Birus
An birus o virus (Latin na virus, na boot-sabihon lason)[1] iyo sarong ahenteng nakakaulakit na nagpapadakul sana sa laog kan mga buhay na selula nin sarong organismo. Nakakapag-ulakit an mga birus sa gabos na klase nin pormang-buhay, hale sa hayop asin tinanom hasta sa mga mikroorganismo, kaiba an mga bakterya asin arkeya.[2]
Gikan sa artikulo ni Dmitri Ivanovsky kaidtong 1892 na naglaladawan nin dae-bakteryang patoheno na nag-uulakit nin mga tinanom kan tobako, asin an pagdiskobre nin virus-mularang tabako ni Martinus Beijerinck kaidtong 1898,[3] harus 5,000 sarihay kan virus an nailadawan nin detalyado,[4] pero igwang milyun-milyong klase kaini.[5] Mahihiling an mga virus sa harus gabos nin mga ekosistema kan kinaban asin sinda an may pinakadakul na klase nin biyolohikal na entidad.[6][7] An pag-aadal kan virus iyo bistado bilang "birolohiya", sarong sangay kan mikrobiyolohiya.
Istraktura asin kagibuhan
[baguhon | baguhon an source]Habang dae sa laog kan naulakitang selula o sa proseso nin pag-ulakit nin selula, yayaon an mga virus sa porma nin sadiring partikulo o virion, na pigbibilog kan: (i) kamanahing bagay, na iyo an haralabang molekula kan DNA o RNA na nagkokodigo kan istraktura nin mga protina kun sain naghihiro an virus; (ii) unit na gibo sa protina, an kapside, na nagpapalibot asin nagproprotekta sa kamanahing bagay; sagkod sa pirang kaso (iii) sarong panluwas na unit nin mga lipido. Manlainlain an mga hugis kaining partikulong virus gikan sa simpleng pormang-pilipiton asin ikosahedrika para sa mga pirang sarihay hasta sa mas komplikadong istraktura para sa mga iba. Kadaklan kan mga sarihay nin virus iyo may "virion" na saditon para mahiling sa mikroskopyong pangmata na mga gatos an dakula sa kadaklan nin mga bakterya.
Dakul an mga paagi kun pano naglalakop an mga virus. An sarong paagi iyo uli kan mga organismong nagdadara-nin-helang na bistado bilang bektor: halimbawa, harus nalilipat-lipat an mga virus sa mga tinanom sa paagi nin mga insektong nagkakakan nin yago kan tinanom, arug kan mga dapulak; asin pupuwedeng ikarga kan mga insektong nagsusupsop-nin-dugo an mga virus sa mga hayop. Naglalakop an virus-trangkaso sa paagi nin pag-abo asin pagbahin. Pigbabalyo an mga "virus-noro" asin "virus-rota", na harus kawsa kan gastroenteritis, sa rutang ati–panguso, na pigpapasa sa pagdaiti asin paglaog sa hawak sa pagkakan o tubig. An HIV iyo saro sa mga virus na naglilipat sa paagi nin sekswal na interaksyon asin nin pagdaiti sa naulakitang dugo. An "sakop kan host" nin virus iyo an manlainlaing klase nin selula na pupuwede niyang i-ulakit. Pupwedeng piot ini na may boot-sabihon na makakaulakit an virus nin kadikitong sarihay sana, o mahiwas na may boot-sabihon na maka-ulakit siya nin dakulon.[8]
Kategorya sa paglakop
[baguhon | baguhon an source]- Outbreak - An outbreak iyo pigdedeklara kan WHO asin DOH kapag an sarong virus iyo puminutok sa sarong komunidad, syudad, sityo, o probinsya. Ini iyo nagpupuon na maglakop sa mga nasasakupang lugar kaini.
- Paglakop/epidemic - An epidemya o epidemic iyo an paglakop o lakop na an virus sa nasabing sityo, probinsya, rehiyon, asin sa bilog na nasyun (nationwide).
- Pandemya/pandemic - An pandemya iyo an lakop na lakop na sa ibang nasyun o sa bilog na kinaban an virus matapos an pag-lakop kaini sa sarong nasyun.
Hilingon man
[baguhon | baguhon an source]Toltolan
[baguhon | baguhon an source]- ↑ Mga Katotoohan Manungod sa Flu kan Orig. (PDF) (Heras). Washington State Department of Health. Abril 2009. Pighugot kaidtong 13 Mayo 2020.
- ↑ Koonin EV, Senkevich TG, Dolja VV. The ancient Virus World and evolution of cells. Biology Direct. 2006;1:29. doi:10.1186/1745-6150-1-29. PMID 16984643.
- ↑ Dimmock p. 4
- ↑ Dimmock p. 49
- ↑ Breitbart M. Here a virus, there a virus, everywhere the same virus?. Trends in Microbiology. 2005;13(6):278–84. doi:10.1016/j.tim.2005.04.003. PMID 15936660.
- ↑ Lawrence CM, Menon S, Eilers BJ, et al.. Structural and functional studies of archaeal viruses. The Journal of Biological Chemistry. 2009;284(19):12599–603. doi:10.1074/jbc.R800078200. PMID 19158076.
- ↑ Edwards RA, Rohwer F. Viral metagenomics. Nature Reviews Microbiology. 2005;3(6):504–10. doi:10.1038/nrmicro1163. PMID 15886693.
- ↑ Shors pp. 49–50
 |
An Wikimedia Commons igwa nin medya dapit sa Birus. |
Pinopoonan an artikulong ini sa Siyensya. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.