هولوکاست
| The Holocaust | |
|---|---|
| یئر | نازی آلمان and German-occupied territories |
| تاریخ | 1941–1945; according to a broader definition, 1933–1945[۱] |
| هدف | European Jews; broader definitions include the Roma, "incurably sick", Slavs, Soviet POWs, and others. |
| حمله نوعو | Genocide, ethnic cleansing |
| تلفات | Around 6 million Jews; using broadest definition, 17 million victims overall.[۲] |
| مرتکبلر | نازی آلمان and میحور دؤولتلری |
هولوکاست (یونانجا: holokauston)، «holos» (بۆتۆن) و «kaustos» (یانمیش، کؤز اوْلمۇش) سؤزلرینین بیرلشمهسیندن دۆزلیر و تامامیله یانمیش، یانیب کۆل اوْلمۇش معناسینی وئریر یهودی سویقیریم یا دا ها-شوْآ (عبریجه: فلاکت) — آلمانییانین فاشیزم دؤورۆنده تؤرتدیگی، تخمیناً ۶ میلیون نفرین سیستئملی شکیلده اؤلدۆرۆلدۆیۆ قتلیعاما وئریلن آددیر.
هولوکاست سؤزۆ هم ده یهودی دینی مراسیملری زامانی یاندیریلاراق تانرییا تقدیم ائدیلن بیر محصولون آدیدیر.
یهودیلر باشدا اوْلماقلا سینتلر، روْمانلار و دیگر «قاراچی» قبول ائدیلن اینسانلار، فاشیزمه قارشی آلمانلار، علیللر، هوموسئکسواللار و دؤیوش اسیرلری بو قتلیعامین قۇربانی اوْلمۇشلار. بیر چوْخ عالیم ایسه بو قروپلاری هولوکاستا داخیل ائتمهیهرک، هولوکاستی یالنیز یهودی سویقیریم اوْلاراق قبول ائتمیشلر. فاشیستلر هولوکاستی «یهودی سوْرۇنۇنا سوْن چؤزۆم» اوْلاراق گؤرۆردۆلر. بۆتۆن هولوکاست قۇربانلاری حسابا آلینارسا حیاتینی ایتیرهنلرین سایی بعضی عالیملره گؤره ۱۷ میلیون نفره قدر قالخا بیلر[۳].
بو اینسانلارین اؤلدۆرۆلمه سببلری فاشیزم دؤورۆنده سوْن حدده چاتمیش یهودی نیفرتینین و فاشیزم ایرقچیلیگینه گؤره «یاشاماق حاقّی اوْلمایان آشاغی ایرقلر» اوْلاراق گؤرۆلمهلری ایدی[۴].
تاریخچهسی
[دَییشدیر]۱۹۳۳-جۆ ایلده یهودیلرین حقوقلارینین آزالدیلماسی ایله آددیم-آددیم باشلایان فلاکت سوْندا فاشیست حکومتینین الینه کئچن بۆتۆن آوروپا یهودیلرینی اؤلدۆرمهسی ایله نتیجهلندی. بو مۆددتی اۆچ دؤوره آییرماق اوْلار: یهودیلرین حقوقلارینین آلینماسی و یۆکسک روتبهلردن اوزاقلاشدیریلمالاری. یهودیلرین ماللارینین و مۆلکلرینین اللریندن آلینماسی و گئتتولاردا یاشاماغا مجبور اوْلۇنماقلاری. «سوْن چؤزۆم»، توْپلانیب اؤلۆم دۆشرگهلرینه آپاریلمالاری و اورادا سیستئملی شکیلده قاز اوْتاقلارینا یا دا فرقلی شکیلده اؤلدۆرۆلوب جسدلرینین یاندیریلماسی.
۱۹۳۳-۱۹۳۹-جۆ ایللرده یهودیلر
[دَییشدیر]آدولف هیتلئرین ۱۹۳۳-جۆ ایلده حاکمیته گلمهسی ایله یهودیلرین حقوقلارینین محدۇدلاشدیریلماسی تطبیق اوْلۇنماغا باشلادی. ۱۹۳۳-جۆ ایل ۱ آوریل تاریخینده آدولف هیتلئر آلمان خالقینی یهودی دۆکانلارینا قارشی بایکوتا دعوت ائتدی. بو بایکوت یهودی دۆکانلارینین سؤکۆلمهسی، غارت ائدیلمهسی و صاحیبلرینین دؤیۆلمهسی ایله نتیجهلندی.
۱۹۳۵-جی ایلده یهودیلرین وضعیتی یئنه پیسلشدی. یهودیلرین حکیملیک، اجزاچیلیق، عسگرلیک و بیر چوْخ ایشلرده چالیشماسی قاداغان ائدیلدی. ۱۹۳۵-جی ایلده ایون آییندا بئرلینده تکرار یهودی دۆکانلارینین سؤکۆلمهسی ایله یئنیدن بیر دیرچلمه رئاللاشدی. ۱۵ سپتامبر ۱۹۳۵-جی ایل تاریخینده «نورنبئرگ قانونلاری» قبول اوْلۇندو. بو قانونا گؤره آری ایرقدن اوْلمایانلار «آشاغی صینیف» اینسانلاردیر و عالی ایرقه عایید اینسانلارلا عائله قورمالاری قاداغان اوْلۇندۇ.
۱۹۳۶-جی ایلده بئرلینده کئچیریلن اوْلمپیک اوْیۇنلاری ایله بۆتۆن دونیانین دقتینین آلمانییایا یؤنلمهسی سایهسینده بیر مۆدت اۆچۆن یهودی نیفرتی، آنتیسئمیتیزم تتبیقئتمهلری آرخا پلاندا قالیر. اما ۱۹۳۸-جی ایلدن اعتباراً آنتیسئمیتیزم اوولکیندن داها شیددتلی شکیلده گئری دؤنۆر. ۱۹۳۸-جی ایلین ژانویهسیندن اعتباراً یهودیلرین یالنیز یهودی آدلاریندان و سوی آدلاریندان ایستیفاده ائتمهسی حاقّیندا یئنی قایدا قبول اوْلۇندۇ. یهودی اوْلان بیر کس آرتیق دؤولتدن سوسیال یاردیم آلا بیلمز. یهودیلره یئنه بیر چوْخ پئشه قاداغان اوْلۇندو. یهودی طلبهلر و شاگیردلر آلمانلاردان آیری تحصیل آلمالی ایدیلر. بئرلینده ۱۶۰۰ یهودی توْپلاناراق باغلی دۆشرگهلره آپاریلیر. بو خبر یاییلدیقدان سوْنرا ایشسیز یهودیلردن و ان کاسیبلاریندان بیر قیسمی خاریجه گئتمهیه مجبور قالیرلار. قیسا بیر زامان سوْنرا یهودیلرین قاچماقلاری دا چتینلشیر — بیر چوْخ اؤلکه یهودی کؤچلرینی گئری قایتارماغا باشلامیشدیلار.
آلمان ناسیونال سوسیالیست فهله پارتییاسی (آنسفپ) ۱۹۳۸-جی ایلین نووامبریندا بیر چوْخ قیام تشکیل ائتدی. ان شیددتلی قیام ۹-۱۰ نووامبردا حیاتا کئچیریلن «کریستال گئجه»دیر. بو قیامدا یوزلرله ایللیک تاریخی اوْلان سیناقوقلار، یهودیلرین دۆکانلاری، ائولری و دیگر مولکلری یاندیریلدی و ۴۰۰ یهودی اؤلدۆرۆلدو. دیگرلری دؤیولدو و آلچالدیلدی. بوندان سوْنراکی بیر نئچه گون ایچینده ۳۶.۰۰۰ یهودی خصوصی دۆشرگهلره کؤچورولدو. بو قیاملارین مقصدی، اصلینده خالقین نه رئاکسییا وئرجیینی تثبیت ائتمک ایدی. هیتلئرین ساغ قولو گوئببئلس بو قیاملاردان سوْنرا قزئتلره بو باشلیقلا خبر یازدی: "خالقین روحو قاینادی و سوْنوندا داشدی". بوندان سوْنرا یهودیلرین بعضی دیگر حاقلاری دا اللریندن آلینمیشدیر. آرتیق یهودیلره تیجارت ائتمک و بیر چوْخ دیگر شئی قاداغان ائدیلدی. آرتیق بیر یهودی صیرف ایشچی اوْلاراق ایشلهیه بیلر.
۱۹۳۹: سیستئملی قتلیعامین باشلانغیجی
[دَییشدیر]۲-جی دونیا مۆحاریبهسی ایله عئینی زاماندا، ۱ سپتامبر ۱۹۳۹-جو ایلده یهودی سویقیریم باشلامیشدیر. آدولف هیتلئر اصلینده بو قرارینی — یهودیلرین کؤکۆنۆ کسمک قرارینی ۱۹۲۵-جی ایلده یازدیغی "مئین کامپف" (منیم موباریزهم) آدلی کیتابیندا چوْخدان آچیقلامیشدی.
۱۹۳۹-جو ایلده آلمانییادا اوْلان بۆتۆن یهودیلرین توْپلانیب پولشادا گئتتولارا یئرلشدیریلمهلری قراری وئریلمیشدیر. ۱۹۴۰-جی ایلده پولشاداکی گئتتولارین سایلاری سۆرعتله آرتماغا باشلاییر. بو گئتتولاردا آجلیقدان، سوْیۇقدان و ائپیدئمییالاردان چوْخ اینسان اؤلۆردۆ. گئتتولاردا اؤلۆم آرتیق او قدر طبیعی بیر شئی ایدی کی، سکیلرده آجلیقدان اؤلمک اۆزره اوْلان اینسانلارلا و جسدلرله کیمسه ماراقلانمیردی.
۹ اوکتوبر ۱۹۴۱-جی ایلدن اعتباراً بۆتۆن یهودیلرین یاخشی گؤرۆنهن شکیلده داوود اۇلدۇزۇ سیمگهسینی اۆزهرلرینده داشیمالاری مجبور ائدیلیردی. آلمانییادا یاشایان یهودیلرین ائولرینه «بۇردا بیر یهودی یاشاییر» دئیه بیر یازی یا دا داوود اۇلدۇزو شکلینی یاپیشدیریردیلار. بو زامانا قدر ۶۵ یاشدان چوْخ یاشلی یهودیلر ده دۆشرگهلره آپاریلیردیلار. ۱۹ اوکتوبر ۱۹۴۱-جی ایلدن سوْنرا بو قوْنۇ حاقّیندا خبر یایماق قاداغان ائدیلدی. آلمانییاداکی سوْن یهودیلره ات، بوغدا، سۆد، بال کیمی قئیدالار وئریلمهسی قاداغان ائدیلدی. داها سوْنرا خسته یهودیلره درمان وئرمک بئله قاداغان ائدیلیر. یهودیلرین بیر محکمهیه مراجعت ائتمه حاقلاری دا اللریندن آلیندیقدان سوْنرا آرتیق آلمانییادا قالان ان سوْن یهودیلر اوولانماغی گؤزلهیهن قۇربانلاردان فرقلری قالمامیشدی.
اؤلۆم دۆشرگهلری
[دَییشدیر]ایلک اؤلۆم دۆشرگهلری ۱۹۳۳-جو ایلده مونهئنده داچائو کندینده اینشا ائدیلمیشدی. بو دۆشرگه ایلک اول صیرف سیاسی محبوسلاری آرادان قالدیرماق مقصدی ایله اینشا ائدیلمیشدی. یعنی فاشیست حکومتینی ناراحات ائدن سوسیال-دئموکراتلار، پاسیفیست و دیگر فاشیزم قارشیلاری، جاسوسلاری بورادا ساخلانیلیردی.
هله قیرغینین ان باشلاریندا پولشادا تطبیق ائدیلن توْپلو حالدا گۆللهلهمه قتلیعامی فاشیستلرین فیکرینه گؤره آز تأثیرلی ایدی و بونا گؤره بؤیۆک بیر «تمیزلهمه» اۆچۆن یئنی باشچیلار آختاریلیردی. ۱۹۴۱-جی ایلین پاییزیندان اعتباراً "قازلاما یۆک ماشینلاری"دان ایستیفاده ائدیلمهیه باشلاندی. یهودیلر بو یۆک ماشینلارینا باشقا بیر دۆشرگهیه گئدهجکلرینی دۆشۆنۆردۆلر لاکین اونلار بورا دوْلدۇرولدوقدان سوْنرا یوک ماشینینا قازین وئریلمهسی نتیجهسینده اونلار بوْغۇلاراق اؤلۆردۆلر.
۱۹۳۹-۱۹۴۱-جی ایللرده روحی و فیزیکی علیللر «قاز اوْتاقلارینا» دوْلدۇرۇلاراق اؤلدۆرۆلۆردۆلر. قتلیعامین بو دؤورۆنده فاشیست حکیملر علیل قۇربانلار اۆزهرینده چوْخ سایدا یئنی اؤلدۆرمه مئتودلاری یوخلامیشدیلار. بو تجرۆبهلرده قازانیلان تجرۆبهلر قیرغینین داوامیندا فاشیستلرین چوْخ ایشینه یارادی.
قاز یۆک ماشینلاری ایله اؤلدۆرمه مئتودو دا فاشیستلرین گؤزلدیکلری تأثیری وئرمهیینجه نهایت فابریک اوصولو ایله صنایعسی قۇرۇلماغا باشلاندی. «اؤلدۆرمه فابریکلری» بو یئرلرده اینشا ائدیلدی: آشوویتز-بیرکئناو (۱۹۴۱) جهئلمنو (یا دا کۆلمهوف) (۱۹۴۱) وارشاوا (۱۹۴۲) لوبلین (۱۹۴۲) بئلزئج لوبلین یاخینلیغیندا (۱۹۴۲) پولشا مینسک آرتیق حئیوان واقونلاری یهودیلر ایله دوْلدۇرولوب بو فابریکلرین ایچینه قدر قاطار ایله آپاریلیردیلار. دوش اوتاغی گؤرۆنۆشونه صاحیب اوْلان قاز اوْتاقلارینا یهودیلر چوْخ اعتراض ائتمهدن توْپلو حالدا گیریردیلر. بئلهجه راحتلیقلا، ان تأثیرلی اؤلدۆرمه قاضی اوْلان "زیکلون ب" بو اوْتاقلارا ناسوسلا وۇرۇلور و اینسانلار محو اوْلۇردۇلار. بو قاز ۲۰ دقیقه داوام ائدن چوْخ اذیتلی بیر اؤلۆمه گتیریب چیخاریردی. سوْنرا بو جسدلر، صیرف بو مقصد اۆچۆن چیخاریلمیش اوْلان سۇبالاردا یاندیریلیردی.
قۇربانلار اۆزهرینده آلمان حکیملری و علم آداملاری سایسیز تجرۆبه ایمکانلاری قازانمیشدیلار. مثلاً اینسانلار چوْخ یۆکسک و یا چوْخ آشاغی تضییقلی اوْتاقلارا باغلانیلیب، هاوا تضییقینین اینسان اۆزهرینده تأثیرلری، بۇزلۇ سۇیا سوْخۇلۇب نه واخت اؤلدۆکلری آراشدیریلیر، اینسانلارین بدنینه نئفت یئریدیلیب یاشاییب یاشامادیقلارینا نظارت ائدیلیر، باکتئرییالارلا یوْلۇخدۇرۇلۇب تأثیرلری ایزلنیلیردی و یئنی عملیات اۇصۇللاری سینانیردی. بۇ تجرۆبهلردن مشهور آد آلمان حکیم ژوسئف مئنگئلئ اوْلمۇشدۇر.
اؤلدۆرۆلنلرین قیزیل دیشلری ییغیلیب دؤولت بانکلارینا گؤندریلیر و بعضی دئییلنلره گؤره حتی کسیلن ساچلاری دؤشک ایستئحصالیندا، وۆجۆد یاغلارینی ایسه صابون ایستئحصالیندا ایستیفاده ائدیردیلر. اؤلۆلردن صابون ایستئحصال ائدیلدیگی صؤحبتلری مۆحاریبهدن سوْنرا ایلک اول نیویورک تایمز قزئتی باشدا اوْلماقلا بۆتۆن دونیا مئدیاسینین اله آلدیغی بیر مؤزوو اوْلمۇشدور. روسلار طرفیندن نورنبئرگ محکمهسینه آراشدیریلماسی طلب اوْلۇنان صابون لار گتیریلمیش و رومینییانین بیر کندینده صابون دوْلۇ قۆتۆلار یهودیلری تمثیل ائدرک دفن ائدیلمیشدیر. آنجاق داها یئنی زاماندا آپاریلان آراشدیرمالار نتیجهسینده اؤلۆلردن صابون دۆزلتمه مسئلهسینین صیرف یهودیلر حاقّیندا لتیفهلرله اوْرتایا چیخیب، روسلار طرفیندن جدی قبول اوْلۇناراق بو اؤلچوده بؤیۆدۆلموش بیر حکایه اوْلدۇغو اوْرتایا چیخمیشدیر.
قتلیعام بالانسی و ثبوتلار
[دَییشدیر]فاشیزم دؤورۆندن قالما هولوکاستین لاییحه شکلینی ثبوت ائدن یازیلی سندلرین سایی چوْخ آزدیر. بونونلا ایلگیلی اوْلاراق فاشیزم رهبرلیینین گلهجهیه ثبوت ساخلاماماق اۆچۆن سندلری شعورلو اوْلاراق یوخ ائتدیکلری فیکری حاکمدیر. هولوکاستین لاییحه شکلی دؤولت سیرری اوْلاراق دیرلندیریلیردی و هولوکاستی حاضیرلایان رهبرلیک بو ایشده دیگر الی اوْلان اینسانلارا بو قوْنۇنو چؤله چیخارماماق امری آلمیشدیلار. یعنی هولوکاستی حاضیرلایانلار ائتدیکلرینین اینسانلیقدان کنار اوْلدۇغونو درک ائدیردیلر.
هیممئرین ۱۹۴۳-جو ایلین سپتامبر آییندا توْپلو اعداملارا باشلامیش سس عسگرلرینین و ظابطلرینین قارشیسیندا ائتدیگی پوزئن دانیشیغیندان سوْنرا یهودی سویقیریمنی هیتلئرین امری ایله آرتیق هیممئر ایداره ائتمهلی ایدی. هیممئرین شخصی حکیمی فئلیخ کارستئن، هیممئرین اونا «مۆحاریبهنین سوْنونا قدر بیر تک یهودی بئله حیاتدا قالمایاجاغینی، هیتلئرین بونو بئله ایستدیگینی» سؤیلمیشدی. مۆحاریبهنین گئدیشینده فاشیستلر روسییانین ایشغالینی و یهودیلرین روسییانین یاشاماق مومکون اوْلمایان اراضیلرینه کؤچورمهیی و بورادا اؤلدۆرۆلمهلرینی پلانلاشدیریردیلار. لاکین روسییانین راحتلیقلا اله کئچمهیهجیگینی گؤرهن آلمانلار «سوْن چؤزۆم» لاییحهسینین شرقی آوروپانین ایشغال اوْلۇنموش اراضیلرینده کئچیرمهیی قرارا آلدیلار. ۲۰ یانوار ۱۹۴۲-جی ایلده آدولف ائیجهمانن طرفیندن ایداره اوْلۇنان یۆکسک دؤولت مأمورلارینین یهودی سوْرۇنینین سوْن چؤزۆمینین تشکیل ائدیلمهسینین دئتاللارینی دانیشدیقلاری Wannsee کونفرانسی رئاللاشدی (بو کونفرانسین پروتوکۆلو ان قیمتلی دلیللردن بیریدیر). بو پروتوکوْلا گؤره اؤلدۆرۆلمهلری پلانلاشدیریلان آوروپا یهودیلرینین سایی ۱۱ میلیون ایدی.
قۇربانلارین سایی
[دَییشدیر]هولوکاست قۇربانلارینین سایی اۇزۇن زامان آنجاق تخمین ائدیلمیشدیر. نورنبئرگ محکمهسی ۱۹۴۶-جی ایلده اؤلدۆرۆلن یهودیلرین سایی ایلک دفعه ۶ میلیون حساب اوْلۇنوردو. ۱۹۴۵-جی ایله قدر تهلوکهسیزلیک نازیرلیگینده ایشلمیش Wilhelm Höttl آدلی مأمور آدولف ائیجهماننین اونا دئدیکلرینی محکمه قارشیسیندا بئله آچیقلامیشدیر: « اؤلۆم دۆشرگهلرینده جمعی دؤرد میلیون، دیگر فورمالاردا ۲ میلیون یهودی اؤلدۆرۆلموشدور. دیگر فورمالاردا اؤلدۆرۆلنلرین چوْخو روسییایا دوغرو ایرلیلهیهن اوردونون ایچیندهکی سس کوماندالارین تاپدیغی یهودیلری گوللهلهمهسی ایله اؤلموشدور. »
هولوکاستی آراشدیرانلار بوندان سوْنراکی تاریخده داها آشاغی سایلار اوْرتایا قویموشدور. ۱۹۵۳-جو ایلده اینگیلیس تاریخچی گئرالد رئیتلینگئر اؤلن یهودیلرین سایینی ۴،۲ - ۴،۷ میلیون تخمین ائتمیشدیر[۵]. آمئریکا-لی تاریخچی راول هیلبئرگ ایسه ۱۹۶۱-جی ایلده ۵،۱ میلیون سایینی اوْرتایا قویموشدور[۶]. دیگر بیر اینگیلیس تاریخچی مارتین گیلبئرت ۱۹۸۲-جی ایلده ۵،۷ میلیون سایینی اوْرتایا قویموشدور[۷]. ۱۹۹۰-جی ایلدن بو زامانا قدر بیلینمهیهن سندلرله دوْلۇ سووئت آرخیولری تاریخچیلره معلوم اوْلمۇشدور. بو آرخیوده دۆشرگهلره کؤچورولنلر سیاهیسی، سورگون اۆچۆن ایستیفاده اوْلۇنان قاتارلارین پلانلاری و یهودیلرین هولوکاستدان اوولکی سایینی ائهتیوا ائدن سندلر تاپیلمیشدیر. بو سندلرین کمکی ایله اؤلدۆرۆلنلرین سایلاری تکرار حئسابلانمیش و مثلاً، Auschwitz اؤلۆم دۆشرگهسینده ۱،۱ میلیوندان داها آز یهودی اؤلدۆرۆلدویو اوْرتایا چیخمیشدی. دیگر اؤلکهلرده ده اؤلنلرین سایلاری داها دقیق اوْلاراق حئسابلانمیشدیر[۸].
وولفگانگ بئنز-ین یازدیغی «Dimension des Wolkermords» (۱۹۹۱) آدلی کیتابدا گۆنۆمۆزده ان گۆوهنیلن معلوماتلارا و منبعلره اساسلاناراق حئسابلانمیش رقملر بو گۆنۆمۆزده ان گووهنیلن سایلار قبول اوْلۇنور. بورکهارد آسموسسوْن ۲۰۰۲-جی ایلده اوْرتایا قویدوغو داها کوبود حسابلاردان سوْنرا قبول ائدیلن ان مۆعاصیر عددلر ان آز ۵،۶ میلیون و ان چوْخ ۶،۳ میلیون عددلری آراسیندا حرکت ائتمکدهدیر.
هولوکاست اینکاری
[دَییشدیر]دونیانین بیر چوْخ اؤلکهلرینده هولوکاست موباحیثهسینی آچماق بئله قاداغاندیر. آمئریکا-داکی «نیفرت قانونلاری»نا گؤره یهودی سویقیریمنی موذاکیره ائتمک جمعیتدهکی نیفرتی آرتیردیغینا گؤره بو قوْنۇنو موذاکیره ائتمک قاداغان اوْلۇنموشدور. آوروپادا ایسه بیر اینگیلیس یازیچی داوید ایروینگ یهودی سویقیریمنین چوْخ بؤیۆک اؤلچولو اوْلمادیغینی، اؤلنلرین چوْخونون خستهلیکدن اؤلدۆیۆنۆ سؤیلهییب، آلمانییانین هئچ بیر دۆشرگهسینده قاز اوْتاقلارینین تاپیلمادیغینی دئدیگینه گؤره ۳ ایل حبسه محکوم ائدیلمیشدیر. ایران پرئزیدئنتی محمود احمدینژاد ایسه یهودی سویقیریمینین یهودیلری فیلیسطینه یئرلشدیرمک اۆچۆن اۇیدۇرۇلمۇش بیر یالان اوْلدۇغۇنو سؤیلمیشدیر.
قایناقلار
[دَییشدیر]- ^ Gray 2015, p. 8.
- ^ Niewyk & Nicosia 2000, p. 45.
- ^ "Non-Jewish victims of Nazism," Encyclopaedia Britannica
- ^ http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/genocide/holocaust_overview_01.shtml Paulson, Steve. "A View of the Holocaust"
- ^ Gerald Reitlinger, The Final Solution, 1953
- ^ Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, 1961
- ^ Martin Gilbert, Endlösung. Die Vertreibung und Vernichtung der Juden. Ein Atlas, 1982
- ^ Francisek Piper: Die Zahl der Opfer von Auschwitz1993
- سویقیریملار
- هولوکاست
- 1940s in Europe
- Anti-black racism in Europe
- Anti-communism
- Anti-Masonry
- Antisemitism in Europe
- Anti-Russian sentiment
- Anti-Polish sentiment in Europe
- Anti-Slavic sentiment
- Ethnic cleansing in Europe
- Genocides
- History of the Jews in Europe
- History of the Romani people during World War II
- Homophobia
- Human rights abuses
- Nazi war crimes
- Persecution of ethnic groups by fascist regimes
- Persecution of Jehovah's Witnesses
- Persecution of Jews
- Vichy France