Stad
'n Stad is 'n groot, gesentraliseerde en afgebakende nedersetting wat 'n besondere administratiewe, regtelike of geskiedkundige status geniet en sodoende van 'n dorp of kamp verskil. Ook die stedelike bevolking verskil dikwels in etniese, taalkundige, sosiale, kulturele, religieuse en ander opsigte sterk van dié van landelike gebiede.
Stede bestaan al duisende jaar lank as 'n vorm van menslike nedersettings. Veral in Europa het die historiese ontwikkeling daartoe gelei dat dikwels ook relatief klein nedersettings stadstatus het, terwyl die term stad of city en sy regtelike status in ander gebiede soos byvoorbeeld Suid-Afrika meestal beperk bly tot beduidende metropole en baie groot nedersettings.
Die moderne definisie van 'n stad baseer op kenmerke soos digte bebouing (stadsmorfologie), 'n groot konsentrasie van woonstelle, huise en werkplekke, 'n (meestal heterogene) bevolking wat oorwegend in die tersiêre of sekondêre sektor van die ekonomie (dienste en nywerhede) werksaam is, die voorkoms van verskillende stadsdele wat almal hul eie karakter het, veelvuldige vervoerbetrekkinge tussen die stad en sy omgewing, en 'n sentrale rol wat die stad in die ekonomiese, politieke, kulturele, opvoedkundige en religieuse lewe van 'n bepaalde streek speel.
'n Nedersetting wat in statistieke opsig as 'n stad beskou word - enige nedersetting met 'n bevolking van byvoorbeeld meer as 2 000 in Duitsland, 10 000 in Switserland en 50 000 in Japan - of stadstatus gekry het, voldoen nie noodwendig aan die sosiologiese vereistes vir 'n definisie as 'n stad nie, terwyl daar baie dorpe is wat behalwe vir hul regtelike status alle sosiologiese kenmerke van 'n stad het.
Die kultuur van 'n bepaalde gebied oefen 'n belangrike invloed op die fisiognomie of uitwendige kenmerke van 'n stad uit - daar kan dus sprake wees van tipies Europese, Oosterse, Sjinese, Indiese en Japannese stede wat almal onder meer deur hul besondere straatrooster gekenmerk word: Stede in die Midde-Ooste en Noord-Afrika het meestal 'n ou stadskern met talle nou, kronkelende straatjies, Sjinese stede het dikwels hul ommuurde binnestad met 'n vierkantige uitleg, terwyl Amerikaanse stede uit die koloniale tydperk deur 'n straatuitleg volgens die roosterstelsel gekenmerk word.
Daarnaas is daar ook verskillende boustyle en boumateriale. Danksy die globalisering vanaf die laat 20ste eeu, groter mobiliteit van mense en onbeperkte kommunikasie tussen die wêrelddele het boustyle en stedelike leefwyses egter in toenemende mate eenders geword. Die voorste wêreldstede soos New York, Tokio, Londen en Parys, wat ook as globale stede beskryf word, het tot 'n nuwe tipe van stad ontwikkel wat 'n groot aantal ekonomiese, kulturele en politieke funksies op internasionale vlak vervul.
Tans woon sowat die helfte van alle mense in stede - in nywerheidslande beloop hierdie persentasie selfs meer as 75 persent. Die verstedeliking van Blankes en Asiërs in Suid-Afrika vergelyk gunstig met dié van hoogs ontwikkelde lande soos Duitsland (88 persent), terwyl die verstedelikingsproses van Swartes tans nog aan die gang is.
Die lewe in 'n kunsmatige omgewing met sy groot aantal kulturele en opvoedkundige instellings asook die konfrontasie met bewoners van ander sosiale en etniese afkoms het die leefwyse van mense in Suid-Afrika net soos elders in die wêreld ingrypend verander.
Groot geïndustrialiseerde stede lê gewoonlik by die kruispunt van beduidende handelspaaie en beskik oor gevorderde stelsels vir behuising, vervoer, kommunikasie, landgebruik, dienste soos krag, water, riolering en vullisverwydering, en baie ander. Die groot bevolkingskonsentrasie van 'n stad vergemaklik die interaksie tussen mense en sakeondernemings en strek tot wedersydse voordeel van albei partye.
Stede het sodoende steeds 'n beduidende rol by ekonomiese, tegnologiese, politieke en kulturele prosesse en vernuwings gespeel (alhoewel ook oorbevolking, omgewingsbesoedeling en misdaad met 'n verstedelikingsproses gepaard kan gaan). Nogtans is daar 'n debat oor die noodsaaklikheid van stedelike gebiede in moderne samelewings aan die gang - tegnologie en vinnige kommunikasie via die internet maak die huidige konsep van 'n stad vir sommige sosioloë oorbodig.[1][2]
Algemeen
Een van die opmerklikste verskynsels van die 20e eeu is die snelle tempo waarin verstedeliking plaasvind. Hoewel die begrip stad self nie nuut is nie (stede het reeds duisende jare voor die geboorte van Christus bestaan), het die definisie van 'n stad aansienlik verander.
Sowel die Griekse polis as die Latynse urbs vir "stad" word in verskillende samestellings in moderne omskrywings van die stad teruggevind. So word die verstedelikingsproses urbanisasie genoem, wat veral deur Amerikaanse geograwe gebruik word om verskillende aspekte van 'n stad toe te lig: die terme urban sprawl (ongebreidelde stedelike verspreiding), conurbation (stedelike agglomerasie of stede-swerm, waar verskillende buurstede by mekaar aansluit om 'n aaneenlopende stadsgebied te vorm). rurban (rural+ urban, 'n grys gebied waar stad en platteland oorvleuel), en suburban (voorstedelike gebied) word in die verband gebruik.
Die terme vir verskillende soorte stede loop dikwels deurmekaar en verskillende lande het hul eie maatstawwe ten opsigte van die begrip stad. Die geograaf C.A. Doxiadis het 'n uitgebreide teorie van menslike nedersettingspatrone ontwikkel, met 'n stel terme wat sekere soorte stede omskryf. Die terme is onder meer: polis - stad; dinapolis – vinnig groeiende stad; metropolis - ʼn gebied met 'n aantal agglomerasies wat basies 'n eenheid vorm; megalopolis- 'n ketting metropolisse; ekumenopolis - die universele stad van die toekoms; kosmopolis – die stad in die kosmos of ruimte; en nekropolis - 'n dooie stad.
Stede word dikwels as sodanig onderskei op grond van die bevolkingsdigtheid. Dit is ook nie heeltemal betroubaar nie, aangesien individuele lande se skattings van ʼn stad se bevolkingsdigtheid aansienlik verskil. Die verstedelikingsproses van die 20e eeu het wesenlik uit die Industriële Revolusie van die 19e eeu ontstaan. In die tyd het groot getalle arm plattelanders na die stede gestroom om werk in nuwe fabrieke te soek. Die bevolkingsmigrasie vind nou stadiger plaas in Westerse lande; stede het in die reël egter nie opgehou met groei nie, inteendeel, hulle het 'n interne momentum ontwikkel.
Moderne stede groei inderdaad vinniger as die bevolkings van die lande waar hulle geleë is. Voor die 18e eeu het min stede, soos hulle toe reeds genoem is, meer as 10 000 inwoners gehad. Slegs 'n paar, soos Rome en moontlik ook Babilon of Bisantium, het by hoë uitsondering meer as 100 000 inwoners gehad. Dit is in groot mate veroorsaak deur die feit dat 'n stad nie groter as sy beskikbare voedselvoorraad kon word nie. Daar was 'n intieme interafhanklikheid tussen 'n stad en die omringende landbougebied wat sy voedsel verskaf het.
SuIke stede het, in vergelyking met die moderne stad, ook 'n betreklik rustige en landelike karakter behou. Hoewel verstedeliking so 'n uitgebreide verskynsel is, is daar geen tipiese stad wat as grondvoorbeeld van die moderne stad uitgelig kan word nie. Stede kan selfs in dieselfde land aansienlik van mekaar verskil. Sekere kenmerke is egter feitlik universeel; die digtheid van die bevolking, geboue en dienste (verkeer en geriewe) is hoër as in ander gebiede; die bevolking is heterogeen (verskillend) en meer mobiel, geografies (verhuising, verkeer) sowel as sosiaal (maatskaplike of statusveranderings soos verarming of verryking).
Veral in Westerse lande vervaag die grens tussen stad en platteland. Grense tussen verskillende stede kan dikwels ook net op landkaarte onderskei word, maar in werklikheid is dit een aaneenlopende stedelike gebied. Tot in die vroeë tagtigerjare was die enigste megalopolis die stedelike gebied tussen Boston en Washington in die VSA, die sogenaamde BosWash, wat 'n aaneenlopende stadsketting van sowat 1 000 km vorm. 'n Paar ander gebiede is opkomende megalopolisse, soos Randstad in Nederland en sekere ander gedeeltes van België en die Ruhrgebied in Duitsland, asook 'n deel van die Japanse kusgebied en die streek suid van die Groot Mere in die VSA (tussen Chicago en Cleveland).
Moderne stede het besondere geografiese en maatskaplike probleme. Die grondgebied wat hulle beslaan, is dikwels onbeheers groot, wat beheer deur die plaaslike stadsbestuur moeilik maak; die historiese stadskern is in die reël besig om te ontvolk en te verval; veral stede in die Derde Wêreld verkry gaandeweg 'n randgebied van krot buurte of plakkerskampe waarin 'n verarmde en dikwels werklose bevolking woon. Die maatskaplike probleme (misdaad, eensaamheid, egskeiding, gesinsverbrokkeling, werkloosheid, plakkery) is nie enig in die stad van die 20e eeu nie.
Die probleme is wel besonder aktueel in die sin dat hulle vererger word deur die besondere digtheid van die stede se inwoners. Daar is nie net groot getalle mense nie, maar hulle woon in die reël ook baie naby mekaar, dikwels in geboue waar privaatheid en veiligheid nie maklik bewerkstellig kan word nie. Ondanks die nadele wat aan die moderne stad verbonde is, verkies mense om daarin te woon en daarheen te trek. Dit is in 'n mate te wyte aan die feit dat mense in die stad beter werk en woonplek soek, maar dit is veral in die stede van die Derde Wêreld juis nie altyd beskikbaar nie.
'n Stad bied egter meer as dit: vir die wat wel werk en woonplek het, is daar ook meer bedrywighede waaraan die inwoners kan deelneem, meer winkels waarin meer gekoop kan word, en meer vermaaklikheid. Selfs die vinniger tempo van die stadslewe is op sigself vir baie mense aantreklik.
Geskiedenis
Stadsnedersettings is byna so oud soos die mens self en het deur die eeue 'n aantal fases deurgemaak wat duidelik van mekaar onderskei kan word. Die prehistoriese mens het lank 'n nomadiese bestaan gevoer en van jag gelewe. Dorpe en nedersettings het ontstaan na die sogenaamde neolitiese revolusie wat in die Nuwe Steentyd (ca. 8 000 jaar v.C.) plaasgevind het. Mense het geleer om landbougewasse te verbou en die eerste uitgebreide nedersettings het langs riviere soos die Eufraat en die Tigris in Mesopotamië (teenswoordig Irak) en die Nyl in Egipte ontstaan.
'n Sekere mate van maatskaplike organisasie en tegnologiese ontwikkeling is nodig vir die verstedelikingsproses. Daar moet dus ʼn groep mense wees wat nie landbouers is nie, maar 'n ander soort bestaan voer, soos ambagslui, handelaars, priesters, amptenare, ensovoorts. Tegniese ontwikkeling is ook nodig. Die primitiewe manier van ploeg en die kuns om taamlik ingewikkelde besproeiingsnetwerke aan te lê, was van die eerste tegniese ontwikkelinge. Eers omstreeks 3500 v.C. het uitgebreide nedersettings ontstaan wat aan die vereistes vir 'n stad voldoen het.
Hulle het gewoonlik onder ʼn sterk sentrale mag (meestal die van 'n priester-koning) gestaan, soos die Mesopotamiese stadstate Ur, Uruk en Larsa. Mesopotamiese stede het rondom 'n groep tempels en regeringsgeboue ontwikkel, en die armes het gewoonlik aan die buitewyke van die stad gewoon. Tussen 2500 en 1500 n.C. het ʼn hoogs ontwikkelde beskawing in die Indusvallei tot opbloei gekom. Die hoofstede was Harappa en Mohendsjo-Daro, wat volgens noukeurige planne uitgelê is.
Griekeland en Rome
Van die 8e eeu v.C. tot omstreeks die 4e eeu n.C. het die Grieke en die Romeine honderde stede gestig. In die bloeityd van die Griekse stadstaat (5e en 4e eeu v.C.) het Griekse denkers die polis (stad) nie net as 'n versameling geboue en mense beskou nie, maar wel die politeia of deelname aan ʼn stedelike samelewing en 'n stadsbestuur as die hoogste ideaal. Athene en Sparta was van die beroemdste stadstate en heeltemal selfstandig. Selfs na hul verval het die gedagte bly voortbestaan dat stedelike samelewings en stadsbestuur die beste soort bestaan is.
Die meeste klassieke stede was gunstig geleë, gewoonlik by ʼn riviermondhawe aan die see, en betreklik klein, met sowat 10 000 inwoners. In die stadsentrum was. anders as in die latere Middeleeuse stede, nie 'n mark- of kerkplein nie, maar 'n aantal openbare geboue (skole, tempels of raadsgeboue). Die enigste werklike groot stadsgebiede, onder meer Rome, Alexandrië en Bisantium, het in omstreeks 300 v.C. ontstaan. Na 'n bestaanstyd van sowat 1 000 jaar het die klassieke stedelike kultuur in die 4e eeu n.C. begin verval.
Die redes hiervoor is nie heeltemal duidelik nie. Daar was wel 'n paar belangrike bydraende faktore; die val van die Romeinse Ryk in die 5e eeu n.C. was die einde van 'n proses wat lank tevore begin het. Vanweë toenemende onveiligheid het die handel tussen verskillende dele van die Romeinse Ryk begin afneem.
Die belastingstelsel wat deur Diocletianus ingestel is, het die stede besonder swaar getref. Baie mense het uit die stede weggetrek om belastings te ontduik. Misdaad en onveilige toestande het verder toegeneem vanweë die verval van doeltreffende stadsbestuur, en voedselverskaffing aan die stede het wisselvallig begin word. Hongersnood het talle mense uit die stede na die platteland laat trek. Tot in die 10e eeu n.C. het daar na die verval van die klassieke stede 'n totaal agrariese of landbougemeenskap bestaan.
Die Middeleeue
Omstreeks die 10e eeu n.C. het slegs burge met militêre versterkings en biskopsetels, wat hoofsaaklik uit uitgebreide kloosterkomplekse bestaan het, van die klassieke stede oorgebly Volgens 'n teorie van die historikus Henri Pirenne (1936) het die Middeleeuse stede geleidelik ontwikkel uit die ruilhandel wat deur die kooplui van verskillende sentra gedryf is. Die eerste handelsentra het in Noord-Italië, die Franse Provence-streek en in Vlaandere ontstaan. Mettertyd het karweiers (oskarre en skepe) en ambagslui ook aan die verkeer tussen die verskillende sentra begin deelneem.
So het die handel verskillende nuwe bedrywighede in groot nedersettings laat ontstaan, wat weer op hulle beurt mense van die platteland na die stede getrek het. 'n Ander teorie oor die ontstaan van die Middeleeuse stad is die van Lewis Mumford. Mumford het aangevoer dat die handel nie die vernaamste stimulus vir die stede was nie, maar die feit dat die stede veilige plekke was waar markte, en dus die handel, moontlik was. Vanweë die Noormanne se invalle moes die Middeleeuse kloosters en kerke beveilig word, en vir die plattelandse bevolking, wat ook deur die invallers geteister is, het die plekke rus en bestendigheid gebied.
Die wisselwerking tussen ʼn veilige stadsbestaan en die welvaart wat handel en ambagsbedrywe gebring het, het die Middeleeuse stede laat uitbrei. Nuwe maatskaplike stelsels, soos die stadsbestuur, die regspraak en die gildes het ten behoewe van die stedelike bevolking ontwikkel. Nuwe tegniese uitvindings het ook ontwikkel, weer eens in belang van die landbou: 'n verbeterde ploeg, water- en windmeulens en die wisselboustelsel.
Die wesenlike verskil tussen die stedelike en die plattelandse bevolking het nie soseer gelê in die beskerming wat die stadsmure gebied het nie, maar ook in die sogenaamde stadsreg ('n soort privilege) wat deur die landheer op wie se grond die stad gestaan het, aan die gebied binne die stadsmure verleen is. Dit het die grondslag gevorm van die stadsbestuur. Soos hul klassieke voorgangers, was die Middeleeuse stede nie baie groot nie en hul bevolkings het selde meer as sowat 30 000 tot 50 000 inwoners gehad.
Parys, die bestuursentrum van die Franse koninkryk en ook 'n universiteitstad, het waarskynlik in die 14e eeu sowat 80 000 inwoners gehad. Die gemiddelde Middeleeuse stad se oppervlakte binne die mure was sowat 3 km2. Die kerk of katedraal was die sentrale punt, met 'n kerkplein wat gewoonlik ook as markplein gebruik is. Stadsmure is van tyd tot tyd rondom die nuwe uitbreidings buite die ou stadsgebiede gebou. In die Middeleeuse stad was veiligheid so belangrik dat mense bereid was om beknop en betreklik ongerieflik te woon.
Mense wat verskil lende ambagte beoefen het, het mettertyd in sekere stadswyke bymekaar begin woon, sodat 'n straat se inwoners dikwels byvoorbeeld uit net skoenmakers of net bakkers bestaan het. Die ambagslui se woonhuise was gewoonlik ook hul werk- en handelsplek. Tussen 1500 en 1750 het die Middeleeuse stadspatroon min verander. Daar het wel hoofstede ontstaan, wat ook hoofstede (die sentrum van die koninklike hot) was, en waarbinne 'n betreklik sterk, sentrale nasionale bestuurstelsel ontwikkel het.
Die status van stede het ook wesenlik verander, in die sin dat 'n stad nie meer 'n outonome eenheid was nie, maar aan die gesag van die staat onderworpe was. Uiteindelik het die stede ook hul strategiese rol verloor, want vanweë die veranderde metodes van oorlogvoering was die stadsmure nie meer die onoorwinlike bolwerk van vroeër nie.
Nywerheidstede
Teen die middel van die 18e eeu het die Industriële Revolusie in Brittanje begin wat die aard van die bevolking en die stede radikaal verander het. Beter landboumetodes het 'n hoër opbrengs met minder arbeiders moontlik gemaak, sodat meer mense na die stede kon trek. In die stede het nuwe fabrieke en nywerhede ontstaan wat werk aan duisende mense verskaf het. Spoorweë het die kanale en koetse as vervoermiddel verdring en groot arbeiderswyke het rondom die fabrieke ontstaan.
Soos in die Middeleeuse stede het die nywerheidstede se werkers aanvanklik werk toe gestap. In die laat 19e en vroeë 20e eeu het voorstede ontwikkel en duisende mense het per trein, per bus of per motor na hul werk begin reis. Die hoofstede het die meeste plattelanders gelok. In omstreeks 1920 het 25 % van die Oostenrykse bevolking in Wenen gewoon, 28 % van die Dene in Kopenhagen en 20 % van die bevolking in Londen en Parys.
Tussen 1800 en 1900 het Londen se inwonertal van 1 miljoen tot 6,6 miljoen toegeneem. Diesel/de skouspelagtige bevolkingsgroei is deur Moskou, Berlyn, Chicago en New York beleef. Tydens die nywerheidsera was die omstandighede van die arbeiders haglik. Die woondigtheid was baie hoog omdat grond in die stede betreklik duur was, en daar is aanvanklik min aandag geskenk aan sanitasie en ander maatreëls vir gesondheid en gerief. Tot in die 2e helfte van die 19e eeu was die woontoestande in die nywerheidstede weinig beter as gedurende die Middeleeue, maar in teenstelling met die Middeleeue het die 19e-eeuse fabriekwerker nie in die buitewyke nie, maar in die middestad gewoon.
Daarenteen het die rykes so ver as moontlik van die lawaai en vervuiling van die stede af weggetrek. Tydens die nywerheidsomwenteling is die fabriekwerkers aanvanklik glad nie beskerm nie, en daar was geen bouregulasies vir hul woonplekke nie. 'n Fabriekwerker se gemiddelde lewensverwagting was sowat 20 jaar. Selfs klein kinders het lank in fabrieke gewerk en die kindersterftesyfer was hoog. Siektetoestande het oral geheers en baie mense is veral aan tering dood. Groot armoede en gepaardgaande maatskaplike euwels soos prostitusie, bedelary, drankmisbruik en selfmoord het geheers.
Etimologie
Die Afrikaanse en Nederlandse term stad is afgelei van die Middelnederlandse stede of stat (vergelyk onder meer Oudfries stede, Oud-Engels stede en Nieu-Engels stead, Oudhoogduits stat en Nieuhoogduits Stadt, wat almal op 'n Germaanse wortel *staði- teruggaan en oorspronklik "plek" beteken het; hieraan is ook Latyns stare en statio en Grieks stasis verwant - almal is afleidings van die wortel van "staan").[3] Die huidige term stad het sy betekenis in die loop van die Middeleeue gekry en het die ouer woord burg ("'n ommuurde stad") vervang.
Verstedeliking
Die ontwikkeling en groei van stede het gewoonlik met die vervulling van bepaalde funksies gepaard gegaan. Die opbloei van handel in die Middeleeue het tot die stigting en groei van handelstede by die kruispunt van belangrike handelsroetes gelei. Daarnaas is stede, wat as administratiewe sentra of setels van konings en vorste gedien het, ook ingespan om die mag en invloed van 'n bepaalde heersershuis te bevorder. Met die nywerheidsomwenteling het mynboustede en industriële sentra vinnig begin groei.
Die groei van stede het geleidelik ook die vorming van spesifieke buurte en stadsdele bevorder soos byvoorbeeld 'n sentrale sakekern, woonbuurte, nywerheidssones en etniese kwartiere (die laasgenoemde is in Suid-Afrika deur wetgewing soos die Groepsgebiedewet dekades lank deur die staat afgedwing).
Vanweë stygende grondpryse in die sakekerns is talle bewoners gedwing om hulle in die voorstede te vestig waar erwe, huise en woonstelle meer bekostigbaar was. Sodoende het groter stede (of metropole) gewoonlik voorstede aan die soom van hul stadsgebied. Na hierdie stedelike gebiede word as metropolitaanse gebiede verwys.
Hierdie gebiede het dikwels oor 'n wyduitgestrekte oppervlakte uitgebrei en word sodoende deur 'n groot aantal pendelaars gekenmerk.
In die laat 20ste eeu het owerhede in gevorderde lande herbesin oor die ontwikkeling van die stedelike infrastruktuur. Die restourasie van ouer geboue en skepping van groen gordels het tot die herlewing van verwaarlose stadsdele gelei en van stadskerne weer gewilde woonbuurte gemaak.
Metropole in onderontwikkelde lande gaan daarenteen gebuk onder die onbeheerde groei van hul bevolking. Hulle is dikwels nie meer in staat om formele behuising aan migrante te verskaf nie sodat 'n groot deel van hul bevolking in krotbuurte moet woon. Die vinnige groei van metropole in Derde Wêreldlande kontrasteer met die agteruitgang of stagnasie van klein en middelgroot nedersettings.
Bronne
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409672, volume 26, bl. 141 - 144
Verwysings
- ↑ Castells, M. (red.): The network society: A cross-cultural perspective. Londen: Edward Elgar 2004 (e-boek)
- ↑ Flew, T.: New media: An introduction. 3de uitgawe. South Melbourne: Oxford University Press 2008
- ↑ De Vries, J. en De Tollenaere, F.: Waar komen onze woorden vandaan? Etymologisch woordenboek. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum/Aula Pocket 1983, bl. 296-297
Sien ook
Eksterne skakels
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir stad.
