Гарадзельская унія

Гарадзе́льская унія (2 кастрычніка 1413, Гародла) — дамова вялікага князя літоўскага Вітаўта са сваім стрыечным братам, польскім каралём Уладзіславам Ягайлам.

Перадумовы

Перамога ў Вялікай вайне з Тэўтонскім ордэнам, што скончылася падпісаннем Торунскага мірнага дагавору (1411), не стала канчатковым вырашэннем пагрозы для ВКЛ і Польшчы з боку крыжакоў. Торунскі дагавор быў кампрамісам, які не задавальняў ні адзін з бакоў, а новы Вялікі магістр Ордэна Генрых Плаўэн энергічна ўзяўся за адбудову былое велічы рыцарскай дзяржавы. Гэта азначала магчымасць новай вайны. У дадзенай сітуацыі Вітаўт і Ягайла палічылі неабходным падпісаць новую унію. Да таго ж, вялікі гаспадар літоўскі Вітаўт імкнуўся замацаваць незалежнасць ВКЛ і пазбавіцца залежнасці ад Польскага каралеўства.

Час і месца

Заключана 2 кастрычніка 1413 (праз тры гады пасля Грунвальдскай бітвы) у вёсцы Гародлі на Заходнім Бугу (цяпер Польшча).

Асноўныя палажэнні уніі

Паводле артыкулаў уніі, Вітаўт прызнаваў вярхоўную ўладу Ягайла; частка вотчынных правоў Ягайлы на землі ВКЛ пераходзіла польскай Кароне, а тытул вярхоўнага князя літоўскага рабіўся часткай польскага каралеўскага тытулу. Адначасова ўводзіўся інстытут спадчыннасці стальца і тытула вялікага князя літоўскага, што скасоўвала вызначанае Віленска-Радамскім актам аднаўлення простага ўладарання польскім каралём ВКЛ пасля смерці Вітаўта. Польскія магнаты абвясцілі Вітаўта апекуном малалетняй дачкі Ягайла. Вітаўт заняў першае месца ў кароннай радзе і другой па значнасці асобай ва ўладнай сістэме злучанай дзяржавы.

Акрамя таго, у Літве ўводзілася аднолькавае з Польшчай адміністрацыйнае дзяленне на ваяводствы і кашталяніі (уводзіліся і адпаведныя пасады - віленскіх і троцкіх ваявод і кашталянаў); літоўскія баяры-каталікі атрымлівалі правы польскай шляхты, а таксама польскія гербы. Гэтыя змены закранулі 47 родаў. Агульныя шляхетныя соймы вырашалася склікаць у Любліне, або ў Парчаве.

Прыняцце гербаў

Няпоўны спіс гербаў, прынятых літоўскімі родамі ў Гародле.

Герб	Назва	Польскі бок	Літоўскі бок
	Абданк	Пётр з Відавы, Якуб з Рагозна	Ян Гаштаўт
	Багорыя	Марэк з Накола	Станіслаў Вышыгін
	Геральт	Мікалай з Гажкова, біскуп віленскі	Сургут з Рэчынак
	Грыф	?	Бутаўт
	Даліва	Мацей Кот, Януш Фурман, Пётр з Фалькова	Начка Гінвілавіч
	Дэмбна	Дабеслаў з Алясніцы	Альбрэхт Карэйва
	Дзялоша	?	Воўчка Ракутовіч
	Задора	Збігнеў з Бжэзя	Яўнут Валімонтавіч
	Зарэмба	Ян з Кролікава, Марцін з Каліновы	Гінет Кончавіч
	Лебедзь	Дзерслаў (са Скжына?)	Андрэй Галігунт
	Ліс	Крысцін, кашталян сандэцкі	Ян Сунігайла
	Ляліва	Ян з Тарнова, Ядвіга з Ляжэніц	Войцех Манівід
	Памян	Ян Пэля, біскуп уроцлаўскі	Станіслаў Сак
	Порай	Міхал з Міхалова, Яка	Мікалай Былімін
	Равіч	Крыстын з Астрова, кашталян кракаўскі, Грот з Янковіч	Мінігайла Гедыгольдавіч
	Трубы	Мікалай Тромба, архібіскуп Гнезненскі	Крысцін Осцік
	Цёлак	Станіслаў з Бжэжа (?)	Ян Эвілд
	Ястрабец	Войцех, біскуп кракаўскі, Марцін з Любніцы	Ян Няміра

Значэнне

Падпісаныя акты рэгулявалі адносіны Літвы і Польскага каралеўства.

У параўнанні з невыразным тэрмінам «злучэнне (прымыканне)», якім аперыраваў Крэўскі акт, «далучэнне» азначала відавочнае прыгнятанне літоўскай дзяржаўнасці, а для вышэйшай літоўскай арыстакратыі, што толькі пачала палітычна сябе выяўляць, гэта азначала ўключэнне яго ў польскія саслоўныя інстытуты.

Права займаць важныя пасады ў Віленскім і Троцкім ваяводствах, а таксама прывілеі, гарантаваныя Гарадзельскай уніяю, датычылі толькі каталіцкай магнатэрыі і шляхты, якая прыхільна паставілася да уніі. Выразны пракаталіцкі характар уніі вынікаў з імкнення Вітаўта здабыць падтрымку Свяшчэннай Рымскай імперыі і тым самым пазбавіць Тэўтонскі ордэн т.зв. хрысціянска-асветніцкай місіі - галоўнага аргументу, што абгрунтоўваў экспансію на ўсход. Праваслаўныя князі і магнаты з Полацкага, Віцебскага, Смаленскага княстваў не ўдзельнічалі ў з'ездзе ў Гародлі, таму акты уніі іх не датычылі, а згаданыя княствы ў межах ВКЛ захоўвалі шырокую аўтаномію.

Гарадзельская унія зрабіла каталіцтва прывілеяваным веравызнаннем, што значна абвастрыла ўнутраную сітуацыю ў ВКЛ. Нягледзячы на тое, што забарона праваслаўным займаць дзяржаўныя пасады выконвалася далёка не заўсёды, гэта стала нагодаю для ўзнікнення падстаў для дыскрымінацыі большасці насельніцтва.

Літаратура

• Гудавичюс Э. История Литвы с древнейших времен до 1569 года. Том I. Перевод Г. И. Ефромова. Москва: Фонд имени И. Д. Сытина, Batrus, 2005. ISBN 5-94953-029-2. С. 225—229.

Спасылкі

• Дакумент