Famìggia lengoìstica

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Màppa do móndo, agiornâ a-o 2005, ch'a fà védde a distriboçión de famìgge lengoìstiche primâie

'Na famìggia lengoìstica a l'é 'n grùppo de lengoàggi ch'a l'à 'n'òrìgine stòrica comûne e ch'o l'é ligòu da-o pónto de vìsta filogenético, sàiva a dî che i lengoàggi chi contegnûi pàn vegnî da-a mæxima léngoa òpû da 'na pröto-léngoa ciù antîga.

Gh'é a formaçión de 'na famìggia lengoìstica quànde 'na çèrta léngoa, a pröto-léngoa da famìggia, a s'evòlve inte de léngoe diferénti aprêuvo a 'n procèsso de diversificaçión. E léngoe conpréize inta mæxima famìggia de sòlito no són conprenscìbili fra de lô, scibén che inta ciù pàrte di câxi consèrvan de somegiànse fonétiche e gramaticâli. Quànde gh'é de somegiànse ciæe tra e léngoe, l'é poscìbile ricostroî a sò òrìgine comûne, óltre chi-â pröto-léngoa ch'a n'é stæta a bâze, gràçie a-e técniche dêuviæ da-a lengoìstica stòrica.

Ligàmmi

O paragón scistemàtico de léngoe do móndo co-e técniche da lengoìstica stòrica o l'à dimostròu chi-â ciù pàrte de léngoe a no l'é izolâ da-o pónto de vìsta filogenético, ma benscì fórman di grùppi ò famìgge fra de lô. De spésso, drénto a-a mæxima famìggia, l'é poscìbile ricostroî inte 'n mòddo afidàbile l'òrìgine comûne ò a léngoa moæ de quésto grùppo. O stùdio scistemàtico de tànte famìgge o l'à dónca consentîo de ricostroî e vàrie pröto-léngoe che, aprêuvo a-o procèsso de diversificaçión, àn portòu a-a formaçión de vàrie famìgge. 'Na ricostruçión de sto tîpo chi a l'à bazâ in scê somegiànse òservæ tra e léngoe da mæxima famìggia e a l'amîa de determinâ e pòule e-e caraterìstiche da gramàtica chi vêgnan da l'ereditæ lasciâ da l'antenòu lengoìstico comûne ò da-a pröto-léngoa.

Pröto-léngoa ò antenòu comûne

A famìggia lengoìstica indoeoropêa, ch'a l'é spartîa inte vàrie ràmme, a l'é a ciù difûza a-o móndo. Prìmma da descovèrta de l'América a sò prezénsa a l'êa confinâ a l'Eoràzia de ponénte:

██ Léngoe grêghe

██ Léngoe romànze

██ Léngoe indoiràniche

██ Léngoe cèltiche

██ Léngoe germàniche

██ Léngoa armêna

██ Léngoe bàltiche

██ Léngoe slâve

██ Léngoa albanéize

██ Léngoe no indoeoropêe

E zöne tratezæ són quélle dónde se pàrlan léngoe de grùppi diferénti.

L'ascendénsa comûne de vàrie famìgge de ræo a l'é conosciûa diretaménte, aprêuvo a-o fæto chi-â docomentaçión stòrica da ciù pàrte de léngoe a no remónta a ténpi goæi antîghi. A ògni mòddo, l'é poscìbile ricuperâ 'n çèrto nùmero de caraterìstiche de l'ascendénsa comûne pe mêzo do método conparatîvo, 'na técnica svilupâ into sécolo XIX da-a schêua neogramaticâle do lengoìsta tedésco August Schleicher. E famìgge lengoìstiche pêuan êse ancón spartîe inte de unitæ ciù picìnn-e, e coscì dîte "ràmme", ciamæ inte sto mòddo chi aprêuvo a-o fæto chi-â stöia de 'na famìggia lengoìstica a vên spésse vòtte raprezentâ pe mêzo de 'n èrbo filogenético.

L'antenòu comûne de 'na famìggia ò de 'na sò séncia ràmma o l'é dîto pröto-léngoa. Prezénpio, a pröto-léngoa ricostroîa a partî da-a famìggia indoeoropêa a l'é o coscì dîto pröto-indoeoropêo, lengoàggio do quæ no gh'é de docomentaçión dæto ch'o l'êa parlòu prìmma de l'invençión da scritûa. Però, de vòtte, 'na pröto-léngoa a peu êse ancón identificâ co-in lengoàggio conosciûo, cómme prezénpio e tànte variànte provinciâli do latìn, conosciûe cómme latìn vorgâ, ch'àn creòu e modèrne léngoe romànze, lìgure inclûzo. Dónca, a léngoa pröto-romànza a saiéiva inta pràtica asæ scìmile a-o latìn, a ògni mòddo con de diferénse rispètto a-a léngoa còlta di scritoî clàscichi. Scimilménte, e variànte do norén antîgo són conscideræ cómme e pröto-léngoe do norvegéize, do svedéize, do danéize e de l'islandéize. Ste pröto-léngoe chi són dónca o rizultâto de 'na ricostruçión fæta da-i lengoìsti in sciâ bâze de informaçioìn conosciûe.

Lescicostatìstica

Inte 'n mòddo sperimentâle, quànde no gh'é de dæti goæi segûi in sce 'na léngoa, són dêuviæ in mòddo preliminâre vàrri scistêmi de conparaçión lengoìstica bazæ sorviatùtto in sce de lìste de pòule, atravèrso l'elaboraçión statìstica. Ste técniche chi inclùddan a glotocronologîa e, ciù in generâle, a coscì dîta lescicostatìstica. Anàndo aprêuvo a quésto tîpo de anàlixi, o progètto de conparaçión scistemàtica ASJP o sta amiàndo de sugerî di métodi de conparaçión scistemàtica tra léngoe de quæ gh'é pöche testimoniànse, óltre a métte in ciæo a strutûa intèrna de famìgge lengoìstiche e a fornî 'n'aproscimaçión de l'èrbo filogenético globâle formòu da ciù de 4.000 léngoe.

Léngoe izolæ ò no clasifichæ

E léngoe che no pêuan êse clasifichæ con seguéssa inte nisciùnn-a famìggia lengoìstica són dîte izolæ. Gh'é vàrie raxoìn pe-e quæ 'na léngoa a vên consciderâ cómme izolâ:

• E léngoe parlæ inte regioìn vixìnn-e no àn goæi caraterìstiche lescicâli scìmili da fâle consciderâ, sénsa dùbbio, cómme derivæ da-o mæximo antenòu comûne. Quésto o l'é, prezénpio, o câxo da léngoa burushaski.
• E léngoe scìmili a quélla in questión són scentæ do tùtto prìmma chi-â sò docomentaçión lengoìstica a poêse consentî de riconósce a parentêla. Sta scitoaçión chi a l'é prezénpio o câxo do bàsco-aquitàn, co-i sò parénti ciù stréiti che, se foîsan existîi, êan za scentæ a-o moménto de l'instalaçión di pòpoli pröto-indoeoropêi inte l'Eoröpa.
• A docomentaçión in sciâ léngoa analizâ e in sce quélle vixìnn-e a l'é contegnûa. Quésto o l'é prezénpio o câxo de numerôze léngoe amazòniche, a quæ docomentaçión a l'é coscì ridûta da no permétte 'na ciæa identificaçión di ligàmmi co-e âtre léngoe parlæ inta región. Quànde e prêuve són asæ contegnûe, çèrti outoî preferìscian dêuviâ o nómme de léngoa no clasificâ.

Inta pràtica, 'na léngoa izolâ a l'é 'na famìggia lengoìstica formâ da 'n sôlo ménbro. Segóndo a Lyle Campbell o nùmero de lengoàggi izolæ conosciûi a-a giornâ d'ancheu o l'é de 129, conpréixi quélli estìnti sénsa clasificaçión ascì.

Antighitæ de famìgge lengoìstiche

E stìmme glotocronològiche àn dimostròu chi-â ciù pàrte de famìgge lengoìstiche consolidæ a s'é diversificâ into córso di ùrtimi çinquànta sécoli. 'Na famìggia a vên dîta consolidâ quànde gh'é o consénso in sciô fæto che quéste léngoe fórman 'n grùppo e quànde o l'é stæto raxonevolménte poscìbile ricostroî a pröto-léngoa òriginâle. Pe cóntra e famìgge e-e macrofamìgge mêno consolidæ, ò quélle da l'existénsa dibatûa, pàn avéi di ténpi de diverscificaçión ciù lónghi. Sto fæto chi o l'é dovûo a dôe raxoìn:

• E famìgge lengoìstiche da-a minô antighitæ móstran 'na parentêla ciù stréita, fæto ch'o rénde ciù fàçile l'aplicaçión do método conparatîvo e dónca a ricostruçión da pröto-léngoa.
• E famìgge lengoìstiche pöco consolidæ poriéivan raprezentâ ségge famìgge da-a grànde antighitæ, inte quæ co-o pasâ do ténpo a parentêla a l'é diventâ mêno riconoscìbile, che grùppi de léngoe che in realtæ no són pròpio lighæ fra de lô ma che móstran di fenòmeni de contàtto lengoìstico e de difuxón tìpichi da pròpia àrea lengoìstica.

Distriboçión e nùmero de parlànti

Distriboçión giögràfica

A distriboçión giögràfica de famìgge lengoìstiche a l'é o spêgio do svilùppo stòrico di sò parlànti. Defæti, pâ chi-â ciù pàrte de famìgge lengoìstiche prinçipæ a se ségge espànsa aprêuvo a de rivoluçioìn agrìcole ò tecnològiche de âtro tîpo. Prezénpio, a rivoluçión neolìtica a l'à portòu a l'espansción de léngoe afroaziàtiche inte l'Àfrica e into Médio Levànte, de léngoe sino-tibetànn-e inte l'Estrêmo Levànte e, segóndo a teorîa de Renfrew, a l'espansción de léngoe indoeoropêe inte l'Eoràzia de ponénte.

O megioaménto de técniche de navegaçión o l'à permìsso a-i parlànti de léngoe oustroneziànn-e de difóndise da l'îzoa de Formôza a l'Òceània intrêga e scìnn-a-o Madagascar, in scê còste do continénte africàn. Inte l'etæ coloniâle i eoropêi àn portòu e pròpie léngoe indoeoropêe inte Amériche, inte pàrte de l'Àfrica e de l'Òceània e, scibén che in mezûa ciù contegnûa, inte l'Àzia ascì. Pöi, pâ ascì che l'ûzo do færo e de âtre tecnologîe o l'àgge permìsso a-e léngoe niger-còngo de difóndise inte l'Àfrica, anàndo a sostitoî léngoe de famìgge che d'ancheu són ciù picìnn-e, cómme e léngoe nilo-sahariànn-e e-e léngoe khoisan, segóndo a coscì dîta teorîa de l'espasción bantù.

A-a giornâ d'ancheu e dôe famìgge lengoìstiche ciù grénde pe nùmero de parlànti, sàiva a dî e léngoe indoeoropêe e-e léngoe sino-tibetànn-e, raprezéntan insémme ciù ò mêno i tréi quàrti da popolaçión mondiâle. Pe cóntra, tra e léngoe di pòpoli americhén gh'é numerôze famìgge lengoìstiche ch'arîvan a îsa a îsa a quàrche migiæa de parlànti.

Famìgge pe nùmero de parlànti

A tabélla chi de sótta a riasùmme e famìgge lengoìstiche prinçipæ pò-u sò nùmero de parlànti.

Famìggia / Grùppo	Nùmero de léngoe	Parlànti (1980)		Parlànti (2000)
		Mln.	%	Mln.	%
Indoeoropêa	386	2500	49,8	3000	49,9
Sino-tibetànn-a	272	1088	21,7	1240	20,6
Oustroneziànn-a	1212	269	5,4	300	5,0
Afroaziàtica	338	250	5,0	400	6,7
Niger-kordofaniànn-a	1354	206	4,1	235	3,9
Dravìdica	70	165	3,3	185	3,1
Giapónica	12	126	2,5	127	2,1
Altàica	60	115	2,3	164	2,7
Oustroaziàtica	173	75	1,5	100	1,7
Kra-Dai	158	75	1,5	93	1,5
Coreànn-a	1	60	1,2	75	1,2
Nilo-sahariànn-a	186	28	0,56	28	0,47
Uràlica	33	24	0,48	20	0,33
Léngoe di pòpoli americhén	985	22	0,45	22	0,37
Coucàzica	38	7,8	0,16	8,0	0,13
Hmong-Mien	15	5,6	0,11	10	0,17
Ìndo-pacìfica	734	3,5	0,070	3,0	0,050
Khoisan	37	0,3	0,006	0,3	0,005
Léngoe di pòpoli oustralién	262	0,03	0,001	0,03	0,0005
Paleosiberiànn-a	8	0,018	0,0004	0,015	0,0002
Âtri izolæ	296	2,0	0,040	2,0	0,033
Totâle	6533	5022	100%	7012	100%

O nùmero totâle de léngoe a-o quæ fàn riferiménto i valoî riportæ de d'âto o l'é de 6.533, into quæ se cóntan 310 léngoe estìnte e 71 pidgin ò léngoe créole, pe 'n totâle de squæxi doî milioìn de parlànti. Pe de ciù, són conosciûe ciù ò mêno 75 léngoe di ségni che no són chi contezæ aprêuvo a-o fæto che, no eséndo de léngoe òrâli, no fàn pàrte de nisciùnn-a de famìgge sôvia minsonæ.

Clasificaçión de léngoe

Inte sto paràgrafo chi, i ragrupaménti lengoìstichi són svilupæ sénsa consciderâ e relaçioìn tra e vàrie famìgge, con ògni vôxe da lìsta ch'a l'é 'na famìggia lengoìstica conosciûa. A sudivixón pe àree giögràfiche a l'é stæta efetoâ pe raxoìn de órdine ma l'é ciæo ch'a no l'à nisciùn valô de tîpo lengoìstico.

Famìgge de l'Àfrica e do Levànte

Màppa lengoìstica de l'Àfrica

E léngoe semìtiche do Levànte e da penîzoa àraba són stæte pe tànto ténpo conscideræ cómme quélle ciù inportànti a êse parlæ inta región, spésse vòtte aprêuvo a de raxoìn religiôze e mitològiche che vedéivan i pòpoli semìtichi cómme i discendénti de Sem. A clasificaçión estenscîva de léngoe de l'Àfrica subsahariànn-a a l'é comensâ into sécolo XIX, co-ina bâze ciù scentìfica in sce dæti lengoìstichi e etnogràfichi che a ògni mòddo a l'êa viçiâ da 'na vixón travizâ e suprematìsta da variêtæ umâna. I prìmmi stùddi scentìfichi sénsa di pregiudìççi remóntan pe cóntra a-i sécolo XX. D'ancheu, o travàggio do Joseph Greenberg, ch'o l'é quéllo acetòu da-a ciù pàrte di studiôxi, o métte insémme e léngoe do continénte africàn inte quàttro macrofamìgge:

• Léngoe afroaziàtiche, into pasòu clasifichæ cómme camitosemìtiche, parlæ inte l'Àfrica do Nòrd e into Médio Levànte
• Léngoe niger-kordofaniànn-e, ciamæ léngoe Niger-Còngo ascì, parlæ inte l'Àfrica subsahariànn-a
• Léngoe nilo-sahariànn-e, parlæ inta pàrte tropicâle de l'Àfrica
• Léngoe khoisan, parlæ inte l'Àfrica do sùd

A ògni mòddo gh'é ancón de discrepànse inti grùppi drénto a ste famìgge chi, óltre che in sciâ clasificaçión de çèrte léngoe kordofaniànn-e. L'é stæto realizòu 'n travàggio conparatîvo sostançiâle in sciâ ciù pàrte de sotofamìgge inclûze inte léngoe afroaziàtiche e inte léngoe niger-kordofaniànn-e, arivàndo a-a propòsta de vàrie ricostruçioìn raxonevolménte conplête do Pröto-afroaziàtico e do Pröto-nilosahariàn, scibén che a ògni mòddo gh'é ancón de gròsse diferénse into scistêma fonològico ricostroîo da outoî despægi, ìndice do fæto che l'é necesâio di âtri stùddi pe métte in ciæo a scciàtta e-e caraterìstiche de ste léngoe chi.

Léngoe d'Eoröpa e Àzia do nòrd, do sùd e de ponénte

Grùppi lengoìstichi de l'Eoröpa

Za inte l'Etæ de Mêzo s'êa riconosciûa 'na ciæa somegiànsa inte çèrti grùppi de léngoe (cómme tra e léngoe romànze, quélle celtìche, germàniche, slâve, etc ...), a ògni mòddo a teorîa ch'a l'à portòu a consciderâli cómme ràmme do mæximo grùppo a remónta a 'n perîodo bén bén sucescîvo. L'é do sécolo XVIII l'idêa do zûxe britànico Williams Jones segóndo a quæ o latìn, o grêgo, o germànico, o cèltico, o sànscrito e o persiàn són tùtti corelæ fra de lô. St'idêa chi a l'é consciderâ cómme a prìmma identificaçión da famìggia indoeoropêa inte 'na fóma ch'a ségge scìmile a quélla ch'a s'é svilupâ d'ancheu. Into sécolo XIX, gràçie a-o método conparatîvo, l'é stæto poscìbile indentificâ âtre famìgge ascì.

A-a giornâ d'ancheu, l'Eoröpa a l'é o continénte mêno diverscificòu da-o pónto de vìsta lengoìstico. Quésta scitoaçión a l'é dovûa a-e migraçioìn indoeoropêe into córso do Neolìtico e a-a sucescîva formaçión de inpêri con sùditi de léngoa indoeoropêa, ch'àn scancelòu a ciù pàrte de léngoe pre-indoeropêe do continénte, fêua che inte çèrte eceçioìn cómme o bàsco, o finlandéize, l'ungheréize e vàrie léngoe do Coucàzo. O Coucàzo, pe cóntra, o l'é 'na región montagnôza inta quæ s'é conservâ 'na ciù âta variabilitæ rispètto a-o rèsto de l'Eoröpa, scimilménte a-a zöna de l'Eoràzia centrâle. E famìgge generalménte acetæ prezénti tra Eoröpa e Àzia són:

• Léngoe indoeoropêe
• Léngoe dravìdiche
• Léngoe tùrche
• Léngoe móngole
• Léngoe tungûse
• Léngoe uràliche
• Léngoe kartveliànn-e (ò coucàziche do sùd)

• Léngoe coucàziche de nòrd-òvest
• Léngoe coucàziche de nòrd-èst
• Léngoe hurro-uratriànn-e (famìggia d'ancheu scentâ)
• Léngoe yukaghir (de vòtte inclûze inte léngoe uràliche)
• Léngoe chukotko-kamchatkànn-e
• Léngoe yeniseiànn-e (lighæ a-e léngoe na-dené)
• Léngoe andamanéixi

Famìgge de Estrêmo Levànte, Micronézia, Melanézia de levànte e Polinézia

Inte l'Estrêmo Levànte gh'é a segónda famìggia a-o móndo pe nùmero de parlànti, sàiva a dî quélla sinotibetànn-a, e quélla ch'a conprénde ciù léngoe in asolûto, ö sæ a famìggia oustroneziànn-a. Chi de sótta gh'é a lìsta de famìgge generalménte acetæ difûze inta región:

• Léngoe oustroaziàtiche, parlæ inte l'Àzia de sùd-èst
• Léngoe oustroneziànn-e, che inclùddan e léngoe malayo-polineziànn-e ascì
• Léngoe giapóniche

• Léngoe sinotibetànn-e
• Léngoe kra-dai, parlæ inte l'Àzia de sùd-èst
• Léngoe hmong-mien, parlæ inte l'Àzia de sùd-èst

Famìgge de l'Oustràlia

Sudivixón pama-nyunga de léngoe de l'Oustràlia

Segóndo numerôxi outoî, in sciâ fìn tùtte e léngoe oustraliànn-e són lontanaménte inparentæ fra de lô, aprêuvo a-o relatîvo stâto de izolaménto de l'Oustràlia da-e regioìn da-arénte. A riçèrca in scê léngoe oustraliànn-e a riconósce 'n nùmero de léngoe ch'o và da 228 a 262 co-a ciù pàrte de ste chi, ciù ò mêno 160, ch'a fà pàrte de 'na famìggia filogenética ch'a l'é stæta bén identificâ, ö sæ a famìggia pama-nyunga. O rèsto de léngoe o l'é spartîo tra 'na dêxénn-a de famìgge ciù picìnn-e, co-a meitæ de ste chi ch'a l'é in realtæ formâ da 'na sôla léngoa izolâ. A ògni mòddo, no gh'é de prêuve segûe in sce 'n ligàmme tra tùtte e léngoe oustraliànn-e, aprêuvo a-o fæto che-e técniche da lengoìstica stòrica fonçiónn-an bén sôlo pe ténpi de diversificaçión de quàrche milénio. No gh'é dónca a seguéssa che tùtte e léngoe oustraliànn-e séggian in sciâ fìn inparentæ, scibén ch'a l'é 'na congetûa asæ raxonâ. A clasificaçión de bâze de léngoe oustraliànn-e a l'é dónca quélla indicâ chi de sótta:

• Léngoe pama-nyunga
• Léngoe no pama-nyuna, 'n grùppo de famìgge picìnn-e sénsa ligàmmi fra de lô

Famìgge de Nêuva Guinêa e Melanézia de ponénte

Difuxón de léngoe papoànn-e

A Nêuva Guinêa a l'é región co-a ciù grànde diverscitæ lengoìstica a-o móndo, co-in nùmero de léngoe parlòu into sò teritöio ch'o l'é stimòu tra 750 e 900. No gh'é 'n acòrdio conplêto in sciô nùmero de diferénti famìgge e o travàggio de conparaçión o l'à rivelòu che o nùmero de unitæ filogenétiche vàlide identifichæ o l'é grandìscimo, raxón pi-â quæ e léngoe papoànn-e no pêuan êse conscideræ cómme pàrte de 'na sôla famìggia. Scibén che vàrri outoî àn sugerîo che in sciâ fìn tùtte e léngoe da región són da consciderâse inparentæ fra de lô, no l'é stæto poscìbile dimostrâ sta teorîa chi in mòddo sodisfacénte aprêuvo a-a diverscitæ spropoxitâ ch'a gh'é tra i lengoàggi da zöna.

Conscideràndo sôlo e famìgge da l'indentificaçión segûa e consolidâ, inta Nêuva Guinêa ghe saiéiva ciù de 60 famìgge lengoìstiche (védde prezénpio a clasificaçión do World Atlas of Language Structures); co-ina dozénn-a de quéste ch'a l'é formâ da 'na sôla léngoa izolâ e o rèsto ch'o l'é in de famìgge ciù gràndi. L'é poscìbile che in realtæ o nùmero de famìgge consolidæ o ségge ciù contegnûo, cómme o l'é stæto sugerîo inte clasificaçioìn de Ross e de Wurm, ma a-o moménto no gh'é de acòrdio inte quéste teorîe. O Greenberg o l'à teorizòu che-e famìggie lengoìstiche da Nêuva Guinêa séggian 'n sotogrùppo geneticaménte vàlido drénto a-e léngoe ìndo-pacìfiche, ma sta clasificaçión chi a l'é asæ teòrica e a l'à riçevûo de fòrti crìtiche.

Famìgge de l'América

E léngoe parlæ inte Amériche són fòscia unn-a de àree ciù controvèrse da clasificaçión filogenética de léngoe. Gh'é defæti vàrie propòste de clasificaçión, che vàn da ciù de sètte dozénn-e de unitæ filogenétiche a sôlo træ unitæ inte tùtto o continénte.

Famìgge de l'América do nòrd e do céntro

Màppa lengoìstica de l'América do nòrd

O prìmmo travàggio abàsta conplêto in sciâ clasificaçión de léngoe de l'América setentrionâle o l'é stæto realizòu da-o John Wesley Powell, ch'o l'à riconosciûo ciù de çinquànta grùppi filogenétichi. L'Edward Sapir o l'à pöi fæto de propòste no goæi condivîze che pórtan a amermâ o nùmero de sudivixoìn, amiàndo de identificâ e relaçioìn tra i grùppi za definîi da-o Powell. Quarchedùnn-a de propòste efetoæ da-o Sapir a l'à avûo o consénso da comunitæ scentìfica ma, a ògni mòddo, a ciù pàrte da sò teorîa a l'é stæta in sciâ fìn refuâ. 'Na clasificaçión ciù conservatîva, bazâ in sce quélla de Powell e co-e prêuve d'ancheu disponìbili a riconósce i grùppi elenchæ chi de sótta:

• Léngoe àlgiche
• Léngoe caddo
• Léngoe chibcha
• Léngoe chumash
• Léngoe hoka
• Léngoe eschìmo-aleotìnn-e
• Léngoe irochéixi
• Léngoe keres

• Léngoe kiowa-tano
• Léngoe maya
• Léngoe misumalpa
• Léngoe mixe-zoque
• Léngoe muskogee
• Léngoe na-dené
• Léngoe oto-mangue

• Léngoe penuti (clasificaçión disputâ)
• Léngoe penuti do plateu
• Léngoe salish
• Léngoe sioux
• Léngoe uto-aztêche
• Léngoe wakash
• Léngoe yuma-cochimì

O travàggio de paragón in sce ste léngoe chi o poriéiva portâ a 'na riduçión do nùmero de grùppi, scibén che quéste òperaçioìn de riçèrca de ligàmmi tra famìgge consolidæ són conplichæ da relaçioìn tra i grùppi asæ sotî e da poscìbili ligàmmi che de sòlito són discutìbili e inçèrti.

Famìgge de l'América do sùd

Màppa de ciù inportànti famìgge lengoìstiche de l'América do sùd (esclûze e léngoe quechua, aymara e mapuche)

Inte l'América do sùd gh'é sêi grénde famìgge pe nùmero de léngoe: a famìggia Tupi (76 léngoe), a famìggia Arawak (64 léngoe), l'ipotizâ macrofamìggia Jê (32 léngoe), a famìggia Carib (32 léngoe), a macrofamìggia Pano-Tacana (33 léngoe), a famìggia Chibcha (25 léngoe) e a famìggia Tucana (22 léngoe). Segóndo o nùmero de parlànti, gh'é de inportànti famìgge ò macroléngoe formæ da 'n nùmero picìn de léngoe che se són difûze de ciù cómme o Quechua, l'Aymara, o Guaranì e o Mapuche. 'Na lìsta ciù ò mêno conplêta de tùtte e famìgge lengoìstiche a l'é quélla indicâ chi de sótta:

• Léngoe aymara
• Léngoe araucaniànn-e
• Léngoe arawa
• Léngoe arawak
• Léngoe arutani-sape
• Léngoe barbacoa
• Léngoe betoi
• Léngoe bora-witoto
• Léngoe cahuapana
• Léngoe carib
• Léngoe cañari-puruhá
• Léngoe chapacura
• Léngoe charrúas
• Léngoe chibcha

• Léngoe chocó
• Léngoe chon
• Léngoe harakmbut
• Léngoe het
• Léngoe jívaro
• Léngoe jirajara
• Léngoe katukina
• Léngoe lule-vilela
• Léngoe maku
• Léngoe mascoy
• Léngoe mataco-guaicurú
• Léngoe mosetén
• Léngoe mura
• Léngoe nambikwara

• Léngoe pano-tacana
• Léngoe peba-yagua
• Léngoe puelche
• Léngoe quechua
• Léngoe piaroa-sáliba
• Léngoe tinigua
• Léngoe tucano
• Léngoe tupi
• Léngoe uru-chipaya
• Léngoe yanomami
• Léngoe jê
• Léngoe zamuco
• Léngoe zaparo

Superfamìgge propòste

De sòlito o nómme de famìggia lengoìstica o l'é riservòu a 'n grùppo de léngoe ch'o l'à 'n ligàmme e 'n'òrìgine stòrica comûne e ch'a no l'é controvèrsa. In generâle, quànde o travàggio di lengoìsti a l'é arivòu a elaborâ a ricostruçión de quàrche migiæa de pòule da pröto-léngoa òriginâia, se diciâra sénsa dùbio che quélle léngoe fórman 'na sôla famìggia. I paragoìn archiològichi e-e specolaçioìn lengoìstiche e statìstiche sugerìscian che i antenæ ricostroîi inte sto mòddo chi remóntan a no ciù de 5-7.000 ànni into pasòu. Pe perîodi de diferenziaçión ciù lónghi, o cangiaménto lengoìstico o l'é tànto profóndo chi-â parentêla genética a peu êse difiçilménte trovâ ò dimostrâ (scimilménte a-e prêuve de parentêla genética tra persónn-e de famìgge biològiche che pêuan êse aplichæ sôlo a sogètti ch'àn 'n ligàmme stréito).

A ògni mòddo, a 'n livéllo ciù âto de quéllo de séncie famìgge lengoìstiche, són stæte atrovæ de somegiànse izolæ che perméttan de ipotizâ che numerôze de famìgge lengoìstiche consolidæ possan êse ragrupæ inte de macrofamìgge ò de superfamìgge provizöie, dêuviàndo di scistêmi mêno conplèsci da ricostruçión de pröto-léngoe. Vàrri lengoìsti àn propòsto de ragrupâ e famìgge lengoìstiche inte de superfamìgge, spésse vòtte in sciâ bâze do método elaboròu da-o Morris Swadesh. Nisciùnn-a de quéste clasificaçioìn a l'é però anpiaménte acetâ cómme ragrupaménto filogenético de léngoe méntre, pe cóntra, famìgge cómme quélla amerìndia, papoànn-a, oustraliànn-a, khoisànn-a e paleosiberiànn-a són spésse vòtte dêuviæ cómme ragrupaménti de tîpo escluxivaménte giögràfico pe vàrie famìgge picìnn-e con quàrche caraterìstica in comûne. Tra e superfamìgge propòste gh'é:

• Macrofamìgge distriboîe a livéllo mondiâle che inclùddan quélla indoeoropêa:
  • Léngoe nostràtiche
  • Léngoe eoroaziàtiche
  • Léngoe pröto-sapiens
• Macrofamìgge de l'Eoràzia:
  • Léngoe uralo-altàiche
  • Léngoe pòntiche
  • Léngoe ibêro-coucàziche
  • Léngoe alarodiànn-e
• Macrofamìgge aziàtico-òceàniche:
  • Léngoe òustriche
  • Léngoe ìndo-pacìfiche
  • Léngoe oustro-tai
  • Léngoe sino-òustriche

• Macrofamìgge de l'Àfrica:
  • Léngoe congo-sahariànn-e
• Macrofamìgge de l'América:
  • Léngoe amerìnde
  • Léngoe macro-sioux
  • Léngoe macro-hoka
  • Léngoe macro-penuti
  • Léngoe macro-maya
• Macrofamìgge aziàtico-americànn-e:
  • Léngoe dené-coucàziche
  • Léngoe dené-yeniseiànn-e

Léngoe créole, pidgin e léngoe frànche

• 'Na léngoa créola, ciamâ créolo ò patois ascì, o l'é 'na léngoa ch'a l'é nasciûa de sòlito inte 'na comunitæ formâ da persónn-e ch'àn 'n'òrìgine diferénte e che in precedénsa no condividéivan nisciùnn-a léngoa, ch'àn dónca o bezéugno de comunicâ vegnìndo òblighæ a dêuviâ 'na léngoa ch'a no l'é quélla de nisciùn de lô. O rizultâto o l'é 'na léngoa ch'a repîgia o léscico, de sòlito bén bén strosciòu, da léngoa inpòsta ma che a ògni mòddo a l'à 'na scintàsci ciù scìmile a quélla de âtre léngoe créole ciufîto chi-â quélla da léngoa "moæ".
• 'N pidgin (prononçiòu [pĭj'ən]) o l'é 'n lengoàggio caraterizòu da-a conbinaçión de caraterìstiche scintàtiche, fonétiche e morfològiche de 'na léngoa co-e unitæ lescicâli de 'n'âtra. O pidgin o no l'é de sòlito a léngoa moæ de 'n grùppo étnico ò sociâle, vegnìndo spésse vòtte dêuviòu da inmigræ into nêuvo lêugo de rescidénsa òpû cómme 'na léngoa frànca dêuviâ inte 'n'àrea de fòrte contàtto tra popolaçioìn lengoisticaménte despæge, cómme prezénpio 'n grànde pòrto. I pidgin êan asæ comûni inte colònie ascì, dónde mescciâvan eleménti da léngoa da naçión dominànte con âtri che vegnîvan da-e léngoe do pòsto ò di scciâvi portæ lîe.
• 'Na léngoa frànca a l'é 'na léngoa ch'a vên adotâ pe 'na mêgio conprensción tra 'n grùppo de ciù léngoe che exìstan insémme, con l'acetaçión de 'na léngoa cómme tâ ch'a peu êse dovûa a 'n acòrdio recìproco ò a raxoìn polìtiche. Inte l'Eoröpa, inte l'etæ clàscica, ségge o grêgo chò-u latìn són stæti pe tànto ténpo dêuviæ cómme léngoe frànche. Into móndo d'ancheu, l'ingléize o l'é diventòu léngoa frànca sorviatùtto inte òrganizaçioìn internaçionâli e inte publicaçioìn scentìfiche de portâ globâle.

Léngoe izolæ

'Na léngoa izolâ a l'é 'na léngoa naturâle pi-â quæ no l'é stæto dimostròu nisciùn ligàmme co-în'âtra léngoa vîva ò mòrta. Prezumibilménte, 'na léngoa izolâ a l'é 'na léngoa ch'a no l'apartêgne a nisciùnn-a famìggia lengoìstica in sénso stréito, eséndo l'ùnico ménbro da pròpia. Prezénpio, tra e léngoe izolæ gh'é l'Ainu, o Bàsco, o Burushaski e o Sumêro. Gh'é pöi vàrie léngoe izolæ inte Amériche, cómme prezénpio o Mapuche, parlòu inte l'América do Sùd, o Purepecha, parlòu in Méscico, e o Zuni, parlòu inti Stâti Unîi.

Léngoe izolæ e squæxi izolæ

Gh'é ascì de léngoe che són diventæ di izolæ inte ténpi ciù modèrni aprêuvo a-a sconpàrsa de tùtte e âtre léngoe da pròpia famìggia.

• Léngoa pirahã: 'n ezénpio de léngoa squæxi izolâ a l'é o pirahã, parlòu in Braxî, ch'o l'é l'ùnico ménbro sopravisciûo de famìggia de léngoe mura.
• Léngoa bàsca: âtro ezénpio de léngoa squæxi izolâ in realtæ o poriéiva êse bàsco modèrno ascì; pâ defæti che sta léngoa chi a ségge o discendénte de l'antîgo aquitàn.

Léngoe di ségni

Màppa de famìgge de léngoe di ségni prinçipæ a-o móndo

Tra e léngoe di ségni l'é poscìbile stabilî di ciæi ligàmmi stòrichi e inte numerôxi câxi a sò stöia a l'é bén docomentâ. Prezénpio, a modèrna léngoa di ségni françéize, a léngoa di ségni americànn-a e a léngoa di ségni mescicànn-a se són evolûe tùtte træ da variànte da mæxima léngoa, sàiva a dî a l'antîga léngoa di ségni françéize, dêuviâ da-a comunitæ di sórdi de Parìggi za into sécolo XVIII. Pe cóntra, a léngoa di sègni britànica a no l'é corelâ a-a léngoa di ségni americànn-a, a despêto do fæto che i çitadìn de quéste naçioìn pàrlan de lóngo de variànte da léngoa ingléize. Dónca, 'n "segnànte" (ö sæ 'na persónn-a ch'a l'adêuvia 'na léngoa di ségni) da léngoa di ségni americànn-a o l'aviâ mêno problêmi a comunicâ co-in segnànte da léngoa di ségni françéize ciufîto che co-in segnànte da léngoa di ségni britànica.

L'elénco chi de sótta o conprénde e prinçipæ famìgge conosciûe de léngoe di ségni:

• Bazæ in sciâ LSF: o l'é o grùppo de ciù de 50 léngoe di ségni ch'o vêgne da-a léngoa di ségni françéize antîga. Són chi inclûze a léngoa di ségni françéize modèrna (LSF), quélla americànn-a (ASL), quélla mescicànn-a (LSM), quélla venesoelànn-a (LSV), quélla oustrìaca (ÖGS) quélla svìsera tedésca (DSGS), quélla italiànn-a (LIS), quélla irlandéize (IRSL), quélla cilêna (LSCH), quélla spagnòlla (LSE), quélla catalànn-a (LSC), quélla valençiànn-a (LSCV), etc ...
• Bazæ in sciâ BSL (famìggia BANZSL): o l'é o grùppo de léngoe di ségni derivæ da-a léngoa di ségni britànica (BSL) che, into córso do sécolo XIX, a s'é diverscificâ inta léngoa di ségni oustraliànn-a (Auslan), quélla neozelandéize (NZSL) e quélla nordirlandéize (NIRSL).
• Bazæ in sciâ DGS: són e léngoe di ségni derivæ da quélla tedésca (DGS); sàiva a dî quélla polàcca (PJM) e quélla israeliànn-a (ISL).
• Bazæ in sciâ KSL: són e léngoe di ségni derivæ da l'antîga léngoa di ségni de Kent, dêuviâ into sécolo XVII, ch'a l'à origenòu a léngoa di ségni de Martha's Vineyard (Massachusetts), unn-a de bâze da modèrna léngoa di ségni americànn-a.

Gh'é pöi de léngoe di ségni izolæ:

• Léngoa di ségni do Nicaragua (ISN), creâ inta segónda meitæ do sécolo XX.
• Léngoa di ségni di indién de cianûe (PISL), conosciûa cómme léngoa di ségni indiànn-a ò léngoa di ségni de grénde cianûe ascì
• Léngoa di ségni de Adamorobe (Adasl), dêuviâ inte 'n vilàggio do Ghana.

Bibliografîa

• (EN) Charles Frederick Voegelin e Florence Marie Voegelin, Classification and Index of the World's Languages, Elsevier, 1977, ISBN 0-444-00155-7.
• (EN) Merritt Ruhlen, A Guide to the World's Languages, 3. vol, Stanford University Press, 1987-1991.
• (ES) Juan Carlos Moreno Cabrera, El universo de las lenguas: clasificación, denominación, situación, tipología, historia y bibliografía de las lenguas, Castalia, 2003, ISBN 8-497-40095-X.
• (FR) Bernard Comrie, Stephen Matthews e Matthews Polinsky, Atlas des langues: l'origene et le développement des langues dans le monde, Acropole, 2004, ISBN 2-735-70253-7.
• (FR) Michel Malherbe e Serge Rosenberg, Les langages de l'humanité: une encyclopédie des 3000 langues parlées dans le monde, 3ª ed., Robert Laffont, 2010, ISBN 2-221-11581-3.
• (EN) David Crystal, The Cambridge Enclyclopedia of Language, 3ª ed., Cambridge, Cambridge University Press, 2010, ISBN 3-125-40051-1.
• (EN) R.E. Asher e Christopher Moseley, Atlas of the World's Languages, 2ª ed., Routledge, 2018, ISBN 1-317-85108-0.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce famìggia lengoìstica

Colegaménti estèrni

• (EN) Browse by Language Family, in sce ethnologue.com. URL consultòu o 23 seténbre 2022.
• (EN, FR, ES) Language families, in sce sorosoro.org. URL consultòu o 23 seténbre 2022.
• (EN) Linguistic maps, in sce muturzikin.com. URL consultòu o 23 seténbre 2022.
• (EN) Lìste de Swadesh pe léngoa, in sce en.wiktionary.org. URL consultòu o 23 seténbre 2022.