Azərbaycan milli oyanışı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Mirzə Fətəli Axundovun 100 illiyi münasibətilə "Molla Nəsrəddin" jurnalının üz rəsmi

Azərbaycan milli oyanışı, mədəni renessans (intibah) dövrü[1][2] və ya modernləşməsi — XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının tərkibində yaşayan azərbaycanlıların milli fikrinin formalaşması və mədəniyyətinin çiçəklənməsi prosesi. Bu dövr üçün maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı, Qərb dəyərləri və təşkilatlarının Azərbaycanda tətbiqi xarakterikdir.[3]

Beləliklə, Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkə olmuş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlət kimi tarixə düşmüşdür.[4] Maarifçilik dövrünün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular.[5]

Adlandırma və dövrün təyini

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Adlandırma Dövr
Azərbaycanda yerli türk mədəniyyətinin yenidən canlanması 1) 1905-ci il qədərki dövr; 2) 1905-ci ildən 1920-ci illərə qədər; 3) 1920-ci illərdən müasir dövrə qədər[6]
Azərbaycanda mədəni renessans (intibah) XIX əsrin II yarısı — XX əsrin əvvəlləri[1]
Azərbaycanda türk mədəni renessansı (intibahı) XIX əsrin II yarısı — XX əsrin əvvəlləri[7]
Azərbaycanda mədəni renessans (intibah) XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlləri[2]

Tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mədəniyyətin inkişafı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Rus işğalından əvvəl Azərbaycan mədəni həyatına əsasən fars sivilizasiyası təsir edirdi. Bu mədəni əlaqədən narahat olan Rusiya yerli türk mədəniyyətinin inkişafını dəstəklədi. Bu və digər sosial trendlər yerli türk mədəniyyətinin yenidən canlanmasına səbəb oldu. Azərbaycan mədəniyyətinin canlanması üç mərhələyə bölünə bilər: 1) 1905-ci il qədərki dövr; 2) 1905-ci ildən 1920-ci illərə qədər; 3) 1920-ci illərdən müasir dövrə qədər.[6]

XIX əsrin ortalarında Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı artıq mövcud olmayan Azərbaycan xanlıqlarının təsiri ilə formalaşırdı. Şirvan, Qarabağ və Gəncə xanlıqlarının keçmiş paytaxtları olan Şamaxı, Şuşa və Gəncə XIX əsrdə əsas Azərbaycan mədəniyyət institutlarının olduğu yerlər idi. Bu şəhərlərin Azərbaycan mədəniyyətindəki rolu bir çox səbəblərlə izah edilə bilər. Başlıca səbəb odur ki, bu şəhərlər XVIII əsrdə mövcud olmuş ən güclü xanlıqların paytaxtları idi. Şamaxının yerləşdiyi Şirvan bölgəsi Abbasqulu ağa Bakıxanova görə, əsrlər boyunca alim və şairlərin yetişdiyi yer olmuşdur. IX əsrdən XVI əsrdə qədər Şirvanşahlar sülaləsinin Şirvanda hakimiyyətdə qalması, sülalənin incəsənətə hamilik etməsi və Şirvanşahlar dövlətinin daha balaca olan Şirvan xanlığı şəklində davam etməsi nəticəsində bu bölgə tarix boyunca oynadığı şair və musiqiçilərin məkanı rolunu qorumuşdur. Gəncə şəhəri isə coğrafi olaraq yaxın olduğu Tiflislə tarixən daha çox mədəni mübadilə etmə şansını əldə etmiş, Gəncə xanlığının süqutundan sonra da böyük savadlı əhaliyə malik şəhər statusunu qorumuşdur.[8][9]

Şuşa şəhəri mədəniyyəti Şamaxı və Gəncənin mədəniyyətindən daha cavandır, şəhərin zəngin mədəni həyatı Qarabağın XVIII əsrdə hakim sülaləsi olan Cavanşirlər tərəfindən himayə edilmişdir. Cavanşirlər sülaləsi mədəniyyət və təhsil sahəsində iştirak edir və bu sahələrə hamilik edirdilər. Ailənin bir çox üzvü görkəmli alim və şair idi. Belələrinə misal olaraq, Cəfərqulu xan Cavanşir, Xurşidbanu Natəvan, Mehdiqulu xan Vəfa, Mir Həsən Ağa Mir göstərilə bilər. Beləliklə, Şuşa şəhəri XIX əsrdə quberniya mərkəzi olmasa da, varlı bir şəhər olaraq bir çox azərbaycanlı yazıçı və musiqiçinin yetişdiyi yer olmuşdur.[8][9]

Qarabağ xanlığı vəziri Molla Pənah Vaqifin şərəfinə adlandırılmış Vaqif məclisi Azərbaycan dilində şeir yazılması və oxunması ilə məşhur idi. Dünya ədəbiyyatı professoru Anna Oldfild hesab edir ki, bu, "yüksələn Azərbaycan milli şüurunun" göstəricisi idi və Vaqif məclisində iştirak edən Aşıq Pəri də "öz ana dilini və poetik ənənələrini müdafiə edənlər sırasında" idi.[10]

Maarifçilik hərəkatı

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Həmçinin bax: Azərbaycan mədəni təsiri § Maarifçilik və inqilab dövrü
Dövrün vacib hadisələrinin xronologiyası
Hadisə İl
Azərbaycan dil islahatının təklif edilməsi[11] 1857
Azərbaycan teatrının əsasının qoyulması 1873
İlk azərbaycandilli qəzet 1875
Yeni tipli məktəblər 1887
İlk oxu evlərinin açılması 1894
İlk Azərbaycan operasının səhnəyə qoyulması[12] 1908
AXC-nin yaranması, Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verilməsi 1918
Əlifba layihəsi üçün əsasın qəbul edilməsi 1919

Azərbaycanın mədəniyyətinin canlanmasının 1905-ci ilə qədər davam edən birinci mərhələsi Mirzə Fətəli Axundov tərəfindən başladılmışdır. O, dil islahatı, qadınlar üçün bərabər hüquqlar, ərəb yazısının latın əlifbası ilə əvəz edilməsini tələb edirdi. Başqa yazıçılar Axundovun üslub və yazısını yamsılamağa başladılar. "Əkinçi" qəzeti isə təhkimçiliyin ləğvini, bütün vətəndaşların bərabər hüquqlara malik olmasını, məktəblərin təşkil edilməsini tələb edirdi. Bu dövrün ədəbiyyatı mövcud vəziyyəti tənqid edir və islahatlara çağırırdı. Mövcud reallıqlara görə, siyasi müstəqillik tələbi yox idi.[6]

XIX əsr maarifçiləri Abbasqulu ağa Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov elm və maarifləndirmə yolu ilə Azərbaycanda mövcud olan mədəni geriliyinin qarşını ala biləcəklərinə inanırdılar. XIX əsrin 70–80-ci illərində müxtəlif inqilab nəzəriyyələrinin Azərbaycanda sosial-siyasi fikirlərə təsir etməsi, kapitalizmin inkişafının milli ziyalı təbəqənin yaranması üçün şərait yaratması nəticəsində təhsil və mədəniyyət fəaliyyətlərinə, xeyriyyə cəmiyyətlərinə, mətbuat və çap evlərinə dəstək artmışdır. Azərbaycan ziyalıları getdikcə milli yaddaşın daşıyıcısı hesab edilən jurnal və qəzetlərin, "Nicat", "Səfa", "Ədəb yurdu", "Nəşri-maarif", "Cəmiyəti-Xeyriyə" kimi cəmiyyətlərin və dərnəklərin ətrafında toplaşmağa başladı. İlk oxu otaqları 1894-cü ildə Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə tərəfindən Bakıda açılmışdır.[13]

Bu dövrün ən vacib hadisələri milli teatrın, mətbuatın və müasir tipli məktəbin əsasının qoyulması idi. 1873-cü ildə Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun başçılıq etdiyi teatr truppası "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" və "Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis" tamaşalarını sərgiləyərək Azərbaycan milli teatrının əsasını qoydu. 1875-ci ildə isə Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet olan "Əkinçi" ilə Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan milli mətbuatının əsasını qoymuşdur. Nəhayət son olaraq, 1887-ci ildə İslam məktəbləri və mədrəsələrindən fərqli, Azərbaycan dilinin tədrisinə önəm verilən yeni tipli məktəblər yaradıldı. Bu işin təşəbbüskarları Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə idi.[13][14]

Milli kimlik və dil məsələsi

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalələr: Azərbaycan etnik və milli kimliyi, Standart azərbaycanca, və Azərbaycanda əlifba islahatları

Bu dövrdə İslam dininin monopoliyası ziyalıların özünü müsəlman adlandırması və etnik kimliyin formalaşmamasına səbəb olurdu. Ancaq "Əkinçi" ideyalarından bəhrələnən "Kəşkül" və "Kaspi" qəzetləri mili kimlik məsələsini qaldırmış, XX əsrin əvvəllərində bu fikirlər Azərbaycan ziyalı təbəqəsinin böyük bir hissəsi tərəfindən qəbul edilmişdir.[15]

AXC-nin yaranmasından sonra Azərbaycan dilinə rəsmi status verildi və bu dilin məktəblərdə icbari olaraq tədris edilməsinə qərar verildi. 1919-cu ildə müəllim Abdulla bəy Əfəndizadə tərəfindən təqdim edilən əlifba layihəsi yeni əlifbanın yaradılması üçün əsas olaraq qəbul edildi.[15]

Qalereya

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • "Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsi. 1875
    "Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsi. 1875
  • Həbib bəy Mahmudbəyovun teatr truppası. 1888
    Həbib bəy Mahmudbəyovun teatr truppası. 1888
  • "Nicat" üzvləri. 1907
    "Nicat" üzvləri. 1907
  • Bakı 7-ci rus-tatar məktəbi müəllim və tələbələri ilə. 1908
    Bakı 7-ci rus-tatar məktəbi müəllim və tələbələri ilə. 1908
  • Azərbaycanın ilk milli operası "Leyli və Məcnun"un afişası. 1908
    Azərbaycanın ilk milli operası "Leyli və Məcnun"un afişası. 1908
  • AXC Parlamentinin açılış iclası. 1918
    AXC Parlamentinin açılış iclası. 1918
  • Abdulla Əfəndizadənin əlifba layihəsi. 1919
    Abdulla Əfəndizadənin əlifba layihəsi. 1919

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Curtis, Glenn E. (1995). Armenia, Azerbaijan, and Georgia : country studies (1st ed.). Washington, D. C.: Federal Research Division. pp. 109. ISBN 0-8444-0848-4. OCLC 31709972
  2. ↑ 1 2 Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 105. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  3. ↑ Suleymanli, 2021. səh. 125-126
  4. ↑ Svante Kornel. "The Politicization of Islam in Azerbaijan" (PDF). 2013-04-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.
  5. ↑ Rice, 2018. səh. 2
  6. ↑ 1 2 3 Hostler, 1993. səh. 19-20
  7. ↑ Altstadt, 1992. səh. 50-51
  8. ↑ 1 2 Rice, 2018. səh. 31-32
  9. ↑ 1 2 Rice, 2018. səh. 33-34
  10. ↑ Oldfield, Anna C. "Don't Get in my Face Like Ashiq Peri" // Jussawalla, Feroza; Omran, Doaa (redaktorlar ). Memory, Voice, and Identity: Muslim Women's Writing from across the Middle East. New York: Routledge. 2021. ISBN 9781003100164. (page 49)
  11. ↑ Robert Denis. "The Pre-Soviet Language Reform Movement in Azerbaijan: An Overview" (az.). Baku Research Institute. 2018-05-01. 2023-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-17.
  12. ↑ Toumani, Meline. "For the Love of Layla". The New York Times. February 27, 2009.
  13. ↑ 1 2 Suleymanli, 2021. səh. 129-131
  14. ↑ Sabina ABBASLI. "AZERBAYCAN'DA MÜSLÜMAN OKULLARI (1849–1918)" (PDF). SAKARYA ÜNİVERSİTESİ. 2019. 2023-06-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-07-20.
  15. ↑ 1 2 Suleymanli, 2021. səh. 134-135

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Altstadt, A. L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and identity under Russian rule. Stanford, Calif: Hoover Institution Press, Stanford University.
  • Hostler, Charles Warren. The Turks of Central Asia (Greenwood Press, November 1993), ISBN 0-275-93931-6.
  • Suleymanli, M. (2021). Modernization and culture in Azerbaijan: second half of the XIX century: beginning of the XX century. Linguistics and Culture Review, 5(S1), 125–138. https://doi.org/10.37028/lingcure.v5nS1.1324
  • Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Aliyeva, Z. (2019). Enlightenment Movement in Azerbaijane. Postmodernism Problems, 9(3), 429–439. Retrieved from https://pmpjournal.org/index.php/pmp/article/view/202
  • Kelsey Rice (2021) Emissaries of Enlightenment: Azeri Theater Troupes in Iran and Central Asia, 1906–44, Iranian Studies, 54:3–4, 427–451, DOI: 10.1080/00210862.2020.1753022
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_milli_oyanışı&oldid=7890567"