Benuwe
Benuwe (òrere Benue usem uket-chieen̄) ìre agan̄-mkpulu ge òkup me agan̄ Inyọn̄-Etete me ido Naijiria. Me orirọ ifuk-ene eyi acha 2006, otu-ifuk ene ìluluk me agan̄-mkpulu ya ìre 4,253,641. Echili agan̄-mkpulu ya me acha 1976;[1] ọmọ mèlek ofifi agan̄-mkpulu jaaba ke echili mgbọ ya. Egwen erieen̄ agan̄-mkpulu yi ibak Okwaan̄ Benuwe òrere òso okwaan̄ iba òmimin ichit me ido Naijiria.[2] Erieen̄ yi Benuwe ìnan̄a me lek ikọ chi Beer Nor me ogbọn̄ usem Bantu, òsisibi mun̄ eyi ndidie. Ama-mkpulu echi òtatap ikana ọmọ ìre Nasarawa me agan̄ inyọn̄, Taraba me agan̄ mbum-ura, Kogi me agan̄ ichep-ura, Enugu me agan̄ osiki ichep-ura, Ebọnyi mè Kurọs Riva me agan̄ osiki, mè iche okike ijọn̄ ido mè ido [international border] mèlek Kamerun me agan̄ osiki ichep-ura.[3] Ebi ìluluk me agan̄-mkpulu yi ìre ebi otoko Tivi, Idoma, Igede, mè Etulo. Ama ibot kan̄ ìre Makọdi.[4]
Lek ijọn̄ ya îkinin̄ lek inu ewopbe me uko enenen. Ekigwen agan̄-mkpulu yi ibe îre Okwun inorie ido. Mfut uko [crops] ema ekiwop òsisibi isi ìre: ulaja, mango, mpitimpi, ofuwa, ngọdi soya, àkpa gini, fàlâs, ukwa, <sesame>, ọrọsi, ichip ijọn̄ mè kôok.
Agan̄-mkpulu Benuwe òkup chereyi ìnan̄a me lek ijọn̄ efieekbe isan̄a me lek <protectorate> Naijiria agan̄ Inyọn̄ me ibebene òso senturi akọp iba. Me adasi mgbọ, ekigwen lek ijọn̄ ya Agan̄ [Province] Munshi mege inire acha 1918 mgbọ enwenebe erieen̄ kan̄ inikigwen ibak Okwaan̄ Benuwe, òrere <geographical feature> òsisibi isi me lek ijọn̄ ya.[5] Efieek ijọn̄ isan̄a me lek oka Agan̄-mkpulu Benuwe-Pilatu mèlek Kwara igbaalek ijọn̄ agan̄ Ebi Igala isa ichili Agan̄-mkpulu Benuwe me acha 1976.[6] Me acha 1991, mîfele usini agan̄ me lek Benuwe (<mainly> agan̄ ebi ìkitumu usem Igala isa igbaalek usini agan̄ efieekbe isan̄a me lek Kwara isa ichili Agan̄-mkpulu Kogi. Eriọọn̄ Benuwe kire <Heartbeat> eyi Agan̄ Etete [Middle Belt] mè Ama ibot <entertainment> me Agan̄ Etete. Otukpo, òkup me agan̄-mkpulu yi, òrere ama ibot inyi Ebi Idoma me agan̄ orọmijọn̄ mè mkpulu [administrative], ke eriọọn̄ kire Ejit Egbe àtat mè Ijọn̄ ebi kpekitet ukpook.[7]