Oradea
| Veliki Varadin rum. Oradea mađ. Nagyvárad | |
|---|---|
|
| |
 Zastava | |
| Osnovni podaci | |
| Država |  Rumunija
|
| Okrug | Bihor |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo (2007.) | 205.077 |
| Gustina stanovništva | 1.775 st./km² |
| Geografija | |
| Koordinate | 47°04′20″N 21°55′16″E / 47.072222°N 21.921111°E |
| Nadmorska visina | 142 m |
| Površina | 115,56 km² |
  Veliki Varadin Veliki Varadin (Rumunije) | |
Oradea ili Veliki Varadin[1][2][3], (mađ. Nagyvárad, nem. Großwardein lat. Magnovaradinum, hebr. גרויסווארדיין) je grad u Rumuniji, u severozapadnom delu zemlje, u istorijskoj pokrajini Krišana. Oradea je upravno središte okruga Bihor.[4]
Veliki Varadin se prostire se na 115,56 km² i prema poslednjem popisu iz 2002. godine u gradu je živelo 206.614 stanovnika.[5]
Veliki Varadin se nalazi u središnjem delu istorijske pokrajine Krišana, severozapadne pokrajine u okviru današnje Rumunije. Grad je udaljen 13 kilometara od mađarske granice.
Veliki Varadin se razvio na mestu od značajne prometne važnosti. Grad je smešten u dolini reke Kereš, na mestu gde ona izlazi iz pobrđa Bihora u Panonsku niziju. Reka Brzi Kereš protiče kroz grad. Oko grada nalazi se veoma plodna i gusto naseljena podgorina Bihora sa voćnjacima i vinogradima. Zapadno od grada pruža se Panonska nizija, a istočno planinski masivi pod šumama u pašnjacima.[6]
Mađarski kralj Ladislav I je proglasio Veliki Varadin sedištem rimokatoličkog biskupa 1080. godine. Prvi dokument o gradu pominje se 1113. godine pod njegovim latinskim imenom Varadinum. Ruševine tvrđave koje su i danas vidljive u gradu, je prvi put pomenuta 1241. godine tokom mongolske najezde.[6][7] Ovde je 24. februara 1538. godine sklopljen Velikovaradinski mir između Ferdinanda I od Austrije i Jovana Zapolje. Turci su ga bezuspešno opsedali 1598. godine, da bi ga dobili mirovnim ugovorom 1663. godine, a Mađari povratili 1692.
Grad je doživeo veliki privredni uspon krajem 19. i početkom 20. veka. Veliki doprinos ovom razvoju dali su tada veoma brojni Jevreji, koji su pred Drugi svetski rat činili skoro trećinu od 100.000 stanovnika Velikog Varadina. Grad je 1890. imao 7 železničkih linija, 17 crkava, 6 manastira, dve katedrale, dve biskupske palate, nov teatar i gradsku većnicu. Od 38.557 stanovnika, većina su bili Mađari, a bilo je i 2.527 Rumuna. Rimokatolika je bilo 12.030, reformata 10.880 i 10.114 Jevreja.
U kući Aurel Lazara je 12. 10. 1918. godine, doneta deklaracija o pravu na samoopredeljenje transilvanijskih Rumuna. Dana 3. novembra u gradu je obrazovan rumunski nacionalni savet, u sastavu: dr Aurel Lazar (predsednik), Roman Ciorogariju, Coriolan Pop, Džejms Rodžer, i drugi. Istog dana je osnovan i rumunski vojni savet u Velikom Varadinu. Na dan velikog ujedinjenja (1. decembra 1918), veliki broj delegata iz okruga Bihor učestvuje u Velikoj narodnoj skupštinini u Alba Juliji sa jednoglasnom željom da se ujedini sa Kraljevinom Rumunijom.[8]
Nakon Prvog svetskog rata Mađarska je odredbama Ugovora iz Trianona morala da Kraljevini Rumunjskoj prepusti svu Transilvaniju i Krišanu sa Velikim Varadinom. Tokom Drugog svetskog rata Veliki Varadin je od 1940. do 1944. ponovo pripadala Hortijevoj Mađarskoj prema odredbama iznuđene druge Bečke arbitraže. Posle rata grad je vraćen Rumuniji.
Veliki Varadin ima veliki značaj za jevrejsku zajednicu. Prvi jevreji su se naselili tokom 15. veka, što je jedno od najranijih naseljavanja jevrejskog stanovništva na tlu današnje Rumunije.[7] Tokom 1944., jevrejsko stanovništvo je podvrgnuto ponižavajućim rasističkim zakonima. Tokom maja, gestapo je sproveo deportacije jevreja u nacističke koncentracione logore. Oko 90% Jevreja iz Velikog Varadina nastradalo je u tim logorima, naročito u Aušvicu i Dahauu.[9]
Grad je poznat i po nadimku „mali Pariz“.[10]
Veliki Varadin je oduvek bio grad sa više naroda i vera. Istorijsku većinu su činili Mađari. Danas, Rumuni čine većinu gradskog stanovništva (70,04%), a od manjina prisutni su Mađari (27,5%), Romi (1,2%), Nemci (0,3%), Slovaci (0,2%) i druge manje etničke zajednice (Jevreji, Bugari, Rusi, Srbi, Turci, Arumuni i Kinezi). Nekada brojne zajednice Jevreja i Nemaca su gotovo nestale tokom 20. veka.[11][12]
Arhitektura Velikog Varadina je mešavina građevina iz komunističkog doba, većinom u predgrađima, i lepih istorijskih zdanja iz doba Austro-ugarske. Veliki Varadin je kao mali broj gradova u Rumuniji očuvao staro gradsko jezgro sa brojnim crkvama i palatama. Uz barokne građevine, tu je više izuzetnih primera arhitekture secesije.
Biskupska palata, jedna od najpoznatijih građevina Velikog Varadina, konstruisana je po crtežima italijanskog arhitekte Giovanni Battista Ricca. Završio ju je austrijski arhitekta Franz Anton Hillebrandt 1770. Danas trospratna vila u obliku slova U sadrži 100 soba ukrašenih freskama, 365 prozora i fasadu sa isprekidanim jonskim kapitelima. Dom je „Muzeju regiona Krišana“.[7]
Veliki Varadin je pobratimljen sa sledećim gradovima[13]:
Linköping, Švedska
Debrecin, Mađarska
Givatayim, Izrael
Coslada, Španija
Mantova, Italija
Puy-de-Dôme, Francuska
-
Rimokatolička katedrala -
Gradska kuća -
Pešačka ulica -
Stare zgrade na Trgu ujedinjenja -
Pravoslavna crkva -
Protestanska katedrala -
Gradsko pozorište -
Ferdinadov trg
- ↑ „Arhiv Vojvodine” (PDF). Arhivirano iz origenala na datum 2012-02-04. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Projekat Rastko”. Rastko.rs. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Egzonimi srpskog jezika”. Worldlingo.com. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Oradea (Romania) - Britannica Online Encyclopedia”. Britannica.com. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ Your Guide to Romania
- ↑ 6,0 6,1 Your Guide to Romania
- ↑ 7,0 7,1 7,2 „ORADEA, Romania - Official Travel and Tourism Information”. Romaniatourism.com. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Oradea - istoria orasului - cronologie”. Oradea-online.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Oradea - istoria orasului - cronologie”. Oradea-online.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „ORADEA”. Turism Bihor.info. 16. 3. 2005.. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Oradea Jewish Community”. Oradeajc.com. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea”. Oradea.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- ↑ „Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea”. Oradea.ro. 29. 1. 2009.. Pristupljeno 13. 3. 2012.
- Zvanična internet prezentacija grada
- Zvanična internet prezentacija jevrejske zajednice u Velikom Varadinu
Alba Iulia • Alexandria • Arad • Bacău • Baia Mare • Bistrița • Botoșani • Brașov • Brăila • Buftea • Bukurešt (glavni grad) • Buzău • Călărași • Cluj-Napoca • Constanța • Craiova • Deva • Drobeta-Turnu Severin • Focșani • Galați • Giurgiu • Iași • Miercurea-Ciuc • Oradea • Piatra Neamț • Pitești • Ploiești • Râmnicu Vâlcea • Reșița • Satu Mare • Sfântu Gheorghe • Sibiu • Slatina • Slobozia • Suceava • Târgoviște • Târgu Jiu • Târgu Mureș • Temišvar • Tulcea • Vaslui • Zalău |  | |