Egipte

Egipte
جمهورية مصر العربية Gumhūriyyet Maṣr el-ʿArabiyyah
Bandièra d'Egipte Blason d'Egipte
Administracion
Capitala	Lo Caire 30° 02′ N, 31° 13′ E
Forma de l'Estat	Republica
president	Abd al-Fattah al-Sissi
Geografia
Vila principala	Lo Caire
Superfícia	Classat 30en
• Totala	1 001 449 km²
• Aiga (%)	0,6% %
Punt culminant	Muntanya Caterina (ca)
Demografia
Populacion	Classat 15en
• Totala	86 249 243 ab. (2014)
• Densitat	86 ab./km²
Istòria
Independéncia	del Reialme Unit
28 de febrièr de 1922
Economia
Moneda	EGP
Autras informacions
ISO 3166	EG
Domeni internet	.eg

Egipte (en arabi: مصر, Miṣr; en arabi egipcian: Maṣr, en egipcian còpte: Kīmi; en egipcian ancian: Km.t o mens exactament Kemet) es un país dau nòrd-èst d'Africa del Nòrd. Egipte foguèt la pàtria dau pòble egipcian e lo brèç de la lenga egipciana; uei ten doas lengas e doas culturas: la cultura aràbia e la cultura còpta. Lo país s'estructura lòng de la bassa vau de Nil, una zona fertila que s'engulha entre de desèrts a l'èst e a l'oèst. Forma uei un estat que son nom oficiau es Republica Aràbia d'Egipte, situat entre la mar Mediterranèa au nòrd e la mar Roja a l'èst, e que confronta leis estats de Sodan au sud, de Libia a l'oèst e d'Israèl au nòrd-èst.

Sa capitala es Lo Caire.

Lo gentilici es egipcian -a.

Istòria

Article detalhat: Istòria d'Egipte.

Preïstòria e periòde predinastic

La preséncia d’Homo sapiens es atestada dempuei au mens 40 000 ans. Lei platèus e lei savanas situats en tresplomb de Nil foguèron poblats per de comunautats de caçaires culheires. Entre 5 000 e 4 000 av. JC, l'aumentacion dei temperaturas e lei progrès de la desertificacion entraïnèron la migracion d'aquelei populacions dins la vau de Nil. Una societat agricòla, mestrejant l'usatge de la terralha, s'i desvolopèt rapidament gràcias ai condicions naturalas favorablas deis abòrds dau fluvi e, probablament, gràcias a l'influéncia de Mesopotamia e de Siria.

En Egipte Auta, lo desvolopament agricòla s'acompanhèt de l'emergéncia de centres urbans, d'un poder relativament centralizat e d'elèits que sa poissança èra basada sus lo contraròtle dei ressorsas agricòlas e preciosas. De 3 900 a 3 150 av. JC, la cultura de Nagada dominèt la region e passèt pauc a pauc de la pèira polida a la metallurgia. Melhorèt tanben lei tecnicas de construccion navala, çò que permetèt lo desvolopament dau comèrci lòng de Nil.

Aquò favorizèt la formacion de vilas e de construccions pus importantas. En parallèl, dins de condicions mau conegudas, se formèron d'estats vertadiers tant en Egipte Bassa qu'en Egipte Auta (que gardèt una superioritat tecnica e economica). Ansin, segon la tradicion, Egipte èra devesida a la fin dau millenari IV av. JC entre dos reiaumes respectivament situats dins lei tèrras autas e dins lei tèrras bassas.

L'Egipte Antica

Periòde Tinita

Lo Periòde Tinita correspond ai premierei dinastias faraonicas egipcianas de la fin dau millenari IV av. JC e dau començament dau millenari III av. JC. Acomencèt vèrs 3 200 ambé l'unificacion dei reiaumes d'Egipte Auta e d'Egipte Bassa per un sobeiran dich Narmer ò Meni. Establiguèt sa capitala a Tinis e fondèt probablament Menfis. Lei faraons dei doas premierei dinastias contunièron son òbra d'unificacion ambé lo desvolopament de l'agricultura (construccion d'un ret d'aigatge « nacionau », desvolopament dau norrigatge), la definicion dei principis de la monarquia faraonica (absoluda e d'esséncia divina) e la creacion d'administracions reialas e provincialas.

L'Empèri Ancian

Article detalhat: Empèri Ancian.

L'Empèri Ancian durèt de 2778 a 2420 av. JC e curbiguèt lo periòde de la III^a a la VI^a dinastia. La capitala foguèt transferida a Menfis per la III^a dinastia. Foguèt un periòde d'afirmacion dau poder reiau en causa de l'importància novèla de l'administracion (Cort, classa de favorits, foncionaris... etc.), de l'adopcion d'una definicion precisa de la natura divina dau faraon (« fiu de Ra ») e dau ròtle novèu d'Egipte en Orient Mejan (comèrci en Mediterranèa, relacions ambé leis estats de Siria e de Mesopotamia... etc.). Foguèt tanben lo periòde de construccion dei piramidas.

Article detalhat: Premier Periòde Intermediari.

Pasmens, sota la VI^a dinastia, especialament après lo rèine fòrça lòng de Pepí II, la poissança dei faraons declinèt au profiech dei cortesans e dei caps provinciaus. Foguèt benlèu minada per de revòutas popularas. Lo periòde entre la fin de la VI^a dinastia e l'aveniment de la XI^a es fòrça mau conegut e sembla trebolat (fragmentacion politica, faminas, insureccions e invasions estrangieras).

L'Empèri Mejan

Article detalhat: Empèri Mejan.

L'Empèri Mejan comencèt vèrs 2160 e s'acabèt vèrs 1785 av. JC. Foguèt dirigit per lei XI e XII^a dinastias. Sa fondacion foguèt l'òbra dei princes de Tebas que formèron la XI^a dinastia e que restaurèron l'unitat dau país. La monarquia retrobèt alora sa poissança e son centralisme. Lo panteon foguèt leugierament modificat ambé la primautat de la divinitat tebana Amon que foguèt pauc a pauc fusionada ambé Ra per donar Amon Ra.

Consequéncia dei trèbols sociaus dau periòde precedent, lei subjèctes dau faraon avián mai de drechs. Aquò favorizèt l'aparicion d'una classa mejana formada de foncionaris qualificats (escribas... etc.) e d'artesans. Aguèt un ròtle important dins lo desvolopament dau culte d'Osiris que permetiá l'accession a la vida eternala de cada èsser uman. Aquò donèt una importància a de santuaris e de centres culturaus coma Abidòs e foguèt a l'origena d'una difusion dei rites funeraris de momificacion — a l'origena reservats au faraon — a l'ensems de la societat.

Après son aveniment, la XII^a dinastia transferiguèt la capitala a Licht dins l'oasís de Faium que venguèt lo centre economic d'Egipte. Menèt tanben de trabalhs de fortificacions dau Deltà, especialament durant lo rèine d'Amenemhat I^èr (1991-1962 av. JC), per lo protegir deis incursions de pòbles asiatics. Au sud, s'organizèt la progression en direccion d'Africa ambé la creacion d'una vice-reiautat basada sus la II^a cataracta e la bastida de fortalesas en Nubia e en Sodan.

Article detalhat: Segond Periòde Intermediari.

A partir de 1 900 av. JC, d'invasions e de movements de populacion en Siria e en Mesopotamia entraïnèron de migracions de populacions asiaticas en direccion d'Egipte. Dichs Icsòs (« caps deis estrangiers » en occitan), aquelei populacions aprofichèron lei trèbols liats a la disparicion de la XII^a dinastia (vèrs 1 780 av. JC) per rompre lei defensas egipcianas e s'installar dins lo nòrd-èst dau Deltà. Puei, progressèron pauc a pauc en direccion dau sud onte s'èran retiradas lei XIII^a e dei XIV^a dinastias. Vèrs 1 650 av. JC, d'Icsòs prenguèron lo poder e formèron lei XV^a e XVI^a dinastias que dirigiguèron lo país fins ais annadas 1580 av. JC.

L'Empèri Novèu

La Mediterranèa Orientala durant lo periòde dei Pòbles de la Mar.

Article detalhat: Empèri Novèu.

L'Empèri Novèu acomencèt en 1552 av. JC e s'acabèt en 1069 av. JC. Correspond a l'apogèu de l'Egipte Antica e a un periòde d'activitat intensa dins lei domenis economics, culturaus e militars. Sa fondacion foguèt l'òbra de la XVII^a dinastia qu'èra eissida d'un ostau princier egipcian de Tebas qu'aviá resistit ais Icsòs en Egipte Auta. A partir de 1640 av. JC, menèron una lucha acarnada — assimilada a una guèrra de liberacion nacionala — còntra lei XV e XVI^a dinastias. Après sa victòria e la reunificacion dau país, son cap Ahmes I^èr formèt la XVIII^a dinastia.

Durant cinc sègles, Egipte foguèt dirigida per lei XVIII^a (1552-1292 av. JC), XIX^a (1292-1186 av. JC) e XX^a dinastias (1186-1069 av. JC). Adoptèron una politica expansionista per conquistar lei regions vesinas (Siria, Palestina, Nubia) per protegir lo còr dau territòri egipcian. Aquò entraïnèt una tiera de guèrras còntra Mitani, leis Ititas ò lei Pòbles de la Mar.

L'administracion èra totjorn centralizada mai s'inspirèt d'ara endavant dau sistèma de vassalitat deis Icsòs. Aquò permetèt de racionalizar l'administracion e de mantenir en plaça l'autoritat dei faraons dins dei regions relativament alunchadas. Per legitimar son poder, lei faraons de l'Empèri Novèu donèron mai d'importància a son estatut divin. Aquò aguèt per consequéncia lo renfòrçament de la poissança dau clergat d'Amon que venguèt un estat dins l'estat sota la XIX^a dinastia ambé de domenis, de milícias e de tribunaus pròpris. Per demenir aquela poissança, Akhenaton (vèrs 1355-1338 av. JC) assaièt d'instaurar lo culte dau disc solar Aton e lei Ramsès desplaçèron la capitala dins lo Deltà per alunchar lo poder politic dei santuaris pus importants d'Amon.

Pasmens, aquelei temptativas mau capitèron e lo declin s'agravèt ambé lo desvolopament de la corrupcion au sen de l'administracion e deis ambicions dei caps militars. Durant lo rèine de Ramsès XI, aquelei tensions degenerèron en guèrra civila. Aquò afebliguèt durablament Egipte que perdiguèt sa primautat en Mediterranèa Orientala.

L'Epòca Bassa

De 1069 av. JC a 332 av. JC, Egipte conoguèt de periòdes de division, de reunificacion brèva e de dominacion estrangiera que son dichs Tresen Periòde Intermediari (1069-750 av. JC) e Epòca Bassa (750-332 av. JC).

Article detalhat: Tresen Periòde Intermediari.

Entre lei sègles XI e VIII av. JC, Egipte conoguèt un lòng periòde de division inaugurat per l'establiment de dinastias faraonicas dins lo Deltà (XXI^a, XXIII^a e XXIV^a dinastias), la formacion d'un reiaume centrat sus Tebas qu'èra dirigit per de rèis prèires d'Amon e per la dominacion de dinastias estrangieras coma la XXII^a dinastia d'origena libiana (que deleguèt una partida de son poder ai senhors de Tebas).

Article detalhat: Epòca Bassa.

La reunificacion dau país foguèt l'òbra d'una dinastia kushita que conquistèt la totalitat d'Egipte de 750 av. JC a 715 av. JC. Formèt la XXV^a dinastia egipciana e, gràcias au sostèn dau clergat d'Amon, gardèt lo contraròtle dau territòri egipcian fins a una invasion assiriana a la fin deis annadas 670 av. JC. Pasmens, dins lo corrent de la decenia seguenta, lei trèbols intèrnes de l'Empèri Assirian après la mòrt d'Assarhaddon permetèron ai princes de Sais de restaurar l'independéncia dau país (XXVI^a dinastia). Puei, lei faraons saitas assaièron de tornar conquistar Palestina qu'èra utilizada coma basa deis invasions asiaticas. Dins aquò, la preséncia egipciana dins aquela region demorèt febla maugrat lei divisions entre seis adversaris (Assirians, Caldèus, Medes e Aquemenidas). Ansin, après l'unificacion d'Orient Mejan per Pèrsia, Egipte foguèt aisament conquistada per leis Aquemenidas en 525 av. JC.

Egipte venguèt alora una satrapia pèrsa e lei sobeirans aquemenidas portèron lo títol de faraon dins lo país (XXVII^a dinastia). En 404 av. JC, una insureccion egipciana aprofichèt lo declin e lei guèrras civilas entre pretendents au tròne aquemenida per restaurar l'independéncia. Formèron lei XXIX^a e XXX^a dinastias e capitèron de tenir lo país fins a una novèla invasion pèrsa en 341 av. JC. Pasmens, lo retorn deis Aquemenidas foguèt brèu car lo país foguèt conquistat, sensa trobar de resisténcia vertadiera, per l'armada d'Alexandre lo Grand en 333 av. JC.

Lo periòde ellenistic

Après la conquista dau país per Alexandre lo Grand, Egipte demorèt sota lo contraròtle de sobeirans d'origena macedoniana de 332 a 30 abC. Durant son brèu passatge, Alexandre fondèt Alexàndria, capitèt d'obtenir lo sostèn dau clergat d'Amon, totjorn poderós, e laissèt sei lèis ais egipcians. Après sa mòrt en 323 av. JC, la region foguèt atribuida a Ptolemèu que la dirigiguèt coma satrapa avans de se proclamar rèi en 305 av. JC. Fondèt la dinastia lagida que reprenguèt la forma tradicionala dau poder egipcian, compres lo títol de faraon, per legitimar son poder.

Ptolemèu reinèt fins a sa mòrt en 283 av. JC e dotèt Egipte d'una flòta poderosa que li permetèt de tornar venir una poissança comerciala. Pasmens, après sa disparicion, sa dinastia s'afebliguèt en causa de complòts e de tensions intèrnes entre grècs e egipcians. D'efèct, lei dos pòbles visquèron d'un biais separat (lenga, religion, drech diferents... etc.) e lei cargas importantas foguèron unicament fisadas ai macedonians e grècs. De mai, per assegurar sa poissança, lei lagidas impausèron d'impòsts importants ais egipcians.

Ansin, maugrat una cort prestigiosa — Alexàndria èra, amb Atenas, lo centre culturau e intellectuau mediterranèu pus important dau periòde — l'Egipte lagida declinèt pauc a pauc. A partir de 168 av. JC, passèt sota la proteccion de Roma. Puei, lei romans annexèron de partidas importantas de l'empèri comerciau egipcian coma Cirene (74 av. JC) ò Chipre (58 av. JC). Enfin, foguèt definitivament annexada, coma proprietat personala de l'emperaire, après la desfacha de Cleopatra VII qu'aviá sostengut Marc Antòni còntra Octavius en 30 av. JC.

Lo periòde roman

Lo periòde roman durèt de 30 av. JC a la division de l'Empèri Roman a la fin dau sègle IV ap. JC. Egipte foguèt una província particulara, proprietat personala de l'emperaire, qu'aviá un ròtle important per avitalhar Roma. L'objectiu dau poder imperiau èra donc de produrre un maximom de cerealas e de richessas e l'administracion lagida foguèt donc gaire modificada : lei revenguts dau clergat foguèron leugierament demenits mai lo grèc demorèt la lenga dau poder. De tropas importantas (tres legions completadas per d'auxiliaris locaus au sègle I) foguèron estacionadas per susvelhar la region.

Pasmens, lei revòutas foguèron pas frequentas. Lei pus importantas foguèron entraïnadas per lo maucontentament dei judieus que foguèron chaplats en 66 e en 117 ap. JC. Au sègle II, leis emperaires aumentèron la part deis impòsts donada au clergat e assaièron de melhorar lo rendement de sei domenis. Lo calme permetèt de redurre la preséncia militara mai la maufisança demorèt la nòrma e leis emperaires mantenguèron totjorn un contraròtle estricte dau país.

Lo cristianisme apareguèt rapidament en Egipte e èra majoritari au sen de la populacion tre lo sègle III. A respèct d'autrei regions de l'Empèri, l'eremetisme e lo monaquisme i foguèron fòrça importants. Alexàndria e lei monastèris egipcians venguèron pauc a pauc de centres majors de la teologia crestiana. Pasmens, aqueu succès entraïnèt una multiplicacion deis eresias e una reaccion viva dei pagans que s'organizèron per resistir. En particular, lei neoplatonicians formèron d'escòlas de filosofia a Alexàndria que foguèron finalament sarradas en 415 après de manifestacions violentas de la populacion.

Lo periòde bizantin

Egipte au sen de l'Empèri Bizantin durant lo sègle VI apC.

Après la division de l'Empèri Roman, Egipte faguèt partida de l'Empèri Bizantin fins a la conquista aràbia dins lo corrent dau sègle VII. Pasmens, a respèct dau periòde roman, d'evolucions politicas avián agut luòc ambé la cristianizacion dau país. En particular, lo patriarca d'Alexàndria avián pron d'autoritat per s'opausar a la volontat imperiala gràcias au sostèn deis evesques e dei monastèris egipcians. De mai, defensor dei posicions teologicas d'Egipte, capitèt de restaurar a son profiech lo sentiment nacionau de la populacion.

L'Egipte Bizantina foguèt donc subretot tocada per de conflictes ambé Constantinòple. La rason prefonda n'èra l'adopcion dau monofisisme per leis Egipcians e son oposicion ai dògmas dau concili de Calcedònia. En causa de l'importància estrategica de l'agricultura egipciana, leis emperaires successius foguèron obligats de negociar e de divisir seis adversaris. Pasmens, lei faccions pus duras gardèron lo poder e l'ostilitat de la populacion còntra lo poder imperiau aumentèt durant lo sègle VI. En 616, lei Sassanidas qu'ocupèron la region durant la lònga guèrra de 602-628 recebèron ansin un acuèlh favorable de part de la populacion.

De la conquista aràbia a la conquista otomana

De la conquista aràbia au Califat Abbassida

La conquista aràbia acomencèt en 640 e s'acabèt en 642. Defenduda per de tropas mau equipadas e gaire motivadas, Egipte resistiguèt gaire ais envaïsseires en causa de l'ostilitat prefonda de la populacion còntra Constantinòple. En 645 e en 654, d'atacas de la flòta bizantina permetèron brèvament de tornar conquistar Alexàndria mai privada dau sostèn deis abitants, l'armada imperiala poguèt pas resistir ai còntra-ofensivas aràbias.

Gaire nombrós, leis Arabis laissèron seis institucions a la populacion e se contentèron de sasir lei domenis de l'emperaire e dei senhors bizantins. Levèron tanben un impòst sus la proprietat fonsièra e una capitacion sus lei crestians. En mai d'aquò, lo clergat còpte foguèt protegit e lei monastèris exemptats de la capitacion. Aquò favorizèt la conversion progressiva de la populacion a l'islam (sunita) e lo mantenement de l'influéncia dei monastèris. La fin dau contraròtle bizantin permetèt tanben a Egipte de comerçar ambé de destinacions novèlas coma Índia ò Pèrsia.

Pasmens, aqueu periòde de renaissença economica s'acabèt ambé la fin dau Califat Omeia en 750 car leis Abbassidas se preocupèron subretot d'esplechar la vau de Nil per avitalhar sei capitalas mesopotamianas. Aquò entraïnèt rapidament de revòutas dei Còptes e mai deis Arabis.

Lei periòdes tulunida e ikhchidida

Dins lo corrent dau sègle IX, lo declin dau Califat Abbassida permetèt ai governadors dei províncias de venir autonòms. En 868, Ahmad ibn Tulun se proclamèt senhor d'Egipte e conquistèt Siria. Fondèt la dinastia tulunida e capitèt de gardar sei domenis en cambi de la reconoissença de la senhoriá nominala dei califas abbassidas. Lei Tulunidas gardèron lo poder fins a 905 e un retorn en fòrça deis Abbassidas que restabliguèron son autoritat dirècta sus lo país.

Pasmens, aquela restauracion de la poissança abbassida foguèt brèva. En 935, Muhammad ben Tughj, un generau turc cargat de luchar còntra lo chiisme en Egipte, se proclamèt a son torn independent, mejançant tornarmai un mantenement nominau de la senhoriá abbassida. Fondèt la dinastia ikhchidida que declinèt rapidament après sa mòrt en 946.

Lo periòde fatimida

Article detalhat: Califat Fatimida.

Senhor de Magrèb dempuei 909, lei Fatimidas, chiitas, conquistèron Egipte en 969. I transferiguèron sa capitala quatre ans pus tard e lo país venguèt lo còr de son domeni après l'independéncia de Magrèb en 1045 e la pèrda de la quasi totalitat de Palestina ocupada per lei Turcs e lei Crosats.

Sobeirans bastisseires e tolerants, lei califas fatimidas creèron una cort brilhanta que sei besonhs de produchs de luxe permetèt de sostenir l'artesanat e de redreiçar l'economia egipciana. Lo comèrci venguèt tornarmai una activitat importanta e Egipte èra alora tornarmai una plaça importanta per lei marchands mediterranèus, africans e asiatics. En revènge, la situacion dei païsans se melhorèt gaire e la populacion demorèt largament fidèla au sunisme.

Puei, a partir dau sègle XI, lei califas perdiguèron son poder e mau capitèron d'empedir la generalizacion de la corrupcion au sen de l'administracion e de l'armada. De vizirs energetics permetèron d'assegurar la subrevida dau Califat mai son declin contunièt. En 1164, menaçat per d'invasions bizantinas e francas, lo govèrn fatimida demandèt l'ajuda dei Turcs de Nur al-Din. Aqueu darrier li mandèt Shirku que rebutèt leis assauts dei crestians en 1169 e moriguèt quauquei setmanas après sa victòria. Foguèt remplaçat per son nebòt Saladin que recebèt l'òrdre de suprimir lo Califat Fatimida, çò que foguèt realizat en 1171.

Lo periòde aiubida

Egipte, gràcias a son industria e son agricultura, venguèt lo còr de la poissança de Saladin. A sa mòrt, en 1193, foguèt donada a son fiu Al-Aziz Imad ad-Din Uthman. Pasmens, la dinastia aiubida mancava d'estabilitat e divèrsei còps d'estat l'afebliguèron. En mai d'aquò, deguèt faciar plusors Crosadas que desbarquèron dins lo Deltà. Aquò renforcèt lo poder deis esclaus militars turcs dichs Mamelocs. Ansin, en 1250, son cap executèt lo darrier sultan aiubida d'Egipte e prenguèt dirèctament lo poder.

Lei Mamelocs d'Egipte

Article detalhat: Mamelocs.

Lei Mamelocs dirigiguèron Egipte de 1250 a 1517. Creèron una administracion eficaça e aprofichèron la destruccion d'Orient Mejan per lei Mongòls per venir la principala plaça comerciala de Mediterranèa. En particular, lo pòrt d'Alexàndria venguèt la crosiera principala entre marchands italians (fusta, fèrre, armas... etc.) e orientaus (espècia, seda... etc.). La prosperitat eissida d'aquelei cambis permetèt l'aparicion d'una cort luxuosa au Caire e una activitat intellectuala ò cultura intensa simbolizada per la construccion de monuments prestigiós.

Regardant leis afaires politics, l'epòca mameloca pòu se devesir entre tres periòdes diferents. De 1250 a 1382, lo poder foguèt entre lei mans dei Mamelocs bahritas (d'origena turca). Sota la direccion dei sultans Qutuz (1259-1260) e Baybars (1260-1277), capitèron de rebutar leis atacas mongòlas e d'eliminar la preséncia crosada en Palestina. Après la destruccion de Bagdad en 1258, venguèron lei protectors dei califas abbassidas que foguèron acuelhits en Egipte onte tenguèron un ròtle simbolic de cap religiós. Puei, durant lei rèines de sei successors, estendèron sa dominacion sus lei Luòcs Sants de la Peninsula Aràbia e dins lo sud d'Anatolia.

En 1382, lei Mamelocs burjitas (d'origena circassiana) prenguèron lo poder. Fins a la mòrt de Barsbay (1422-1438), mantenguèron la poissança militara dau Sultanat Mameloc, compres còntra Tamburlan en 1400. Pasmens, deguèron pauc a pauc faciar una desgradacion de la situacion economica e assaièron sensa succès d'impausar un monopòli d'Estat sus lei cambis comerciaus dau pòrt d'Alexàndria. Après 1438, lei Mamelocs declinèron e adoptèron de politicas conservatritz qu'empachèron la modernizacion de sei fòrças militaras. Ansin, au començament dau sègle XVI, la flòta mameloca foguèt anientada per lei Portugués en 1503 que s'installèron ais Índias e prenguèron lo contraròtle dirècte de certanei zònas de produccion d'espècias. Enfin, en 1516, una guèrra còntra l'Empèri Otoman e son artilhariá s'acabèt per un desastre e la presa dau Caire per lei Turcs en 1517.

Lo periòde otoman

Lo declin economic

Per assegurar son autoritat en Egipte, l'Empèri Otoman s'apielèt sus lei Mamelocs qu'acceptèron sa dominacion e creèron un sistèma d'esplecha economic permetent d'assegurar de revenguts a Constantinòble e a seis aliats locaus. Un sistèma relativament complèx, inspirat per lo sistèma feodau mameloc, foguèt donc creat per administrar lo país.

Son cap èra un pacha, teoricament nomat per una durada d'un an, e cargat de levar l'impòst, de mandar una partida dau tesaur a Constantinòble e de formar de tropas militaras destinadas ai besonhs de l'Empèri. Èra ajudat per 24 beis, generalament d'origena mameloca, que dispausavan de tropas personalas, e de sèt regiments frontaliers dirigits per d'agas elegits per un an per sei soudats. Aqueleis oficiers superiors avián de tèrras e èran cargats de la collècta de l'impòst. Devián ne'n donar una partida au pacha e podián gardar lo rèsta per sei besonhs.

Pasmens, en causa de l'alunchament de Contantinòble e dau declin progressiu de la poissança otomana, aqueu sistèma venguèt rapidament fòrça caotic. D'un caire, lei pachas venguèron pauc a pauc independents e, a partir d'Alí Bey al-Kabir (1757-1773), acceptèron solament de reconóisser nominalament la senhoriá dau sultan otoman. D'autre caire, lo pacha eu meteis deguèt sovent se contentar d'una autoritat teorica sus sei beis e seis agas. L'economia, que deviá sostenir aqueu sistèma, declinèt en causa de l'incompeténcia dei senhors egipcians. Per lo premier còp dempuei l'Antiquitat, Egipte venguèt pauc a pauc una poissança economica segondària e perdiguèt sa posicion de plaça comerciala majora en Mediterranèa.

L'irrupcion dei poissanças imperialas

Dins lo corrent dau sègle XVIII, Egipte èra plus un centre comerciau important — Alexàndria èra plus frequenta per leis estrangiers levat de quauquei marchands marselhés — mai sa posicion estrategica sus la rota deis Índias interessèt lei poissanças imperialas europèas. Aprofichant lo declin de l'Empèri Otoman, Anglatèrra, França e Russia assaièron d'estendre son influéncia dins lo país. Per exemple, en 1775, leis Anglés obtenguèron la dubertura de la Mar Roja a sei naviris en provenença deis Índias.

Puei, durant lei guèrras revolucionàrias, França mandèt una armada, dirigida per Napoleon Bonaparte, en Egipte per copar la liason entre leis Illas Britanicas e leis Índias. Se lo país foguèt aisament conquistat a l'eissida de la batalha dei Piramidas (21 de julhet de 1798), lei Francés foguèron rapidament isolats per la superioritat navala anglesa e la destruccion de sa flòta a Abokir. Après lo retorn de Napoleon en França (aost de 1799) e l'assassinat dau generau Kléber (14 de junh de 1800), un desbarcament angloturc entraïnèt la capitulacion dau còrs expedicionari francés lo 2 de setembre de 1801.

La monarquia egipciana

De Mehemet Ali au protectorat britanic

Extension dau territòri turcoegipcian en 1875.

Après la desfacha francesa, l'Empèri Otoman mau capitèt de restaurar son autoritat sus Egipte que venguèt de facto independenta quand Mehemet Ali, cap dei tropas albanesas dins lo país, foguèt reconegut pacha per Constantinòple en 1805. Sièis ans pus tard, eliminèt beis e Mamelocs per assegurar son poder. Enfin, per se desbarrassar de sei soudats albanés, lei mandèt conquistar Sodan en 1820-1821.

Mehemet Ali dirigiguèt Egipte fins a sa mòrt en 1849. Son objectiu foguèt de desmantelar lo sistèma feudau eiretat dau periòde mameloc per redreiçar l'agricultura e l'industria. Per aquò, adoptèt una politica fòrça dirigista (monopòlis, contraròtle deis exportacions, percepcion dirècte deis impòsts... etc.) que mau contentèt Londres entraïnant un raprochament ambé París. En 1820-1827, Mehemet Ali acceptèt d'ajudar l'Empèri Otoman per contrar lo movement independentista grèga. En cambi, demandèt sensa succès la cession de Siria. En 1831-1832, aquò entraïnèt una guèrra e l'ocupacion de Siria per lei tropas egipcianas. Pasmens, lo Reiaume Unit reüniguèt una coalicion europèa (Reiaume Unit, Àustria, Russia e Prússia) per defendre l'integritat de l'Empèri Otoman. En 1841, Mehemet Ali foguèt obligat d'abandonar Siria e de se contentar de sei territòris africans.

Son felen Abbas Hilmi (1848-1854) assaièt de se raprochar de Constantinòple mai foguèt rapidament assassinat. Foguèt remplaçat per Muhammad Said Pacha (1854-1863) que restabliguèt de relacions privilegiadas ambé França e favorizèt lo desvolopament de la proprietat privada en favor de la païsanariá. Pasmens, aquò causèt la formacion d'una classa de grands proprietaris terrencs. Sota sa direccion, Egipte retrobèt tanben son ròtle d'intermediari entre Euròpa e Asia ambé la construccion d'un camin de fèrre entre Alexàndria e Suèz e l'acomençament dau cavament dau Canau de Suèz.

Lo periòde coloniau

Dins lo corrent dau rèine d'Ismail Pacha (1863-1879), Egipte conoguèt una tiera de dificultats en despiech de l'inauguracion dau Canau de Suèz en 1869. D'efèct, per de rasons financieras, lo govèrn deguèt vendre sei parts dins la companhiá dau canau ai Britanics en 1874. Dos ans pus tard, assaièt de suspendre lo pagament dau deute public, çò qu'entraïnèt la presa de contraròtle de l'administracion egipciana per París e Londres. En parallèl, una temptativa d'invasion d'Etiopia mau capitèt totalament e l'insureccion madista prenguèt lo contraròtle de Sodan.

En 1879, Francés e Britanics remplacèron Ismail Pacha per son fiu Tawfiq (1879-1892). Puei, en 1882, un chaple de crestians permetèt au Reiaume Unit de trobar un pretèxte per desbarcar de tropas en Egipte — França refusèt de participar. Après una victòria còntra lei fòrças dau coronèu nacionalista Ahmed Urabi lo 13 de setembre, lei Britanics prenguèron lo contraròtle d'Egipte que venguèt de facto un protectorat.

Se lei Britanics restabliguèron lei finanças egipcianas e desvolopèron l'agricultura gràcias a la construccion de restancas, se turtèron a una oposicion viva. En Egipte, deguèt faciar una agitacion nacionalista quasi permanenta. En Sodan, l'insureccion madista prenguèt lo contraròtle totau dau país en 1881-1885. Sa repression foguèt malaisada e foguèt pas acabada avans 1898-1899. Durant la Premiera Guèrra Mondiala, Egipte venguèt una basa per lei fòrças britanicas qu'ataquèron l'Empèri Otoman a partir de Sinai. Aquò permetèt d'oficializar lo protectorat britanic en 1914.

La fin dau protectorat e la renaissença dau nacionalisme egipcian

Après la fin de la Premiera Guèrra Mondiala, lo protectorat britanic foguèt rapidament contestat. En novembre de 1918, lo refús de Londres de recebre una delegacion egipciana entraïnèt dos mes d'esmogudas. Leis autoritats britanicas acceptèron alora l'idèa d'una evolucion de sa preséncia en Egipte. En 1922, après la revirada de plusors temptativas de negociacion, Londres decidèt de reconóisser l'independéncia dau país mai de gardar lo contraròtle dau Canau, la gestion deis afaires estrangiers, la defensa e la proteccion dei drechs deis estrangiers. Gardèt tanben lo contraròtle de Sodan que foguèt definitivament separat d'Egipte.

En 1923, una constitucion creèt una monarquia parlamentària. Fins a la Segonda Guèrra Mondiala, lo rèi, la borgesiá nacionalista e leis autoritats colonialas britanicas dominèron la vida politica egipciana. En 1941-1942, Egipte foguèt atacada per leis Italians e leis Alemands que foguèron finalament rebutats a la batalha d'El Alamein. Pasmens, afeblit, lo Reiaume Unit deguèt evacuar lo país.

La monarquia èra tanben descreditada en causa de sa lònga collaboracion ambé Londres e de son sostèn a la borgesiá. La desfacha còntra Israèl en 1948 agravèt lo maucontentament. En julhet de 1952, un còp d'estat militar reversèt lo rèi Faruk e la monarquia foguèt abolida en 1953.

Egipte dempuei 1952

Lo periòde Nasser

Article detalhat: Gamal Abdèl Nassèr.

Lo coronèu Gamal Abdèl Nassèr venguèt rapidament la figura principala entre leis autors dau còp d'estat de 1952. Dirigiguèt lo país fins a sa mòrt en 1970. En 1956, capitèt de nacionalizar lo Canau de Suèz e la revirada politica de l'intervencion francobritanica (crisi de Suèz) li donèt un prestigi considerable dins lo mond arabi. Li permetèt tanben de s'assegurar dau sostèn de l'URSS en despiech de sa politica anticomunista. Ansin, en 1958, lei dirigents panarabis de Siria li demandèron de prendre la direccion de son país. Lei dos estats formèron la Republica Aràbia Unida mai l'experiéncia mau capitèt e Siria reprenguèt son independéncia en 1961.

En Egipte, lo regime venguèt pus autoritari ambé l'arrestacion dei comunistas e dei Fraires musulmans. Divèrsei companhiás foguèron tanben nacionalizadas mai lei reformas economicas demorèron globalament prudentas. La burocracia, ja pletorica, foguèt encara renfòrçada. Enfin, lo darrier ponch important de la politica de Nassèr foguèt la lucha còntra Israèl. Pasmens, en junh de 1966, l'armada egipciana subiguèt un desastre durant la Guèrra dei Sièis Jorns e Israèl ocupèt Sinai.

De Sadat a Mubarak

Esquèma generau de la Guèrra de Kippur (1973).

A la mòrt, Anwar el-Sadat li succediguèt e donèt una orientacion islamita au regime ambé l'arrestacion de plusors militants de senèstra ò de fidèus de Nassèr e ambé la liberacion de presoniers dei Fraires musulmans. Reprenguèt tanben la lucha còntra Israèl e menacèt d'abandonar l'aliança sovietica (expulsion dei conselhiers sovietics en 1972) per obtenir un sostèn pus important de Moscòu. En octòbre de 1973, l'armada egipciana resistiguèt mielhs a l'armada israeliana durant la Guèrra de Kippur mai foguèt finalament batuda.

Pasmens, lei succès iniciaus d'aquela guèrra permetèron de considerar l'idèa de negociacions de patz. En 1977, un viatge suspres de Sadat en Israèl permetèt de signar la patz un an pus tard entre Israèl e Egipte e d'obtenir la restitucion de Sinai. En parallèl, Lo Caire abandonèt definitivament l'aliança sovietica e se raprochèt deis Estats Units. Aquel abandon de la solidaritat aràbia, durament criticat per leis autrei país arabis, foguèt acceptat per la populacion egipciana. Dins aquò, Sadat contunièt de se turtar a una oposicion intèrna importanta (comunistas, nasseristas, islamistas, còptes, intellectuaus... etc.) e, en 1981, foguèt assassinat per un grop de militars islamistas.

Hosni Mubarak li succediguèt. Instaurèt e mantenguèt l'estat d'urgéncia que li permetèt de reprimir l'oposicion, especialament lei movements islamistas coma lei Fraires musulmans. Pasmens, la situacion economica se desgradèt lentament. Ansin, maugrat sa popularitat dins lo mond, Mubarak perdiguèt pauc a pauc lo sostèn de la populacion egipciana. En 2011, après lo reversament dau president tunisian, de manifestacions popularas fòrça importantas ocupèron la capitala e Mubarak foguèt obligat de demissionar lo 11 de febrier de 2011.

Egipte dempuei 2011

Dempuei la partença de Mubarak, Egipte conoís un periòde trebolat. D'efèct, se lei Fraires musulmans ganhèron leis eleccions legislativas e presidencialas de 2012, se turtèron a l'oposicion dei partits laïcs e ai partisans de l'ancian regime (poderós au sen de l'administracion e de l'armada). De mai, lo caòs entraïnèt una crisi economica grèva que renforcèt l'oposicion ai Fraires musulmans.

Aprofichant la situacion, lei militars organizèron un còp d'estat e arrestèron lo president elegit Mohamed Mursi en 2013. Lo Conseu suprèm dei fòrças armadas prenguèt la direccion dau país e reprimiguèt tornarmai lo movement dei Fraires musulmans, çò que suscitèt la formacion de guerilhas islamistas dins mai d'una region. Puei, lo manescau Abdelfatah Al-Sisi, figura principala dau novèu regime militar, foguèt elegit president de la Republica ambé 96% dei sufragis exprimits dins un contèxte de fraudas e de repression massiva dei movements d'oposicion.

Politica

De veire: lista dels presidents d'Egipte.
Egipte es una republica semipresidenciala dempuèi lo 18 de junh de 1953.

Geografia fisica

Egipte es un païs de dimension mejana que s'espandís sus 1 001 449 km². Es un païs african mas possedís un territòri en Asia (Sinai). Sas caracteristicas geograficas son gaireben unicas: un desèrt dominant e lo fluvi Nil que sa val porgís l'aiga necessària a las activitats umanas.

Geografia umana

Egipte es un païs plan ric per l'istòria de sa populacion. Se las origenas semiticas, chamiticas e negroafricanas constituisson la basa de la populacion egipciana, lo païs, a la crosada d'importantas rotas comercialas, reçaupèt d'elements grècs, persans, arabis, romans, franceses, italians, albaneses, turcs....

Malgrat aquestas origenas variadas, Egipte es un païs que s'i parla mai que mai arabi e que compta paucas minoritats.

Las minoritats linguisticas son compausadas per los Dongolawis (1%), los Domaris (gitans) (0,3%), los Nobiins 0,3%) e los Bejàs (0,1%). I a tanben qualques communautats immigradas (Grècs, Italians, Libaneses, Chineses...). Lo còpte a desaparagut coma lenga viva, es sonque utilizat coma lenga liturgica pels còptes.

Es subretot al ponch de vista religiós que las minoritats son importantas amb los còptes, de religion crestiana. La majoritat de la populacion es musulmana.

Situacion demografica

Egipte es un païs en transicion. Lo regim demografic amb una feconditat nauta sembla s'acabar. Lo païs a conegut un créis excepcional après mai de 1500 ans d'estagnacion. En 1800, i aviá sonque 3 900 000 estajants, en 1940, 16 500 000. En 2013, trespassarà probablament 85 000 000 d'abitants.

An	Populacion
0	4 500 000
1 000	5 000 000
1 500	4 000 000
1 800	3 900 000
1 900	10 200 000
1 950	20 300 000
1970	35 300 000
1990	56 300 000
2010	80 500 000
2050 (prevision)	123 000 000

Evolucion de la populacion egipciana

En 2011, sa feconditat foguèt estimada a 2,7 enfants per femna. Pasmens la feconditat es encara nauta per que lo créis se mantenga e se prevei 123 000 000 d'estatjants en 2050.

Lengas d'Egipte

L'arabi classic es la lenga oficiala. L'arabi parlat, jos tres fòrmas dialectalas, (arabi egipcian, arabi sa'idi e arabi bedawi), es la lenga mairala de mai de 98% de la populacion.

Lo còpte a desaparegut dempuèi lo sègle 17 coma lenga viva. Fins al sègle 13 èra encara largament utilizat en literatura. A l'ora d'ara s'emplega subretot dins las glèisas còptas.

Lo francés joguèt (e jòga encara) un ròtle de lenga internacionala. Es concurrenciat per l'anglés. L'italian e lo grèc, que joguèron tanben de ròtles de lengas internacionalas en Egipte, an gaireben desaparegut. Egipte es membre de la Francofònia. En 2005, l'OIF estimèt los francofònes a 3,2% de la populacion. Qualques escòlas porgisson tanben un sistèma d'ensenhament francofòne de la mairala a l'universitat.

Lo domari, lenga dels gitans arabis, es encara praticat per una pichona minoritat dins lo nòrd del païs.

Dins lo sud, los bejas, los dongolawis e los nobiins consituisson de minoritats negroafricanas que sos lengas son tanben parladas dins lo nòrd de Sodan.

Religions

La religion musulmana sunnita es dominanta e constituís mai que la majoritat absoluta (gaireben 90%). Es tanben la religion oficiala de l'estat. De dreches son autrejats tanben a las minoritats religiosas reconegudas pel govèrn.

Los crestians representan 10% de la populacion. La Glèisa ortodòxa còpta recampa 92% dels crestians. La Glèisa catolica còpta es pro reducha en nombre e representa 3% dels crestians e la Gléisa ortodòxa grèca aperaquí 4%. Totas las autras ramificacions amassa recampan mens de 1% del crestians.

I a tanben qualques Bahá'ís e qualques agnostics.

Economia

De veire: Economia d'Egipte