Side

Side
türk. Side
36°46′00″ şm. e. 31°23′20″ ş. u.
Ölkə	Türkiyə
İl	Antalya ili
İl	Manavqat
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü	185 m
Saat qurşağı	UTC+03:00
Əhalisi
Əhalisi	11.000 nəf. (1 yanvar 2014)
Rəsmi dili	Fransız dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Poçt indeksi	07 330
Side
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Side (türk. Side) — Türkiyənin müasir Antalya ilinin Aralıq dənizinin cənub-qərb sahilində, Antalya şəhərindən 70 km şərqdə və Manavqat şəhərindən təxminən 7 km qərbdə yerləşən antik şəhər. Hal-hazırda Side məşhur turizm kurortudur və inzibati cəhətdən Manavqat bələdiyyə rayonu (ilçe) tərkibində mikrorayon (məhəllə) təşkil edir.

Şəhər Əhdi-Ətiqdə Sid adı ilə xatırlanır.

Tarixi

Antik Side şəhər divarı. Frensis Beaufort tərəfindən bərpə edlimiş maket

Vespasian Qapısı

Apollon məbədi

Side qədim amfiteatrının divarları

Piri Rəisin xəritələrindən (portolani) biri, Piri 1520-ci ildə bir neçə nəşrdə hazırladığı, lakin sonrakı nəşrlərə birləşdirdiyi Kitab-i Bəhriyedən götürülmüşdür.

VI əsrə aid xəstəxana.

Sidedəki əsas küçənin bu hissəsi evlərin və ya dükanların xarabalıqları ilə örtülmüşdür, onların çoxunda orijinal mozaika kafel döşəmələri var.

Strabonun yazdığına görə Side eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə Anadolunun Kima şəhərindən gələn mühacirlər tərəfindən köhnə yaşayış məntəqəsinin yerində qurulan və Anadoluda bilinən ən qədim yunan koloniyalarından biri idi. Yerli Anadolu dilində "Yan" sözü "nar" mənasını verirdi – filoloji araşdırmalar bu sözün nə yunan, nə də Finikiya kökünə malik olduğunu göstərmişdir. Nar burada bolluq rəmzi sayılırdı. Kolonizasiyaya uğradıqdan sonra Side sakinləri yerli Side dilində danışıb yazmağa davam edirdilər, bunu eramızdan əvvəl III–II əsrlərə aid arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş Side yazıları sübut edir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Kimadan Sideyə gələn kolonistlər yerli dili qəbul edib istifadə etməyə başladılar.Makedoniyalı İsgəndərin Anadoluya yürüşündən bəhs edən Arrian əsərində Sideyə gələn yunanların öz ana dilini unudub, əvvəllər bilmədikləri yerli ləhcədən istifadə etməyə başladığını qeyd etməsi də bunu təsdiq edir.

Makedoniyalı İsgəndərin dövründə

Eramızdan əvvəl VI əsrdə Side şəhəri bütün Pamfiliya kimi Lidiya padşahlarının hakimiyyəti altına düşdü və eyni əsrdə sonrakı Lidiya çarlığının dağılmasından sonra bütün Pamfiliya ilə birlikdə Əhəmənilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Əhəmənilərin hökmranlığı dövründə Side müəyyən iqtisadi muxtariyyət əldə etmiş və Afinanın, Apollonun və şəhərin simvolu olan üzərində nar əks edildiyi öz gümüş sikkələrini zərb etməyə başlamışdır. Eramızdan əvvəl 334-cü ildə Side heç bir müqavimət göstərmədən Makedoniyalı İsgəndərə təslim oldu, bundan sonra o, onun imperiyasında sikkə zərbinin əsas mərkəzlərindən birinə çevrildi. İskəndər sərkərdəsi Nearxın komandanlığında şəhərdə bir qarnizon qoydu.

Makedoniyalı İskəndərin ölümü və imperiyasının dağılmasından sonra Side eramızdan əvvəl III əsrdə güclü donanması sayəsində Aralıq dənizinin şərqində hökmranlıq qazanan Ptolemey dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü. Ptolemeylər dövründə Sidedə tunc sikkələr zərb olunurdu. Eramızdan əvvəl 218-ci ildə şəhər Selevkilər imperiyasına daxil edildi. Roma, Rodos və Perqam arasında gedən Antioxiya müharibəsi zamanı bir tərəfdən Səlevkilər, digər tərəfdən Side donanması sonuncunun tərəfində vuruşurdu. Bu müharibə Səlevkilər üçün və eramızdan əvvəl 188-ci ildə Apameya Sülhü şərtlərinə uyğun olaraq məğlubiyyətlə bitdi. Side şəhəri və bütün Pamfiliya Perqam krallığının hakimiyyəti altına keçdi.

Perqamon krallığının bir hissəsi olaraq Side şəhəri, demək olar ki, qeyri-məhdud iqtisadi azadlıqdan istifadə edərək böyük muxtariyyət əldə etdi və bunun nəticəsində tezliklə tarixinin ən böyük çiçəklənmə dövrlərindən biri başladı. Güclü donanması və inkişaf etmiş ticarət limanı sayəsində Side sakinləri Şərqi Aralıq dənizinin xalqları ilə ticarəti sürətlə inkişaf etdirdilər və əldə edilən gəlirlər şəhərin yenidən qurulması və memarlıq inkişafına sərf edildi. Bütün bunlar ona gətirib çıxardı ki, eramızdan əvvəl II əsrdə Side öz bölgəsində tanınan ticarət, elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrildi. Bu dövrdə Sidedə kütləvi şəkildə gümüş sikkələrin zərb edilməsinə başlanması, elmin, mədəniyyətin və təhsilin inkişafı isə eramızdan əvvəl II əsrdə şəhərin iqtisadiyyatının sürətli inkişafını sübut edir. Hətta gələcək Səlevkilər padşahı Antiox VII Sidet gəncliyini Sidedə keçirmiş, burada tərbiyə və təhsil almışdır.

Roma hakimiyyəti altında

Sidenin çiçəklənmə dövrü eramızdan əvvəl I əsrin əvvəllərində başa çatdı. Belə ki, şəhər və bütün Pamfiliya Pisidiyadan və Kilikiyanın dağlıq bölgələrindən gələn dəniz quldurları tərəfindən tutuldu. Side sakinləri bazarlarını və limanlarını dəniz quldurlarına vermək məcburiyyətində qaldılar, nəticədə şəhər qul ticarətinin mərkəzinə çevrildi. Dəniz quldurları Roma ilə müharibədə olan Pontiya kralı VI Mitridat Eupatorun hakimiyyətini tanıdılar və onun dəstəyini aldılar. Eramızdan əvvəl 78-ci ildə Prokonsul Publius Servilius Vatiyanın başçılıq etdiyi Roma ordusu Anadolunun cənub sahillərini dəniz quldurlarından azad etməyə başladı, bunun nəticəsində Side və Pamfiliyanın digər şəhərləri Roma Respublikasının hakimiyyəti altına keçdi. Eramızdan əvvəl 25-ci ildə Pamfiliya rəsmi olaraq Roma imperiyasının tərkibinə daxil edildi və Side Roma əyalətinin liman şəhəri oldu.

II–III əsrlərdə Side Roma imperiyasının Pamfiliya əyalətinin metropolu olmaqla özünün ən yüksək inkişaf və çiçəklənməsinin ikinci dövrünü yaşamışdır. Sidedə bu günə qədər gəlib çatmış bir çox abidə və heykəllər məhz bu dövrdə ucaldılıb. Zərbxana şəhərdə fəaliyyətini davam etdirirdi. Side tanınmış mədəniyyət və təhsil mərkəzi idi. Şəhərin qızıl dövrü III əsrin sonunda, şimaldan gələn dağlı tayfaları Pamfiliyanın sahilyanı bölgələrinə hücum etməyə başlayanda azalmağa başladı. İmperator II Yulianın (361–363) dövründə bu tayfalar Sideni mühasirəyə almış, lakin geri atılmış, bundan sonra şəhər divarları təmir edilərək yenilənmişdir. Eyni zamanda şəhəri cənub və şimal hissələrinə ayıran yeni daş divar ucaldılmış və Side əhalisinin hamısı şəhərin cənub hissəsinə köçmüşdür. Müasir arxeologiya muzeyinin ərazisində bu divarda qorunan bina kitabəsi onun müəyyən Filip Attiusun rəhbərliyi altında inşa edildiyini, buna görə də divarın indi onun adını daşıdığını bildirir. Həmin vaxtlarda və ya bir qədər sonra şəhər divarları genişləndirilərək Ellinizm dövründə müəyyən edilmiş ilkin hüdudlarından kənara çıxmışdır.

Orta əsrlərdə

IV əsrdə əvvəllər Afina, Apollon, Afrodita, Ares, Asklepi, Higeya, Demetra, Dionis və Hermesə sitayiş edən Side sakinləri xristianlığı qəbul etdilər və tezliklə şəhər Şərqi Pamfiliya yeparxiyasının mərkəzinə çevrildi. VII əsrdə Pamfiliya sahillərində, o cümlədən Sidedə ərəb quldurlarının müntəzəm basqınları başladı, nəticədə XI–X əsrlərə qədər Side şəhəri tədricən tamamilə dağıldı və ya dağıdıldı. Side ərazisində qazıntılar zamanı aşkar edilmiş müvafiq arxeoloji kül təbəqələri və yanmış xarabalıqlar bunu sübut edir. Bundan əlavə, Side sakinlərinin kütləvi şəkildə şəhəri tərk etməyə başladığı IX–X əsrlərdən sonra ucaldılmış Sidedə bir dənə də olsun Bizans binasına rast gəlinməmişdir. Bizans imperatoru VII Konstantin Porfirogenitus (959-cu ildə vəfat etmişdir) "Mövzular haqqında" traktatında Side şəhərini dəniz quldurlarının yuvası adlandırmışdır. 1150-ci ildə ərəb coğrafiyaşünası Əl-İdrisi Sidenin bir vaxtlar inkişaf etmiş və əhalisi olan, tamamilə yanmış və sakinləri Sidedən iki günlük yol olan Attaliyaya köçmək məcburiyyətində qalmış bir şəhər olduğunu yazmışdır (buna görə də əl-İdrisi Sideni Old Attaliya adlandırır).

XII əsrdə Side artıq tamamilə tərk edilmiş və bir neçə zəlzələ nəticəsində xarabalığa çevrilmişdir. 1148-ci ildə Kadmusda səlibçilərin məğlubiyyətindən sonra Side bütün Pamfiliya ilə birlikdə Səlcuqluların hakimiyyəti altına keçdi. XIII əsrdə Həmidoğulları bəyliyinin (sonralar Təkəoğulları bəyliyi), 1391-ci ildə (1442-ci ildə tam) Osmanlılar şəhəri və bütün bölgəni ələ keçirdilər.

Yeni dövr

XXI əsrin sonlarına qədər Side ərazisində yaşayış olmayıb — arxeoloqlar şəhərdə nə Səlcuqlular, nə Həmidoğullar, nə də Osmanlılar dövründə həyat izlərinə rast gəlmədilər. Zəlzələlərdən qismən salamat qalan şəhər binaları fırtına və qasırğaların gətirdiyi qumla tədricən uçurulmuşdu. XXI əsrin əvvəllərində Sideyə getməyə başlayan səyahətçilər oranı kabusların məskəni adlandırırdılar.

1895-ci ildə Krit adasından gələn türk qaçqınlar Sidedə kiçik bir Səlimiyə qəsəbəsini qurdular. Sonralar qəsəbə tədricən genişlənərək yarımadanın bütün ərazisini əhatə etməyə başladı.

Side, Antalya sahil layihəsinin genişlənməsi nəticəsində məşhur bir istirahət bölgəsinə çevrilmişdir. Hazırda populyar turist mərkəzlərindən biridir.

Hazırda Side şəhərinin liman prospekti adlanan səs-küylü küçə şəhər avtovağzalını Atatürk heykəlinin yerləşdiyi dəniz sahilindəki meydanla birləşdirir.

Antik şəhərin planı

Arxeoloji tədqiqatlar

Side mərkəzi meydanında Atatürkün heykəli

Antik Side şəhəri ərazisində ilk arxeoloji qazıntılar İstanbul Universiteti tərəfindən təşkil edilmiş və 1947-ci ildə professor Arif Müfid Manselin rəhbərliyi ilə başlamışdır. Müfid Manselin Sidedəki arxeoloji tədqiqatları 1966-cı ilə qədər davam etmiş, bundan sonra o, Pergedə qazıntılara başlamış və qədim Side qazıntı işlərinə professor Jalə İnan rəhbərlik etmişdir. 1975-ci ildə Müfid Manselin qəfil ölümü Jalə İnanı diqqətini Pergedəki arxeoloji qazıntılara yönəltməyə məcbur etdi və bu səbəbdən Sidedəki arxeoloji tədqiqatlar dayandırıldı.

1983-cü ildə Türkiyənin Antik Əsərlər və Muzeylər İdarəsi tərəfindən təyin olunmuş Dr. Ülkü İzmirligilin rəhbərliyi ilə Sidedəki Roma teatrının sistemli arxeoloji qazıntısına başlanılmış və 2008-ci ilə qədər fəal şəkildə davam etdirilmişdir. 2009-cu ildə Anadolu Universitetinin himayəsi altında Ülkü İzmirliyilin dəstəyi ilə Side boyu arxeoloji tədqiqatlar yenidən başlanmışdır.

Görməli yerlər

Şəhər daim təhlükə altında olduğundan, həm dənizdən, həm də qurudan qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Qala divarlarının xarabalıqları və müxtəlif dərəcədə dağıdılmış bürclər günümüzə qədər gəlib çatmışdır və hazırda arxeoloqlar tərəfindən araşdırılır. Şərq divarlarındakı darvaza giriş qapısı kimi xidmət edirdi. Ellinizm dövrünə aid mərkəzi qapının yaxınlığında qüllə tikilib və darvaza U hərfi formasında meydana baxır. Meydandan keçib oradan yan keçərək şəhərə çıxış var idi. Dövrümüzə qədər gəlib çatmış ikinci, daha kiçik qapı da ellinizm dövrünə aiddir, lakin bu darvazalar kvadrat qüllələrə və kvadrat formalı əraziyə malikdir. Bu darvazanın girişindən başlayan əsas prospekt sizi bütün yarımada boyunca onun çox qərb ucuna aparacaq.

Şəhərin tarixi mərkəzinin mərkəzi hissəsində, qapının yanında (orta əsr şəhər istehkamlarının bir hissəsi kimi) 20 mindən çox tamaşaçı qəbul edə bilən Türkiyədə sağ qalan ən böyük Roma amfiteatrı yerləşir. İndi hətta səhnə sahəsinin bir hissəsi bərpa edilib, tribunaların və qalereyaların altındakı keçidlər təmizlənib. Proseniumun istehkamlarına görə, I–VI əsrlərdə amfiteatr təkcə teatr şənlikləri üçün deyil, həm də qladiator döyüşləri və heyvanları saxlamaq üçün, sonralar isə şəhər karxanaları kimi istifadə edilmişdir. Aqoranın fraqmentlərinə görə qiymətləndirilə bilən möhtəşəm tikililər də eyni aqibətlə üzləşmişdir. Şəhər divarlarından kənarda yerləşən yarımadada Roma tikililərinin əhəmiyyətli xarabalıqları, sahildə isə Apollon məbədinin bir neçə hündür sütunu var. Ellinizm və Roma dövrlərinə aid binaların xarabalıqları su altında aydın görünür və bütün dəniz sahilləri boyunca bir çox kilometrə qədər uzanır.

Şəhər divarlarından kənarda çoxlu nekropollar var. Burada müxtəlif növ qəbirlər və türbələr — məbəd formasındakı abidələr və ya relyefsiz sadə sarkofaqlar var. Qərb nekropolunda pilləli postament üzərində sütunlu məbədi xatırladan memorial-qəbir var. Mərmər sarkofaqlar monumental məqbərələrin taxçalarında yerləşir.

İqlimi

Side Aralıq dənizi iqlim qurşağında yerləşir, yayı isti, quraq, qışı isə sərin, mülayimdir. Orta qış temperaturu 10 °C-dən aşağı düşmür, pik yay temperaturu 45 °C-ə çata bilər (çox nadir hallarda). Qış aylarında dənizin orta temperaturu təxminən 17 °C, yay aylarında isə 28 °C-dir. İstirahət üçün ən uyğun aylar may-oktyabr aylarıdır ki, Sidedə isti, buludsuz və sakit hava şəraiti, minimum yağışlar hökm sürür.

Side üçün iqlim tarixçəsi
Aylar	Yan	Fev	Mar	Apr	May	İyun	İyul	Avq	Sen	Okt	Noy	Dek	İllik
Orta maksimum, °C	14	16	18	22	25	30	34	33	30	26	21	16	23,7
Ortalama temperatur, °C	11,5	13,5	15,5	19	22	26,5	30,5	30	27	23	18,5	13,5	20,9
Ortalama temperatur minimum, °C	9	11	13	16	19	23	27	27	24	20	16	11	18
Yağıntının miqdarı, mm	252	82	78	31	15	6	2	3	19	47	111	204	70,8
Suyun temperaturu, °C	16	16	16	18	21	25	28	29	28	25	22	18	21,8
Mənbə: tursovetchik.ru

Qalereya

• 
  Side amfiteatrının qalıqları
• 
  Side amfiteatrının qalıqları
• 
  Side amfiteatrının qalıqları
• 
  Side amfiteatrının qalıqları
• 
  Side qədim daşları
• 
  Side şəhər divarları
• 
  Side divar qalıqları
• 
  Side sütun yolu
• 
  Side agora panoraması
• 
  Side Tixe məbədi
• 
  Side Monumental Darvazalar
• 
  Side Apollon məbədi
• 
  Side Apollon məbədi
• 
  Side Cənubi Bazilikası
• 
  Side Cənubi Bazilikası
• 
  Side Dövlət Agorası
• 
  Side Dövlət Agorası
• 
  Side Cənub Darvazası
• 
  Side Liman Hamamları
• 
  Side Liman Hamamları

Ədəbiyyat

• Alanyali, Huseyin Sabri. 2009 Yılı Side Tiyatrosu ve Çevresi Çalışmaları // 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt (türk). Ankara: Allâme Tanıtım & Matbaacılık Hizmetleri. 2011. 436—452. ISSN 1017-7655.
• Atvur, Orhan. Side. Guide de l'ancien Cité et du Museé. Antalya: Güney. 2008.
• Dörtlük, Kayhan. Side Aspendos Perge : Sillyon - Seleukia - Manavgat - Selge. İstanbul: Keskin Color A. Ş. 2010. ISBN 975-7559-78-4.

Xarici keçidlər

• About Titreyengöl in Side-Manavgat
• Hazlitt, Classical Gazetteer, "Side"
• Acceptable pictures of the museum, 105 of them
• Amateur pictures of the town of Side
• Photo of basalt Neo-Hittite column base found at Side.