Humanizm

Humanizm — (lat. humanitas — "insanlıq", humanus — "insani", homo — "insan") — insanın öz həyatının məzmununu və formasını müəyyən etmək hüququna və öhdəliyinə malik olduğunu iddia edən demoktarik və etik həyat mövqeyidir. Humanizm insanın bilik və bacarıqlarından istifadə etməklə insani və digər ali dəyərlərə söykənən etika əsasında daha humanist cəmiyyətin yaradılmasına səsləyir. Humanizm teizm elementlərini özündə ehtiva etmir və dini dünyagörüşünü inkar edir.

Humanizm insani məsələlərdə təbiətüstü inancların hakimiyyətini tamamilə rədd edir, amma bununla yanaşı inancların özünü hədəf olaraq seçmir. Ümumi mənada ateizm və aqnostizmlə bütünləşir, amma humanist anlayış bunlara daxil deyil. Humanizm bu cür təbiətüstü güclərin varlığı ilə bir növ maraqlanmayan etik yanaşmadır. Humanizmin əsas məqsədi hər cür avtoritarlıqdan insanı azad etməkdir.

Humanizmə görə həqiqəti tapmaq insanın haqqıdır. Amma həqiqəti tapmaq yolunda mistisizm, inanclar və bu kimi məntiqlə tamamlanmayan üsullar doğru deyil. Həqiqətə edilən bu arzu gözübağlı mütləq həqiqət olaraq qəbul etmək deyil, elmi şübhəçilik və elmi üsullarla öz cavabını tapmalıdır. Avtoritarlığı və eyni zamanda həddən artıq şübhəçiliyi də rədd edərkən, taleyin hadisələr uzərindəki təsirini qəbul etmir. Doğrunun və yanlışın olmasına şəxsi və ortaq elmin mənimsənilməsilə çatılabiləcəyini müdafiə edir. Bununla yanaşı humanizm insanın bütün digər canlı növlərindən daha fərqli olduğu düşüncəsini inkar edir. Humanist filosof Piter Singer "Bir çox istisna olmasına baxmayaraq humanistlərin çoxu özlərini böyük bir doqmadan azad edə bilmir. Humanistlər digər canlı növlərinə qarşı düşüncəsiz istismara qarşı çıxmalıdır" deyərək humanizmin təbiiliyi və həyatsevərliyini göstərir.

Humanizm insanın bacarıqlarına müsbət yanaşır, bununla yanaşı insan təbiətinin bütünlüklə yaxşı və bütün insanların humanizmin müdafiə etdiyi mənəvi dəyərlərə çatabiləcəyini müdafiə etmir. Bunun üçün əzm və başqalarının köməyi də lazımdır. Humanizmin əsas hədəfi insanın inkişafı və bütün insanlar üçün həyatı yaxşılaşdırmaqdır. Humanizm gözəl işlər görməyə, indi və burada yaxşı yaşamağa və gələcəyə daha yaxşı bir dünya qoyub getməyə çalışır, sonrakı həyatda mükafatlandırılmaq üçün həyat boyu əzab çəkmək lazım deyil.

Təsnifatı

Humanist dünyagörüşləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:

• humanizm — insanı və ya humanitar təlimlərin öyrənilməsini nəzərdə tutan anlayış (study of the humanities);
• qədim humanizm — Aristotel, Demokit, Epikür, Lukressi, Perikl, Protaqor, Sokrat və ya Konfusinin baxışlar sisteminə əsaslanan anlayış
• klassik humanizm - İntibah dövrünün humanizmi; qədim humanizmə aid olan və Bekon, Bokkacco, Rotterdamlı Erazm, Monten, Tomas Mor və Petrarka kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində inkişaf etdirilmiş ideyalar;
• teistik humanizm — insanın xilas olması uğrunda Allahla birgə fəaliyyət göstərməyə qadir olduğunu iddia edən xristian ekzistensialistlərin, həmçinin müasir teoloqların fikirlərini özündə ehtiva edən anlayış;
• ateistik humanizm — Jan-Pol Sartrın və digərlərinin yaradıcılığını təsvir edən ideyalar;
• kommunistik humanizm — Karl Marksı ardıcıl naturalist və humanist hesab edən marksistlərin fikirlərinə əsaslanan anlayış;
• natural və ya elmi humanizm — müasir dövrüdə yaranmış və ali dəyərlərə və insanın özünü kamilləşdirməyinə inama əsaslanan eklektik fikirlərin toplusudur^[3].

Anlayış

Qədim Roma siyasətçisi və filosofu Siseronun verdiyi anlayışa əsasən humanizm — insan bacarıqlarının ali mədəni və mənəvi inkişaf yolu ilə mülayimliyə, insaniyyətə əsaslanan və estetik cəhətdən tamamlanmış formaya çevrilməsidir.

Beynəlxalq humanitar və etik birliyin nizamnaməsində aşağıdakı anlayış verilmişdir:^[4]

Humanizm — insanın öz həyatının məzmununu və formasını müəyyən etmək hüququna və öhdəliyinə malik olduğunu iddia edən demoktarik və etik həyat mövqeyidir. Humanizm insanın bilik və bacarıqlarından istifadə etməklə insani və digər ali dəyərlərə söykənən etika əsasında daha humanist cəmiyyətin yaradılmasına səsləyir. Humanizm teizm elementlərini özündə ehtiva etmir və dini dünyagörüşünü inkar edir.

Amerika humanistlər Assosasiyası humanizmə aşağıdakı anlayışı vermişdir,

Humanizm — ali varlığa inamın köməyi olmadan, özünü reallaşdırmaq və bəşəriyyətə daha çox fayda vermək məqsədilə etik həyat tərzi keçirməyə qadir olduğumuzu və buna məcbur olduğumuzu iddia edən mütərəqqi həyat mövqeyidir (ing.)^[5]