بیرینجی قاراباغ ساواشی
| بیرینجی قاراباغ ساواشی | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| شامیل دیر:داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سی | |||||||||
 | |||||||||
| |||||||||
| دویوشچولر | |||||||||
۱۹۸۸–۱۹۹۱ ائرمنیستان شوروی سوسیالیست جومهوریتی |
۱۹۸۸–۱۹۹۱ آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی | ||||||||
|
۱۹۹۱–۱۹۹۴ |
۱۹۹۱–۱۹۹۴ | ||||||||
| باشچیلار و لیدرلر | |||||||||
 لوون تر-پتروسیان وازگن سارکیسیان گورگن دالیبالتایانوازگن مانوکیاننورات تر-گریگوریانتس سرژ سارگسیان روبرت کوچاریان سامول بابایان مونته ملکونیان ⚔ آرکادی تر-تادوسیان سیران اوهانیان کریستاپور ایوانیان |
 ایاز مطلب‌اف ابوالفضل ائلچی‌بَی حیدر علیئو ایسکندر حمیدوف صورت حسینئف صفر ابیئف رحیم قاضیئف تورگوت اوزال سولیمان دمیرل شامیل باسایئف[۱۴] گلبدین حکمتیار[۱۵] | ||||||||
| گوج | |||||||||
| ۲۸٬۰۰۰ نفر |
جمعی ۶۴،۰۰۰ نفر افغان مۆجاهیدلری: ۱٬۰۰۰–۳٬۰۰۰[۱۵][۱۶] چچن حربچی‌لری: ۳۰۰[۱۶] ۳۵۰ نفر تورکیه افسرلری[۱۷] ۲۰۰ نفر بوزقورد[۱۸] | ||||||||
| تلفاتلار و ایتکیلر | |||||||||
|
اؤلوم: ۶٬۰۰۰–۵٬۸۵۶[۱۹][۲۰] یارالی:۲۰٬۰۰۰[۲۱] ایتکین:۱۹۶[۲۰] |
اؤلوم: ۲۰٬۰۰۰–۳۰٬۰۰۰[۱۹][۲۰] یارالی:۵۰٬۰۰۰[۱۹] ایتکین:۴٬۲۱۰[۲۲] | ||||||||
|
اؤلموش مۆلکی شخصلر:
ایتکین مۆلکی شخصلر: قاچقینلار و مجبوری کؤچکونلر: | |||||||||
بیرینجی قاراباغ ساواشی — ۱۹۹۱-۱۹۹۴-جی ایللرده آذربایجان جومهوریتی نین داغلیق قاراباغ اراضی‌سی اوستونده ائرمنیستانلا آذربایجان آراسیندا شیددت‌لی حربی چاتیشما. موحاربه ۱۹۸۸-جی ایلدن باشلایاراق ائرمنیستان شوروی سوسیالیست جومهوریتی نین آذربایجان سوسیالیست شوروی جومهوریتینه قارشی ایره‌لی سوردوگو اراضی ادعالارینا اساس‌لانان قاراباغ موناقیشه‌سی‌نین دوامی اولموش‌دور.
حربی اوپراسیونلار ۱۹۹۴-جی ایلین مئی آییندا آذربایجان و ائرمنیستان آراسیندا ایمضالانمیش آتَشکسله باشا چاتمیش‌دیر. ایختیلافین نتیجه‌سینده ۳۰۰۰۰ یاخین اینسان هلاک اولموش، آذربایجانین داغلیق قاراباغ اراضی‌سی و اطرافیندا یئرلشن ۷ اینضیباظی بؤلگه سی ائرمنیستان سیلاحلی گوجلری‌نین ایشغالینا معروض قالمیش‌دیر.
موناقیشه
[دَییشدیر]۱۹۶۰-جی ایللرین اورتالاریندا ائرمنیستان شوروی جومهوریتینده نؤوبتی دفعه آنتی‌آذربایجان‌لی و آنتی تورک حرکات قیزیشدی. ۱۹۶۵-جی ایل آوریلین ۲۳-ده "سؤزده ائرمنی سوی قیریمی"نین ۵۰ ایللیگی، آندرونیکین ایسه ۱۰۰ ایللیگی ائرمنیستاندا گئنیش قئید ائدیلدی و بو دا بو تورپاق‌لاردا یاشایان آذربایجانلیلارین داها دا سیخیشدیریلماسینا یئنی، گوج‌لو تکان وئردی. د.ق.م.و-ده ائرمنی میللت‌چی‌لیگی آچیق صورتده درین کؤک سالیردی. ویلایتین آذربایجان‌لی‌لار یاشایان منطقه‌لرینه کؤمک ائتمک مقصدیله ۱۹۶۷-جی ایلده آیریلان وسایتین باکیدا د.ق.م.و-نین رایون‌لاری اوزره کونکرئت طلب‌لر اوزره بؤلونوب تصدیق اولونماسی جهدینه ائرمنی لوببی‌سی جیددی مقاومت گؤستردی. همین ایل ایستپاناکئرتده بیر نئچه آذربایجانلی قتله یئتیریلدی.
گونئی قافقازین ایکی دؤولتی آراسینداکی موناقیشه ۱۹۸۸-جی ایلده، ائرمنیستانین آذربایجانا اراضی ادعالاری شکلینده باشلاییب. آذربایجان ۲۰% اراضی‌سی – کئچمیش داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی و اونا یاخین ۷ اینضیباطی رایون ائرمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری‌نین ایشغالی آلتیندادیر. ۱۹۹۴-جی ایلین ماییندا طرف‌لر آراسیندا آتشکس ایمضالانیب و روسیه، فرانسه و آمریکا بیرلشمیش ایالتلری کیمی دؤولت‌لرین بیرجه باشلیق ائتدیگی آتَت-این (ATƏT) مینسک قروپونون واسیطه‌چی‌لیگی آلتیندا باشلانیلان باریش دانیشیقلاری هله ده اوغورسوز شکیلده داوام ائدیر. ایشغال آلتیندا اولان آذربایجان اراضی‌لری‌نین قئید-شرط‌سیز بوشالدیلماسی حاقدا بیرلشمیش میللتلر تهلوکه سیزلیک (ب.م.ت) شوراسی طرفیندن قبول ائدیلمیش دؤرد سؤزلشمه ائرمنیستان طرفیندن ایجرا ائدیلممیش اولاراق قالیر. ساواش ایللرینده آذربایجانا بؤیوک مادی و معنوی ضرر دَیمیش، چوخو گوناه‌سیز دینج ساکین اولان ۳۰ مین آذربایجانلی ائرمنی‌لر طرفیندن قتل ائدیلمیش، بیر میلیونا یاخین اینسان قاچقین و زوراکی کؤچکونه چئوریلمیش‌دیر. ایشغال ائدیلمیش اراضی‌لرده ۶۰۰ مکتب، ۶۵ پئشه مکتبی و ۷۰۰ ساغلیق مرکزی، ائرمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری طرفیندن داغیدیلیب.
ائرمنی تورپاق گنیشلندیرمه سی
[دَییشدیر]۱۹۸۵-جی ایلده میخاییل قورباچوف شوروی سوسیالیست جوهموریتلری بیرلیگی نین کوممونیست پارتیسی مرکزی کومیته‌سی‌نین باش کاتیبی وظیفه‌سینه سئچیلن‌دن سونرا آذربایجان‌لی‌لارا قارشی ائرمنی تورپاق گنیشلندیرمه سی نؤوبتی مرحله‌سی باشلاییر. آرتیق ۱۹۸۷-جی ایلین سون‌لارین‌دان اعتباراً ائرمنیستان شوروی جومهوریتی نین باشکندی ایروان شهرینده داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی‌نین ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سی طلب‌لری ایله کوتلوی آکسیالارا باشلانیلیر. عئینی زاماندا، ایستر شوروی ائرمنی‌لری، ایستره‌سه ده خاریج‌دکی ائرمنی دیاسپورو طرفیندن میاتسومون حیاتا کئچیریلمه‌سی اۆچون چالیشقان ایدئولوژی حاضرلیق حیاتا کئچیریلیر. قورباچوفون موشاویری شوروی اقتصادچی عالیمی آکادمیک آ. آقانبئکیان "هومانیتئ" قزئتینه ۱۹۸۷-جی ایلین اوکتوبر آییندا وئردیگی موصاحیبه‌ده، داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی‌نین سانکی آذربایجانلا دئییل، محض ائرمنیستانلا داها سیخ تاریخی، اقتصادی-تصرروفات ایلیشکیلرینه مالیک اولماسینی بیل‌دیره‌رک، موختار ویلایتین ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سی بیاناتی ایله چیخیش ائدیر. بو دؤنم هم ده، ائرمنیلرین شووینست-میللت‌چی‌لیگینه خیدمت ائدن قاراباغ و کرونک قوروملارینین فعالیتی، "ضیالی" پرده‌سینه بورونموش سیلوا کاپوتیکیان، زوری بالایان و ... شخصلرین بو ایستیقامتده جانفشان‌لیغی ایله کاراکتئریزه اولونور.
آذربایجانلیلارین ائرمنیستاندان کوتلَوی شکیلده ائشیگه چیخاردیلمالاری
[دَییشدیر]۱۹۸۸-جی ایلین ژانویه آیین‌دان اعتبارن، شوروی-نین یوکسک اؤندرلیگی‌نین حیمایتی ایله آرخالانان ائرمنی‌لر ائرمنیستان ش.ج-ده یاشایان تورکلرین تاریخی تورپاق‌لارین‌دان کوتلوی دئپورتونا باشلاییرلار. ائرمنیستاندان قووولان آذربایجان تورکلری نین بیرینجی دالغاسی ۱۹۸۸-جی ژانویه نین ۲۵-ده آذربایجانا یئتیشیر. ۱۹۸۸-جی ایل فوریه نین ۱۹-دان اعتباراً ایرواندا کوتلوی ییغینتیلار باش‌لانیر. میتینگ قاتیلیمچی‌لاری "ائرمنیستانی تورک‌لردن تمیزلمه‌لی!"، "ائرمنیستان یالنیز ائرمنی‌لر اۆچون‌دور!" کیمی شوعارلار ایره‌لی سوروردولر. میتینگلرین اۆچونجو گونو ایرواندا ساغلام قالمیش تکجه مسجید بیناسی (۲۰-جی یوز ایل اول‌لرینده شهرده ۸ مسجید اولموش‌دور) و آذربایجانلی اورتا مکتبی، ج. جاببارلی آدینا ایروان آذربایجانلی درام تئاترینین لوازیمی یاندیریلدی. ایرواندا بو حادیثه‌لره قارشی اعتراضینی بیلدیرن آذربایجانلیلارین ائولرینه اود ووردولار. ائرمنی میللت‌چی‌لری اۆچون ائرمنیستاندا ان مونبیت بؤلگه لرده یاشایان ۲۰۰ مین‌دن آرتیق آذربایجان‌لی‌لاری اورادان چیخارماق قاراباغ مسئله‌سینی چؤزمک قدر واجیب ایدی. بو پروسس ۱۹۸۹-جو ایلده باشا چاتدیریلیر، همین ایللر عرضینده ۲۲۰۰۰۰-دن چوخ تورک ائرمنیستاندان ائشیگه چیخارتماغا معروض قالیر.
سومقاییت اولایلاری
[دَییشدیر]"سومقاییت قیرغینلاری" پروقرامینین آپاریجیلارین‌دان ان فعالینین ۱۹۵۹-جو ایلده آنادان اولموش ادوارد روبئرتوویچ قریقوریان آدیندا ائرمنی ایدی. اؤلدورولن ۲۶ ائرمنی‌دن ۶ نفری اونون پایینا دوشوردو. اولایدن ۱۰ گون اؤنجه، سومقاییتین بوتون امانت کاسسالارین‌دان ائرمنیلرین اؤز امانت‌لرینی کوتلوی شکیلده گؤتورمه‌لری، قیرغین‌لاردان ویدئو چکیلمه سی اۆچون ائرمنی اوپراتورلارینین اولجه‌دن حادیثه‌لرین پلان‌لی شکیلده تؤردیلجیی یئرلرده اؤزلرینه خلوتی چکیلیش موقعیتی سئچمه‌لری، ایکی گون‌دن سونرا همین ویدئولارین مونتاژ ائدیلیب بوتون دونیانی دولاشدیریلماسی، "سومقاییت قوربان‌لاری"نین خاطره‌سینی "ابدی‌لش‌دیرمک" اۆچون اولجه‌دن حاضیرلانمیش آبیده‌نین درحال خان‌کندی نده (ایستپاناکئرتده) قویولماسی و بو کیمی فاکت‌لار ثبوت ائدیر کی، بوتون بون‌لار ائرمنی‌لری، ائله‌جه ده دونیا توپلومونو آذربایجان خالقینا قارشی آیاغا قال‌دیرماق، اونون "وحشی" اوبرازینی یاراتماق مقصدینی گودموش‌دور. سومقاییت قیرغین‌لارینین فعال تشکیلات‌چی‌لارین‌دان ائرمنی اوهانیانین، سامویلوف و پاولوفسکینین آدلاری ایسه اوزون مدت متبوعات‌دان گیزلی ساخلانمیشدی. سونرالار لئوون تئر-پئتروسیان اؤز دانیشیقلاری‌نین بیرینده دئمیشدی کی: سومقاییت اولایلارین‌دان سونرا آذربایجان خالقی شوک وضعیتینه دوشموشدو. اگر اؤلکه اؤندرلیگی بو مقام‌دان ایستیفاده ائدیب د.ق.م.و-نین ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سی حاقیندا قرار چیخارسایدیز آذربایجان خالقی بونا اعتراض ائده بیلمه‌یه‌جکدی." بو سؤزلر آیدین ثبوت ائدیر کی، سومقاییت فاجعه‌سی ائرمنی‌لره اؤز آیریمچی‌لیق آکسیالارینی و قاراباغی ایشغالینی حیاتا کئچیرمک‌دن اؤترو لازیم اولموش‌دور.
ساواشین باشلانماسی
[دَییشدیر]
- ۱۹۸۹-جو ایلین ایکینجی یاری‌سین‌دان اعتبارن شوروی قیرمیز اوردوسون‌دان قالان حربی دسته‌یه آرخالانان ائرمنی سیلاحلی بیرلشمه‌لری‌نین داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی‌نین آذربایجان‌لی‌لار مسکونلاشمیش یاشاییش منطقه‌لرینه و موختلیف نقلیات واسطه‌لرینه سالدیرما باشلاییرلار.
- ۱۹۸۸-جی ایلده داغلیق قاراباغدا ائرمنیلرین کومپاکت یاشادیغی یاشاییش منطقه‌لرین‌دن آذربایجان‌لی‌لار قووولماغا باشلاییر. همین ایلین سپتامبر آییندا داغلیق قاراباغین ان بؤیوک یاشاییش منطقه‌سی اولان خانکندی‌دن بوتون آذربایجان‌لی‌لار، شوشادان ایسه ائرمنی‌لر قووولور.
- ۱۹۸۸-جی ایل سپتامبرین ۲۱-ده قاراباغدا اؤزل ایداره رئژیمی اعلان اولونور. نووامبر آییندا آذربایجانلیلارین ائرمنیستاندان کوتلوی شکیلده ائشیگه چیخارتماق تشکیل اولونور. بونا جاواب اولاراق باکیدا کوتلوی میتینق‌لر کئچیریلیر. ۱۹۸۸-جی ایلده ائرمنیستاندا کوتلوی داغینتی‌لارا سبب اولان ایسپیتاک زلزه‌له‌سی باش وئریر. قاراباغدا اؤزل ایداره کومیته‌سی تشکیل اولونور، اونون باشچیسی ایسه موسکودان تعیین اولونان آرکادی وولسکی ایدی. نوامبر آییندا همین کومیته بوراخیلیر. ۱۹۸۹-جو ایل جولای آیینین ۲۹-دا ائرمنیستان اراضی‌سینده آذربایجان‌دان گئدن قاتارلارا اولان هوجوم‌لار نتیجه‌سینده ائرمنیستانلا آذربایجان آراسیندا دمیر یولو ایلگیسی کسیلیر. ائرمنیستان طرفیندن آذربایجانین ناخچیوان موختار رئسپوب‌لیکاسینین تجریدینه باشلانیلیر. بونون اوزینده آذربایجان ش.ج. ائرمنیستانین بلوکادایا آلینماسی باره‌ده قرار قبول ائدیر. بو قرار ائرمنیستان ایقتیصادیاتینا آغیر ضربه وورور، بئله کی، ائرمنیستانا گلن مال‌لارین ۲/۳-سی آذربایجان اراضی‌سین‌دن کئچیردی. دسامبر آیینین ۱-ده ائرمنیستان سسر-نین یوکسک شوروی قانونسوز شکیلده "داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی"نین ائرمنیستان ش.ج-یه بیرلشدیریلمه‌سی حاقیندا" قرار قبول ائتدی.
- ۱۹۹۰-جی ایلده ائرمنیستان آچیق شکیلده آذربایجانا قارشی ایشغالچیلیق فعالیتینه ایستارت وئردی. ۱۹۹۰-جی ایلین مارسین ۲۴-ده ائرمنی‌لر قازاخ رایونونون باغانیس آیریم کندینی ایشغال ائدیرلر. ایشغال نتیجه‌سینده ۱۰ نفر آذربایجانلی اؤلدورولور، ۱۰۰-دن چوخ ائو یاندیریلیب و کندین ساغ قالان اهالی‌سی اؤز تورپاق‌لارین‌دان قووولوب. ۱۹۹۰-جی ایل ژانویه آییندا باکییا شوروی قوشون‌لاری یئریدیلیر، قانلی ژانویه گئجه‌سینده ۱۰۰-دن چوخ اینسان اؤلدورولور. ۲۰ ژانویه ده آیاز موتللیبوف آذربایجان کوممونیست پارتیسینین باشچیسی تعیین اولونور، ایکینجی کاتیب ویکتور پولیانیچکو ایسه داغلیق قاراباغی ایداره ائدن اؤزل تمثیلچی سی کیمی اورا گؤندریلیر. جولای آیینین ۲۵-ده شوروی رهبرلیگی داغلیق قاراباغ‌داکی بوتون قانونسوز سیلاحلی بیرلشمه‌لرین سیلاح بوراخماق امرینی وئریر.
قاراباغ ساواشیندا شهید اولانلارین مزاری باکیدا - ۱۹۹۱-جی ایلین اولینده ائرمنیلرین قازاخ و گؤی‌گؤل رایون‌لارینا اولان سالدیریلاری اینتئنسیولشدی. ائرمنی سیلاحلی قول‌دور دسته‌لری آذربایجانلیلارین یاشادیغی کندلره داها تئز-تئز هوجوم ائده‌رک اونلاری یاندیریر، دینج اهالینی گوللـه‌لییردی‌لر. بونا جاواب اولاراق آذربایجان خ.ت.پ.د-سی همین رایون‌لاردا ائرمنی سیلاح‌لی‌لارینا قارشی چایکند عملیاتینی حیاتا کئچیریر.
- ائرمنیستانین ایشغالچیلیق سیاستینی پرده‌لمک مقصدیله ۱۹۹۱-جی ایل سپتامبر آیینین ۲-ده ائرمنی آیریمچی‌لاری آذربایجان جومهوریتی نین داغلیق قاراباغ رایونوندا قانونسوز اولاراق "داغلیق قاراباغ جومهوریتی"نین قورولماسینی بیان ائتدی‌لر.
- سپتامبر آیینین ۲۳-ده ائرمنیستان و آذربایجان جومهور باشقانلاری‌نین روسیه نین ژلزنووودسک شهرینده روسیه و قازاقیستان جومهور باشقانلاری‌نین واسیطه‌چی‌لیگی ایله گؤروشو کئچیریلدی. گؤروش زامانی جومهور باشقانلاری موناقیشه‌نین باریش یولو ایله چؤزومونه گؤره راضیلیغا گلدی‌لر. الده اولونموش راضیلاشمایا باخمایاراق، ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری خوجاوند و هادروت رایون‌لاری اراضی‌سینده آذربایجانلی اهالییه قارشی کوتلوی سالدیریلارا باشلادی‌لار. سونوجدا بو بؤلگه لرین تورکلر یاشایان کندلری‌نین چوخو ایشغال اولوندو، آذربایجانلی اهالی ایسه گوجله اؤز تورپاق‌لارینی تَرک ائتمک مجبوریتی قارشی‌سیندا قالدی. نوامبرین ۲۰-ده قاراکند گؤیونده باریش دانیشیقلاری اۆچون قاراباغا گئدن و ایچری‌سینده آذربایجان، روسیه و قازاخیستانین حکومت نماینده‌لری‌نین اولدوغو هلیکوپتئر وورولور. بونا جاواب اولاراق نووامبرین ۲۰-ده آرتیق موستقیل اولان آذربایجان مجلیسی داغلیق قاراباغین موختار ایستاتوسونو لغو ائدیر و ایستپاناکئرت شهرینین آدینی خانکندینه دییشدیریر.
ساواشین اکتیو دورومو
[دَییشدیر]
ساواشین ایلک گون‌لرینده‌جه آذربایجان و ائرمنیستان قارشی‌لیق‌لی هوجوما کئچیر. ۱۹۹۲-جی ایل ژانویه ۲۶-دا یئنی قورولموش آذربایجان اوردوسو شوشا یاخینلیغیندا داش‌اَلتی عملیاتینی کئچیریر و مغلوب اولور. فوریه آییندا ائرمنی‌لر روس قوشون‌لاری ایله برابر قاراباغدا هوجوما کئچه‌رک بیر نئچه کندی توتور، فئوریه‌نین ۲۶-دا ایسه خوجالینی اله کئچیره‌رک دینج اهالییه قارشی قیرغین تؤره‌دیرلر. ۹ مئی ده ائرمنی‌لر شوشانی، ۱۸ مئی ده ایسه لاچین شهرینی ایشغال ائدیرلر. ۷ ژوئن ابلفضل ائلچی‌بَی آذربایجان جومهور باشقانی سئچیلیر، بون‌دان درحال سونرا ژوئنین ۱۲-ده آذربایجان اوردوسو جبهه‌ده هوجوما کئچیر. هوجوم نتیجه‌سینده آذربایجان‌لی‌لار تئزلیکله شاومیان رایونونو، یولون ۴-ده ایسه آغدَره نی اله کئچیریرلر. سپتامبر آیینین ۱-ده آذربایجان اوردوسو سیرخاوند کندینی ایشغال‌دان آزاد ائدیر، بو زامان آرتیق داغلیق قاراباغین اراضی‌سی‌نین یاری‌سی آذربایجان اوردوسونون نظارتی آلتیندا ایدی. بون‌دان سونرا روسیه ائرمنی‌لره ائتدیگی یاردیم‌لارین هجمینی آرتیرماغا باشلاییر، اوکتوبرون ۲۴-ده ایسه آمریکا کونقرئسی آذربایجانا دؤولت یاردیمینی قاداغان ائدن ۹۰۷-جی دوزلیشی قبول ائدیر. بؤیوک دؤولت‌لرین ائرمنیستانا ائتدیگی آرخادورما تئزلیکله اؤز بهره‌سینی وئریر.
شوشا شهرینین ایشغالی
[دَییشدیر]
مارس آیینین ۲-ده آذربایجان جومهوریتی بیرلشمیش میللتلر قورومونون عوضوو سئچیلدی. مارس آیینین ۱۱-ده آوروپا شوراسی ناظیرلر کومیته‌سی آذربایجان جومهوریتی نین داغلیق قاراباغ منطقه ده دینج اهالییه قارشی باش وئرمیش زوراکی‌لیق آکت‌لارینی پیسلَیَن بیاناتلا چیخیش ائتدی. مارس آیینین ۲۴-ده آ.تَ.م-این آرخا دورماسی ایله داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سی ایله باغلی توپلانتیسی چاغیریلماسی قرارا آلینیر. مئی آیینین ۷-ده ائرمنیستان و آذربایجان دؤولت باشچی‌لارینین موناقیشه‌نین نیظاملانماسی ایله ایلگیلی ایرانین واسیطه‌چی‌لیگی ایله تهراندا گؤروشو کئچیریلیر. گؤروشون سونوندا دؤولت باشچیلاری کومونیک ایمضالاییرلار. بو کومونیک ایمضالانان‌دان تئزلیکله سونرا مئی آیینین ۸-ده ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری طرفیندن شوشا شهری ایشغال اولونور. مئی آیینین ۱۷-ده ایسه موناقیشه‌نین نیظاملانماسی ایله باغلی موختلیف سویَه‌لرده دانیشیق‌لارین داوام ائتدیگی بیر واختدا ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری لاچین شهرینی ده ایشغال ائتدی‌لر.
آذربایجان اوردوسونون ۱۹۹۲-جی ایل یای عملیاتلاری
[دَییشدیر]
۱۹۹۲-جی ایله قدر ائرمنیستان جومهوریتی نین میلّی اوردوسو وار ایکن آذربایجان حاکمیتی‌نین میلّی اوردو ایشینه سویوق باخماسی سونوجوندا ائرمنی‌لر آذربایجان تورپاق‌لارینین %۵-اینی ایشغال ائتمیش‌دیر. ۱ ژوئن ۱۹۹۲-جی ایلده ائلچی‌بَی جومهور باشقانی سئچیلمیش و بو اَرَفه‌ده آذربایجان اوردوسو هوجوما کئچمیش‌دیر. ۱۹۹۲-جی ایلین ۱۲ ژوئنینده آشاغی آغجاکند، ۷ یولدا آغدَرَه اولماق اوزره ایشغال ائدیلمیش تورپاق‌لارین %۳،۵-ی گئری آلینمیش‌دیر.
ائرمنیستان ایشغالچیلیق ساواشی
[دَییشدیر]
سپتامبر آیینین ۱۹-دا ائرمنیستان و آذربایجان مدافیعه باخانلاری(وزیرلری) روسیه نین سوچی شهرینده حربی عملیات‌لارین دایاندیریلماسی ایله باغلی راضیلاشما الده ائتدی‌لر. همین ایل دسامبر آییندا بو راضیلاشمانی پوزان ائرمنیستان طرفی آذربایجان جومهوریتی نین زنگیلان رایونونون ۸ کندینی ایشغال ائتدی.
۱۹۹۳-جو ایل آوریل آیینین ۳-ده ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری طرفیندن آذربایجان جومهوریتی نین کَلبَجَر بؤلمه سینی ایشغال اولوندو. آوریل آیینین ۶-دا ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین باشچیسی کلبجر رایونون ایشغالینی پیسلَیَن بیانات وئردی. آوریل آیینین ۱۵-ده ایسه آوروپا شوراسی ناظیرلر کومیته‌سی موناقیشه‌نین کسکینلشمه‌سی ایله باغلی بیاننامه ایله چیخیش ائتدی. آوریل آیینین ۱۵-ده ایسه آوروپا شوراسینین ناظیرلر کومیته‌سی داغلیق قاراباغدا موناقیشه وضعیتی‌نین گرگینلشمه‌سی ایله باغی بیانات قبول ائتدی. آوریل آیینین ۲۵-۲۹-دا ایسلام توپلانتیسی قورومو (اسلامی کنفرانس تشکیلاتی) آذربایجان جومهوریتی نین اراضی‌لری‌نین ایشغالینی پیسله‌ین قطعنامه قبول ائتدی. آوریل آیینین ۳۰-دا ایسه ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسی آذربایجان جومهوریتی نین کلبجر و دیگر ایشغال اولونموش رایون‌لارین‌دان بوتون ایشغالچی قووَه‌لرین فی‌الفور چیخاریلماسی طلبینی اؤزونده عکس ائتدیرن ۸۲۲ سای‌لی قطعنامه قبول ائتدی.
جولای آیینین ۲۳-ده ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری آذربایجان جومهوریتی نین آغدام رایونونو ایشغال ائتدی‌لر. یول آیینین ۲۹-دا ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسی ایشغالی‌چی گوجلرین قئید شرط‌سیز و فی‌الفور ایشغال اولونموش آغدام و آیری اراضی‌لردن چیخاریلماسی طلبینی اؤزونده عکس ائتدیرن ۸۵۳ سای‌لی قتنامه قبول ائتدی. آوقوست آیینین ۱۸-ده ایسه ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین باشچیسی مووافیق طلب‌لری اؤزونده عکس ائتدیرن بیاناتلا چیخیش ائتدی. ب.م.ت و آ.تَ.ت-این اویاری‌لارینا باخمایاراق، آوقوست آیینین ۲۳-۲۶-دا فیضولی و جبراییل، ائله بو آیین ۳۱-ده ایسه قوبادلی رایونو ائرمنیستان سیلاحلی قوه‌لری طرفیندن ایشغال اولوندو.
اوکتوبر آیینین ۱۴-ده ب.م.ت-نین تهلوکه‌سیزلیک شوراسی ایشغالچی قووَه لرین ضبط اولونموش اراضی‌لردن چیخاریلماسی طلبینی اؤزونده ایفاده ائدن، آردیجیل ۸۷۴ سای‌لی قطعنامه قبول ائتدی. اوکتوبر آیینین ۲۸-نووامبر آیینین ۱-ی آرالیغیندا هورادیز قصبه‌سی و زنگیلان شهری ایشغال ائدیلدی. نووامبر آیینین ۱۱-ده ایشغال اولونموش اراضیلرین فی‌الفور آزاد اولونماسی طلبینی عکس ائتدیرن ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین نؤوبتی، ۸۸۴ سای‌لی قتنامه‌سی قبول ائدیلدی.
۱۹۹۴-جو ایل ژانویه آیینین ۱۰-۱۱-ده قوزئی آتلانتیک سؤزلَشمه‌سی قورومو (ناتو) عوضو دؤولت و حکومت باشچیلاری طرفیندن اراضی الده ائدیلمه‌سینده گوج ایستیفاده‌سینی پیسلَیَن، همده، منطقه ده باریش و ثباتین قورولماسی، امکداشلیغینگلیشدیریلمَسی اۆچون آرنملی اهمیت کسب ائدن آذربایجان، گورجوستان و ائرمنیستانین اؤزگور ثباتی(sovereignty)، موستقیل‌لیگی و اراضی بوتؤولوگونه سایغی ایفاده ائدن بیاننامه قبول ائدیلدی.
ائله بو ایل آوریل آیینین ۱۵-ده م.د.ب عوضو دؤولت‌لری‌نین اؤزگور ثباتی(sovereignty)، اراضی بوتؤولوگو و سینیرلاری‌نین توخونولمازلیغینا حؤرمتی ایفاده ائدن تشکیلاتین بیاننامه‌سی قبول اولوندو. ائرمنیستان م.د.ب-نین عوضوو اولان و بو بیاننامه‌یه قوشولمایان تکجه دؤولت اولدو. بیشکئک پروتوکولو ایمضالاندیق‌دان (۱۰.۰۵.۱۹۹۴) سونرا، مئی آیینین ۱۲-ده جبهه چیزگی سینده (خطینده) آتَشکَسه گؤره راضیلاشما قووَه یه میندی.
سونوج
[دَییشدیر]ائرمنیستان حربی تجاووزو نتیجه‌سینده آذربایجان جومهوریتی نین داغلیق قاراباغ اراضی‌سی و اونون اطرافینداکی ۷ رایونو ایشغال آلتینا دوشموش‌دور.
- ۱۹۸۸–۱۹۹۳-جی ایللرده آذربایجانین ۱۲۲۴۶.۶ km² اراضی‌سی ایشغال ائدیلمیش‌دیر
۲۶ نووامبر ۱۹۹۱-جی ایل تاریخینه دَک اولان اینضیباطی اراضی بؤلگوسونه اساساً:
- ناخچیوان موختار شوروی سوسیالیست جومهوریتی نین ایلیچ رایونونون کرکی کندی (۱۹ km²) ۱۸ و ۱۹ ژانویه ۱۹۹۰-جی ایلده ایشغال اولونموش‌دور.
- قازاخ بؤلگه سی نین ایچینده اولان ۷ کند ایشغال اولونموش‌دور: ایشغال تاریخی – ۲۴ مارس ۱۹۹۰-جی ایل-۱۴ یون ۱۹۹۲-جی ایل، ایشغال اولونان اراضی ۷۷ ک.م.².
- داغلیق قاراباغ م.و.: ایشغال تاریخی – ۱۹۸۸-۱۹۹۳-جو ایللر، اراضی‌سی ۴۳۸۸ km² (شوشا رایونو-۲۸۹ km²، خان‌کندی شهری-۸ km²، عسگران رایونو-۹۲۸ km²، خوجاوند رایونو-۷۷۹ km²، آغدره رایونو-۱۷۰۵ km²، هادروت رایونو-۶۷۹ km²); اراضی‌سی‌نین ۴۰۸۸ km²-ی ائرمنی ایشغالی آلتیندا، ۳۰۰ km²-ی (آغدره رایونونون ۱۰۸.۵ km²-ی، خوجاوند رایونونون ۱۹۱.۵ km²-ی) ایسه آذربایجان جومهوریتی نین نظارتی آلتیندادیر.
- لاچین رایونو: ایشغال تاریخی – ۱۸ مای ۱۹۹۲-جی ایل، اراضی‌سی – ۱۸۳۵ km²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.
- کلبجر رایونو: ایشغال تاریخی – ۲ آوریل ۱۹۹۳-جو ایل، اراضی‌سی – ۱۹۳۶ km²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.
- آغدام رایونو: ایشغال تاریخی – ۲۳ یول ۱۹۹۳-جو ایل، اراضی‌سی – ۱۰۹۴ km²; اراضی‌سی‌نین ۸۴۶.۸ km²-ی ائرمنی ایشغالی آلتیندا، ۲۴۷.۲ km²-ی ایسه آذربایجان جومهوریتی نین نظارتی آلتیندادیر.
- جبراییل رایونو: ایشغال تاریخی – ۲۳ آوقوست ۱۹۹۳-جو ایل، اراضی‌سی – ۱۰۴۹.۸ km²; جوجوق مرجانلی کندی ایستیثنا اولماقلا بوتون یاشاییش منطقه‌لری ایشغال اولونموش‌دور.
- فضولی رایونو: ایشغال تاریخی – ۲۳ آوقوست ۱۹۹۳-جو ایل، اراضی‌سی – ۱۳۸۶ km²; اراضی‌سی‌نین یاخلاشیق ۸۸۶ km²-ی ائرمنی ایشغالی آلتیندا، ۵۰۰ km²-ی ایسه آذربایجان جومهوریتی نین نظارتی آلتیندادیر.
- قوبادلی رایونو: ایشغال تاریخی – ۳۱ آوقوست ۱۹۹۳-جو ایل، اراضی‌سی – ۸۰۲ km²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.
- زنگیلان رایونو: ایشغال تاریخی – ۳۰ اوکتوبر ۱۹۹۳-جو ایل، اراضی‌سی – ۷۰۷ km²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.
بو حربی تجاووز سونوجوندا آذربایجان اراضی‌لری‌نین ۱۴.۱۴%-ی ایشغال ائدیلمیش، ۲۰ مین‌دن چوخ اینسان قَتله یئتیریلمیش، ۵۰ مین‌دن آرتیق آدام یارالانمیش و شیکست اولموش‌دور. بیر میلیون‌دان آرتیق اینسان قاچقین و زوراکی کؤچکون شرایطینده یاشاماقدادیر.
آذربایجان جومهوریتینه دَیَن مادی ضرر
[دَییشدیر]
ایشغال نتیجه‌سینده آذربایجان جومهوریتی عاید جمعی اوزونلوغو ۲۵ مین ک.م. اولان ماشین یولو، یئنه جمعی اوزونلوغو ۳۹۸۴ م اولان ۱۶۰ کؤرپو، ۱۴،۵ مین ک.م. اوزونلوغوندا الکتریک خطی، ۲۵۰۰ الکتریک ترانسفورماتورو، ۲ مین ک.م. قاز بورو (لوله سی) خطی، ۱۶۰ سو دئپوسو، ۳۴-دن چوخ قاز داغیتیم دوراغی ، ائرمنی ایشغال‌چی‌لار طرفیندن داغیدیلمیش‌دیر.
ایشغال ائدیلمیش بؤلگه‌لرده جمعی ۱۴۰ مین موحصصیلین(اؤیرنجی نین) اوخودوغو اولان ۶۰۰ اوخول، ۵۳ مین اؤیرنجی نین تحصیل آدلیغی ۶۵ پئشه مکتبی، ۲ یوکسک اؤیرنیم قورومو محو ائدیلیب. ۷۰۰ ساغلیق اوجاغی، بو باغلامدا ۸۰۰ نفرلیک مریضخانا، پولی کلینیکالار، دوغوم ائولری، آپتئک بینالاری، اورژانس یاردیم مریضخانالاری داغیتیلمیشتیر. ساغلیق خیدمتینه دَیَن عمومی اقتصادی زیان ۱،۲ میلیارد دولارا یاخین‌دیر.
آذربایجانا عایید ۹۰۳ دؤولت قئیدیاتیندا اولان، ۱۵۰۰ دؤولت قئیدیاتیندا اولمایان تاریخ و مدنیت عابده‌لری، مین‌لرجه اثرین قوروندوغو ۲۶ موزه، ۸ رسیم سرگی‌سی، ۴،۶ میلیون کیتاب و ال‌یازما ساخ‌لانان ۹۲۷ کیتاب‌ائوی، ۸۵ اینجه صنعت اوخولو، ۲۰ مدنیت سارایی، ۴ دؤولت تئاتری ائرمنی‌لر طرفیندن ایشغال ائدیلیب. آذربایجاندا پروفئسیونال موسیقی سنتی‌نین اساسینی قویان موسیقی‌چی بولبولون، موسیقی‌چی و رسسام میر مؤحسون نووابین خاطیره موزئیی تالان ائدیلیب. خوجالیداکی "دایروی معبد"(۱۳۵۶-۱۳۵۷) و "توربه"-نین (۱۴-جی یوز ایل) عاقیبتی معلوم دئییل.
ساواش سونوجوندا آذربایجان جومهوریتی توپلام ۲۲ میلیارد آمریکا دولار مبلغینده زیانا معروض قالیب.
موناقیشه دؤنمینده سیویل اهالی یه قارشی تؤره دیلمیش جینایتلر و سوی قیریملار
[دَییشدیر]قوقارک قیرغینی
[دَییشدیر]۱۹۸۸-جی ایلین نوامبر آییندا ائرمنیستانین قوقارک رایونوندا ائرمنی‌لر طرفیندن ۱۵ نفر یاندیریلاراق ۲۱ آذربایجانلی اؤلدورولموش‌دور.
قاراکند فاجیعه سی
[دَییشدیر]۱۹۹۱-جی ایل نوامبر آیینین ۲۰-ده خوجاوند رایونونون قاراکند کندی یاخینلیغیندا ائرمنی تئررورچولاری آذربایجان، روسیه و قازاخستانی تمثیل ائدن بیر قروپ یوکسک وظیفه‌لی دؤولت مامورو و ژورنالیستی آپاران "می-۸" وئرتولیوتونو گوللَلَدیلر. نتیجه‌ده ۲۲ نفر تانینمیش دؤولت، ایجتیتماعی و حربی خادیم قتله یئتیریلدی.
خوجالی سوی قیریمی
[دَییشدیر]اؤزل یازی: خوجالی سوی‌قیریمی
۱۹۹۲-جی ایل فوریه آیینین ۲۵ و ۲۶ سیندا ائرمنی سیلاحلی بیرلشمه‌لری خانکندیده یئرلشن روسیه یه اؤزل ۳۶۶-جی آلایین ایله آذربایجان‌لی‌لار یاشایان خوجالی شهرینه هوجوم ائده‌رک دینج اهالییه قارشی خصوصی قددارلیقلا موشایعت اولونان سوی قیریم آکتینی حیاتا کئچیردی‌لر. بو فاجعه نتیجه‌سینده ۶۱۳ دینج ساکین قتله یئتیریلمیش، ۴۸۷ نفر یارالانمیش، ۱۲۷۵ نفر ایسه اسیر گؤتورولموش‌دور. اونلاردان بیر چوخو اسیرلیک‌دن قاییتمامیش و سونراکی طالعیینه گؤره ده هر هانسی معلومات یوخ‌دور. ۳۶۶-جی آلای خانکندی‌دن چیخاریلدیق‌دان سونرا بو حربی حیصصه‌یه مخصوص اولان سیلاحلی تئکنیکانین اؤنملی حیصّه‌سی ائرمنی آیریمچی‌لارینا وئریلدی.
آغدابان سوی قیریمی
[دَییشدیر]۱۹۹۲-جی ایلین آوریل آیینین ۸-ده ائرمنی ایشغال‌چی‌لاری کلبجرین آغدابان کندینه هوجوم ائده‌رک ۶۷ نفری قتل ائتمیش، ۱۷ کند ساکینی دیری دیری یاندیرمیش‌دیر.
بیر ده باخ
[دَییشدیر]- داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سی
- قاراباغدا دؤیوشلر (سپتامبر ۲۰۲۳)
- ۲۰۱۶ آذربایجان-ارمنیستان آتیشماسی
- ایکینجی قاراباغ ساواشی
قایناقلار
[دَییشدیر]- ^ https://web.archive.org/web/20200829225457/https://presidentruo.org/leonid-tibilov-pozdravil-bako-saakyana-s-25-j-godovshhinoj-obrazovaniya-nagorno-karabaxskoj-respubliki/print/
- ^ بِرِت بنسون، ساختار امنیت بین‌المللی:اتحاد، بازدارندگی و مخاطرات اخلاقی.انتشارات دانشگاه کمبریج، سال 2012 میلادی. شابک:۹۷۸۱۱۰۷۰۲۷۲۴۴
- ^ میزان و تأثیر استراتژیک، بخارست:دانشگاه دفاع ملی رومانی، مرکز مطالعات دفاع و پشتیبانی تحقیقات استراتژیک. سال۲۰۱۰. ص. ۳۵
- ^ شابلون:Web kaynağı
- ^ Chufrin, Gennadij Illarionovič (2001). The Security of the Caspian Sea Region. Oxford: Oxford University Press. p. 270. ISBN 9780199250202.
- ^ Herszenhorn, David M. (5 June 2012). "Iran and Azerbaijan, Already Wary Neighbors, Find Even Less to Agree On". The New York Times. Retrieved 17 June 2013.
- ^ . ISBN 9780739178287.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ad=ignored (|first=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|alıntı=ignored (کؤمک); Unknown parameter|başlık=ignored (|title=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|sayfa=ignored (|page=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|soyadı=ignored (|last=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|yayıncı=ignored (|publisher=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|yıl=ignored (|date=suggested) (کؤمک) - ^ Cooley, Unholy Wars: Afghanistan, America and International Terrorism. London: Pluto Press. ISBN 0-7453-1917-3.
- ^ Griffin, Nicholas, Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam, University of Chicago Press, Chicago, 2004, pp. 185–186. ISBN 0-226-30859-6.
- ^ ریچارد دکمجیان و سیومنیان هووان، آبهای آشفته: ژئوپولیتیک منطقه خزر، صفحه ۱۲۵، سال ۲۰۰۳ میلادی، شابک:9781860649226
- ^ آلکساندر مورینسون:امنیت در خاورمیانه و مطالعات سیاسی، اکتبر ۲۰۱۴ میلادی
- ^ آزادیان ادموند:در گذر تاریخ:دیدگاه‌ها، مصاحبه‌ها و مقالات در مسائل مربوط به ارمنستان،انتشارات:دانشگاه وین استیت، صفحه ۱۷۳، شابک:۹۷۸۰۸۱۴۳۲۹۱۶۰
- ^ شیرین هانتر:اسلام در روسیه: سیاست هویت و تأمین امنیت، سال ۲۰۰۴ میلادی، صفحه:۳۴۹، شابک:۰۷۶۵۶۱۲۸۲۸
- ^ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامReferenceBوارد نشده است - ^ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامReferenceAوارد نشده است - ^ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ ایوانیس چارالامپیدیس: مزدوران و شبکه‌های تروریستی در آذربایجان، مسکو سال 2013 میلادی
- ^ هایک دمویان:ترکیه و بحران قره‌باغ:شرح مختصر، به زبان انگلیسی و روسی انتشارت ایروان صفحه:226 سال 2006 میلادی
- ^ زیبیگنیو برژینسکی، روسیه و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع: اسناد، داده‌ها، و تجزیه و تحلیل، صفحه ۶۱۶ میلادی، سال:۱۹۹۷ میلادی،انتشارات:ام ای شارپ، شابک:۹۷۸۱۵۶۳۲۴۶۳۷۱
- ^ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ ۱۹٫۲ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامReferenceCوارد نشده است - ^ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ ۲۰٫۳ آرسن شاه ناظاروف:قره‌باغ کوهستانی: حقایق علیه دروغ
- ^ تقاطع و تعارض: امنیت و سیاست خارجی در قفقاز و آسیای مرکزی، سال ۱۹۹۹ میلادی، صفحه:۲۹۷، شابک:۰–۴۱۵–۹۲۲۷۳–۹
- ^ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ ۲۲٫۲ کارینه اوهانیان و زارما ولیخانووا:بررسی: قره‌باغ: مفقودین در عملیات جنگی - زنده یا مرده؟، سال 12 می 2004 میلادی
- ^ برنامه اوپسالا تبادل اطلاعات، جمهوری قره‌باغ کوهستانی - غیر نظامیان، مشاهدات، ۲۰۱۳–۰۵–۰۳
- ^ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ هانس هایدر، زنگ خطر در جنگ سرد، مقاله‌ای در روزنامه اطریشی وینر سایتونگ،2 ژانویه 2013 میلادی