Лаа-Цзы

Лаа-Цзы
кіт.: 老子
Дата нараджэння	VI стагоддзе да н.э.
Месца нараджэння	Чу, Western Zhou[d]
Дата смерці	V стагоддзе да н.э.
Месца смерці	Кітай
Грамадзянства	Чжоу
Бацька	Лі Цзінь[d]
Маці	Xiantian[d]
Дзеці	Лі Зонг[d]
Род дзейнасці	філосаф, архівіст, пісьменнік, Taoist
Навуковая сфера	філасофія і Chinese philosophy[d]
Мова(ы) твораў	Старажытнакітайская
Школа/традыцыя	даасізм
Кірунак	кітайская філасофія
Значныя ідэі	У-вэй
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Лаа-цзы (Старое Дзіця, Мудры Стары; кіт. спр. 老子, пал. Лао цзы, VI стагоддзе до н. э.) — старажытнакітайскі філосаф VI—IV стагоддзяў да н. э., адзін з заснавальнікаў вучэння пра Даа, аўтар трактата «Даа Дэ Цзін», і як бажаство ў рэлігійнай практыцы даасізму і традыцыйных кітайскіх рэлігій. І хоць звесткі аб ім легендарныя, мяркуюць, што ён жыў прыкладна каля VI стагоддзя да нашай эры і быў сучаснікам Канфуцыя, але некаторыя гісторыкі сцвярджаюць, што на самай справе ён жыў у перыяд Ваюючых царстваў у V-м або IV-м стагоддзі да нашай эры. Цэнтральная фігура ў кітайскай культуры, Лао-цзы шануецца як заснавальнік роду сучаснымі кітайцамі з прозвішчам Лі, у прыватнасці, ад яго выводзілі свой радавод імператары дынастыі Тан. На працягу гісторыі працы Лаа-цзы часта браліся ў якасці ідэйнай асновы рознымі анты-аўтарытарнымі рухамі. Яму прыпісваецца аўтарства класічнага даоскага філасофскага трактата «Даа Дэ Цзын». У межах сучаснай гістарычнай навукі гістарычнасць Лаа-цзы падпадае пад сумневы, тым не менш у навуковай літаратуры ён часта ўсё адно вызначаецца як заснавальнік даасізму. У рэлігійна-філасофскай навуцы большасці даоскіх школ Лаа-цзы традыцыйна шануецца як бажаство — адзін з Трох Чыстых.

Імя

У традыцыйных крыніцах асабістае імя Лаа-цзы, як правіла, даецца як Лі Эр ((李耳)), а яго другое імя, як Боян (трад. 伯陽, спрошч. 伯阳). Яго пасмяротнае імя было Лі Дэн (李 聃).

Само слова Лаа-цзы з’яўляецца ганаровым тытулам: 老 («стары, шаноўны») і 子 («майстар»). Слова было лацінізавана шматлікімі спосабамі, што часам прыводзіць да блытаніны. Найбольш распаўсюджанай з’яўляецца форма Laozi ці Lǎozǐ, заснаваная на сістэме піньінь, прынятай мацерыковым Кітаем ў 1958 годзе і на Тайвані ў 2009 годзе.

Як рэлігійны дзеяч, ён шануецца пад імем «Вярхоўны Стары Пан» (太上老君, Тайшан Лаоцзюнь) і ў якасці аднаго з «Трох Чыстых». Пры дынастыі Тан, ён быў удастоены звання «Вышэйшы Таямнічы і Першапачатковы імператар» (太 上 玄元 皇帝 Тайшан Сюаньюань Хуандзі).

Магчымая біяграфія

Ужо ў раннім даасізме Лаа-цзы становіцца легендарнай фігурай і пачынаецца працэс яго абагаўлення. Легенды расказваюць пра яго дзівоснае нараджэнне (маці насіла яго некалькі дзясяткаў гадоў і нарадзіла старым — адкуль і яго імя, «Старое дзіця», хаця іерогліф «цзы» меў азначэнне «мудрэц», таму яго імя можна перакладаць як «Стары мудрэц») і пра яго зыход з Кітая.

Многія сучасныя даследчыкі абвяргаюць сам факт існавання Лаа-цзы. Некаторыя дапускаюць, што ён мог быць старэйшым сучаснікам Канфуцыя, пра якога, аднак, у адрозненне ад Канфуцыя, у крыніцах няма правяральных звестак ні гістарычнага, ні біяграфічнага характару. Ёсць таксама версія, што Лаа-Цзы і Канфуцый — гэта адзін чалавек. Існуюць меркаванні, што Лаа-Цзы мог быць аўтарам «Даа Дэ Цзін», калі ён жыў у IV—III стст. да н. э.

Найбольш вядомы варыянт біяграфіі Лаа-цзы паведамляецца Сыма Цянем: Лаа-цзы нарадзіўся ў царстве Чу на поўдні Кітая. Большую частку свайго жыцця ён служыў хавальнікам царскай бібліятэкі дзяржавы Чжоў, дзе сустракаўся з Канфуцыем. Старым ён адправіўся з краіны на захад. Калі ён дасягнуў пагранічнай заставы, яе начальнік Інь Сі запытаўся ў Лаа-Цзы пра яго вучэнне. Лаа-Цзы выканаў яго просьбу, напісаўшы тэкст «Даа Дэ Цзін» (Канон Шляху і яго Добрай Сілы).

Згодна з іншай легендай, майстар Лаа-цзы прыйшоў у Кітай з Індыі. Адкінуўшы сваю гісторыю, ён паўстаў перад кітайцамі абсалютна чыстым, без уласнага мінулага, быццам нанава народжаны.

Даа Дэ Цзін

Даа (Таа).

Асноўны артыкул: Даа Дэ Цзін

Трактат Даа Дэ Цзін напісаны на старажытнакітайскай мове, які насілу разумеюць сённяшнія кітайцы. Пры гэтым яго аўтар наўмысна выкарыстаў шматзначныя словы. Апроч таго, некаторыя ключавыя паняткі не маюць дакладных адпаведнасцей ні ў англійскай, ні ў беларускай мовах. Джэймс Лежэ ў сваёй прадмове да перакладу трактата піша: «Пісьмовыя знакі кітайскай мовы адлюстроўваюць не словы, але ідэі, і паслядоўнасць гэтых знакаў уяўляе не тое, што аўтар хоча сказаць, але тое, што ён думае». Па традыцыі аўтарам кнігі лічыцца Лаа-цзы, таму часам кнігу завуць яго імем. Аднак некаторымі гісторыкамі яго аўтарства падпадае сумневу; мяркуецца што аўтарам кнігі мог быць іншы сучаснік Канфуцыя — Лаа Лай-цзы. Адным з аргументаў гэтага пункту погляду з’яўляюцца словы ў «Даа Дэ Цзін», напісаныя ад першай асобы:

…Усе людзі трымаюцца за сваё «я»,
адзін толькі я абраў адмовіцца ад гэтага.
Маё сэрца падобнае сэрцу глупрга чалавека, —
такое цёмнае, такое няяснае!
Паўсядзённы свет людзей ясны і відавочны,
адзін толькі я жыву ў свеце цмяным,
падобным вячэрнім прыцемкам.
Паўсядзённы свет людзей распісаны да дробязяў,
адзін толькі я жыву ў свеце незразумелым і загадкавым.
Як возера я спакойны і ціхі.
Няспынны, падобны дыханню ветру!
Людзям заўсёды ёсць чым заняцца,
адзін толькі я жыву падобна цёмнаму дзікуну.
Толькі я адзіны адрозніваюся ад другіх тым,
што вышэй за ўсё цаню корань жыцця, маць усяго жывога.

Філасофія

Цэнтральнай ідэяй філасофіі Лаа-цзы была ідэя двух пачаткаў — Даа і Дэ.

Асноўны артыкул: Даа

Слова «Даа» на кітайскай мове даслоўна азначае «шлях»; адна з найважнейшых катэгорый кітайскай філасофіі. Аднак у даоскай філасофскай сістэме яно атрымала значна шырэйшае метафізічнае утрыманне. Лаа-цзы выкарыстоўвае слова «Даа» з асаблівай абачлівасцю, бо «Даа» бязмоўнае, безназоўнае, бясформавае і нерухомае. Ніхто, нават Лаа-цзы не можа даць вызначэнні «Даа». Ён не можа даць вызначэнне «Даа», бо ведаць, што ты не ведаеш (усяго), — ёсць веліч. Не ведаць, што ты не ведаеш (усяго), — ёсць хвароба. Слова «Даа» — гэта проста гук, што сарваўся з вуснаў Лаа-цзы. Ён не выдумаў яго — проста сказаў наўздагад. Але калі з’явіцца разуменне, словы знікнуць — у іх ужо не будзе патрэбы.

«Даа» азначае не толькі шлях, але і іста рэчаў і татальнага быцця сусвету. «Даа» — усеагульны Закон і Абсалют. Сам панятак «даа» можна тлумачыць і матэрыялістычна: «Даа» — гэта прырода, аб’ектыўны свет.

Асноўны артыкул: Дэ

Адным з найскладанейшых у кітайскай традыцыі выступае панятак «Дэ». З аднаго боку, «Дэ» — ёсць тое, што сілкуе «Даа», робіць яго магчымым (варыянт з процілегласці: «Даа» сілкуе «Дэ», «Даа» — бязмежна, «Дэ» — вызначана). Гэта нейкая ўніверсальная сіла, прынцып, з дапамогай якога «Даа» — як шлях рэчаў, можа адбыцца. Гэта таксама метад, з дапамогай якога можна практыкаваць і адпавядаць «Даа». «Дэ» — прынцып, спосаб быцця. Гэта і магчымасць слушнага назапашання «жыццёвай энергіі» — Цы. «Дэ» — мастацтва слушна распарадзіцца «жыццёвай энергіяй», слушныя паводзіны. Але «Дэ»— не мараль у вузкім разуменні. «Дэ» выходзіць за рамкі цвярозага розуму, падахвочваючы чалавека вызваляць жыццёвую сілу з пут штодзённасці. Да панятку «Дэ» блізка даоская навука пра У-вэй, нядзеянні.

Недасягальнае Дэ — гэта тое,
якое напаўняе кшталт рэчаў,
але выходзіць яно з Даа.
Даа — гэта тое, што парушае рэчы,
дарога яго загадкавая і непасягальная.
…Той, хто ў дзеях следуе Даа,
…які ачышчае свой дух,
уступае ў саюз з сілай Дэ.

Галоўныя ідэі

Каменная скульптура Лаа-цзы, якая знаходзіцца на поўнач ад г. Цюаньчжоу, Кітай.

Развіццё Сусвету адбываецца ў адпаведнасці з вызначанымі ўзорамі і прынцыпамі, якія немагчыма вызначыць выразна. Можна аднак назваць іх — хоць гэта не зусім дакладнае — «Даа». Што да «Дэ», то да яе няможна імкнуцца, яна ўзнікае спантанна, натуральна. «Дэ» выяўляецца як усеагульная заканамернасць расчыненага, выяўленага свету, як закон Сусветнай Гармоніі.

Лепшым спосабам рэалізацыі «Даа» ў навакольным свеце з’яўляецца прынцып У-вэй — ненаўмыснай актыўнасці.

Інь і ян.

Не варта імкнуцца да празмернай адукаванасці, падвышэння эрудыцыі ці выдасканаленасці — наадварот, варта вярнуцца да стану «неапрацаванага дрэва», ці да стану «немаўляці». Усе процілегласці непадзельныя, камплементарныя, узаемадзейнічаюць адзін з адным. Гэта ставіцца і да такіх процілегласцяў, як жыццё і смерць. Смерць гэта завяршэнне жыцця, што з’яўляецца адначасна і пачаткам іншага жыцця. А канец «смерці», з’яўляецца пачаткам іншага «жыцця». Справа не ў словах, панятках, а ў тым якое ім кожны надае значэнне. Гэтак жа як уваход з аднаго боку гэта тое, што з’яўляецца выйсцем з процілеглай. У старажытнарымскай міфалогіі аналогіяй гэтага з’яўляецца Янус, — двухаблічны бог дзвярэй, уваходаў, выхадаў, розных праходаў, а таксама пачатку і канца.

Жыццё — гэта «мяккае» і «гнуткае». Смерць — гэта «жорсткае» і «цвёрдае». Лепшы прынцып вырашэнне праблем у адпаведнасці з «Даа» — гэта адмова ад агрэсіі, саступка. Гэта не вынікае разумець як заклік да здачы і падначалення — трэба імкнуцца авалодаць сітуацыяй, прыкладаючы як мага менш высілкаў.

Наяўнасць у грамадстве цвёрдых нарматыўных этычных сістэм — прыкладам, канфуцыянства — сведчыць пра тое, што ў ім есці праблемы, якія такая сістэма толькі ўзмацняе, быўшы не ў сілах іх дазволіць.

Галоўная ўчыннасць — устрыманне

Ідэі блізкія навуцы Адвайты — недваістасці.

Лаа-цзы пра праўду

• «Выказаная ўслых праўда перастае быць такой, бо ўжо страціла першасную сувязь з момантам праўдзівасці».
• «Дасведчаны не кажа, моўца не ведае».

З наяўных пісьмовых крыніц ясна, што Лаа-цзы быў містыкам і квіетыстам у сучасным разуменні, якія выкладалі зусім неафіцыйную дактрыну, што належала вылучна на ўнутранае сузіранне. Чалавек знаходзіць праўду шляхам вызвалення ад усяго лжывага ў самым сабе. Містычнае перажыванне завяршае пошукі рэальнасці. Лаа-цзы пісаў: «Ёсць Бясконцая Істота, якое было перш Неба і Землі. Як яно спакойнае, як спакойнае! Яно жыве ў адзіноце і не змяняецца. Яно рухае ўсім, але не хвалюецца. Мы можам лічыць яго сусветнай Маткай. Я не ведаю яго імя. Я заву яго Даа».

Дыялектыка

Лаа-цзы як бажаство ў кітайскім храме.

Філасофія Лаа-цзы працята і адмысловай дыялектыкай:

• «З быцця і нябыту адбылося ўсё; з немагчымага і магчымага — выкананне; з доўгага і кароткага — форма. Высокае падначальвае сабе нізкае; найвысокія галасы разам з найнізкімі вырабляюць гармонію, папярэдняе падначальвае сабе наступнае.»

Статуя Лаа-цзы ў храмавым комплексе Наньюэ Дама у гары Хэнань, у храме, прысвечаным Лаа-цзы, выгравіраваны важ тэкст Дао Дэ Цзына

Аднак Лаа-цзы разумеў яе не як змаганне процілегласцяў, а як іх замірэнне. А адсюль рабіліся і практычныя высновы:

• «Калі чалавек дойдзе да нядзеяння, тады няма таго, што б не было зроблена».
• «Хто любіць народ і кіруе ім, той павінен быць бяздзейным».

З гэтых думак бачна асноўная ідэя філасофіі, ці этыкі, Лаа-цзы: гэта прынцып нядзеяння, нячыннасці. Кожнае гвалтоўнае імкненне што-небудзь зрабіць, што-небудзь змяніць у прыродзе ці ў жыцці людзей асуджаецца.

• «Мноства горных рэк пускаецца ў глыбокае мора. Прычына ў тым, што моры змесцаваны ніжэй гор. Таму яны ў стане панаваць над усімі струменямі. Так і мудры, жадаючы быць над людзьмі, ён робіцца ніжэй іх, жадаючы быць наперадзе, ён робіцца ззаду. Таму, хоць яго месца над людзьмі, яны не адчуваюць яго цяжару, хоць яго месца перад імі, яны не лічаць гэта несправядлівасцю».
• «„Святы муж“, кіраўнік краінай, імкнецца, каб мудрыя не смелі зрабіць чаго-кольвек. Калі ўсё зробяцца бяздзейнымі, то (на зямлі) будзе поўны спакой».
• «Хто свабодны ад любога роду ведаў, той ніколі не будзе хварэць».
• «Няма ведаў; вось чаму я не ведаю нічога».

Уладу цара сярод народа Лаа-цзы ставіў вельмі высока, але разумеў яе як чыста патрыярхальную улада. У разуменні Лаа-цзы цар — гэта святы і бяздзейны правадыр. Да сучаснай жа яму дзяржаўнай улады Лаа-цзы ставіўся адмоўна.

• «Ад таго народ галадае, што занадта вялікія і цяжкія дзяржаўныя падаткі. Гэта менавіта прычына бедстваў народа.»
• Сыма Цянь яднае біяграфіі Лаа-цзы і Хань Фэя, легісцкага філосафа канца эпохі Вайсковых Царстваў, які выступаў супраць канфуцыянства. Трактат «Хань Фэй-цзы», што змяшчае навука апошняга, надае інтэрпрэтацыі Лаа-цзы два поўныя раздзелы.

Спіс твораў

• Yu Kan Dao Homepage Архівавана 27 верасня 2010.
• 老子 Lǎozĭ 道德經 Dàodéjīng Chinese+English+German
• Лао-цзы Дао Дэ Цзин: A paragon ebook Архівавана 15 красавіка 2021., LAO ZI most-comprehensive ebook for FREE in PDF & HTM format, contains 50 translations in 6 different layouts, by Sanmayce.
• Дао Дэ Цзин.(«Канон Пути и Добродетели») Перевод А. Кувшинова. — С.-Пб., 1991.
• Даодэ-цзин. Перевод с китайского на английский язык Э. Бреннана и Дао Хуаня, перевод с английского на русский язык Е. Мирошниченко.// Чиа М., Дао Хуань "Секреты «Даодэ-цзина» М.: София, 2007.

Гл. таксама

• Даа Дэ Цзін
• Даасізм

Літаратура

• Лао-цзы // Духовная культура Китая: энциклопедия в 6 т. — Т. 5. — М.: «Восточная литература». 2006. С. 289—291.
• Ян Хиншун. Древнекитайский философ Лао-цзы и его учение. М.-Л., 1950.
• Лукьянов А. Е. Первый философ Китая: Фрагменты философской автобиографии Лао цзы // Вестник МГУ. Серия 7: Философия. 1989. N 5. С. 43—54.
• Лукьянов А. Е. Лаоцзы (философия раннего даосизма). М., 1991.
• Лукьянов А. Е. Лао-цзы и Конфуций: Философия Дао. М., 2001. 384 с.
• Маслов А. А. Мистерия Дао. Мир «Дао дэ цзина». М., 1996.
• Маслов А. А. Загадки, тайны и коды «Дао дэ цзина». Ростов-на-Дону, 2005. 272 с.
• Кобзев А. И. Лао-цзы и Будда — «совпадение двух в одном» или «раздвоение единого»? // Общество и государство в Китае: XXXIX научная конференция / Институт востоковедения РАН. — М., 2009. — С. 221—225 ISBN 978-5-02-036391-5 (в обл.)
• Кычанов Е. И. Тангутский апокриф о встрече Конфуция и Лао-цзы //XIX научная конференция по историографии и источниковедению истории стран Азии и Африки. СПб.,1997. С.82-84.
• Карапетянц А. М., Крушинский А. А. Современные достижения в формальном анализе «Дао дэ цзина» // От магической силы к моральному императиву: категория дэ в китайской культуре. М., 1998.
• Ксензов, П. В. Цитаты из Лао-Цзы в трактате «Хань Фэй-Цзы» и их соотношение с полными версиями «Дао-дэ цзина» // Вестник Московского университета: Сер.13:Востоковедение . — 07/2003 . — N3 . — С.95-102 .
• Мартыненко Н. П. Изучение семантики древних форм начертания текста «Дао дэ цзин» как необходимая компонента изучения истории даосизма // Вестник Московского университета. Серия 7. Философия. № 3. 1999.С.31-50
• Рехо Ким «Неделание»: Лев Толстой и Лао-Цзы Проблемы Дальнего Востока. 2000.-№ 6. С.152-163.
• Степанова Л. М. Проблема личности в учении Лао-цзы о совершенномудром. // Вестник Бурятского государственного университета. 2008. № 6. С. 24-29.
• Суровцева М. Е. Лев Толстой и философия Лао-Цзы // Вестник Центра международного образования МГУ им. М. В. Ломоносова. М., 2010. № 1. С. 85-90.
• Кобзев А. И. Лао-цзы и Будда — «совпадение двух в одном» или «раздвоение единого»? // Общество и государство в Китае: XXXIX научная конференция / Институт востоковедения РАН. — М., 2009. -С.221-225 ISBN 978-5-02-036391-5 (в обл.)
• Го Сяо-ли. Мир трансцендентный и мир действительный: сравнительный анализ культурного мышления через призму произведений Достоевского, Конфуция и Лао-цзы //Вопросы философии. № 3. 2013. С.103-111.
• [https://web.archive.org/web/20101113194703/http://dao-de-czin.ru/ Архівавана 13 лістапада 2010. Дао-Дэ цзин: Книга о Пути жизни / Сост. и пер. В. В. Малявина. М., Феория. 2010.] (статья по традиционной иконографии Лао Цзы)
• Shien Gi-Ming, "Nothingness in the philosophy of Lao-Tzu, " Philosophy East and West 1 (3): 58-63 (1951).
• Chad Hansen, Linguistic Skepticism in the Lao Tzu // Philosophy East and West, Vol. 31, No. 3 (Jul., 1981), pp. 321-336
• Мялль Л. К пониманию 'Дао дэ цзина' // Учёные записки Тартуского государственного университета. Тарту, 1981. Вып. 558. С. 115—126.
• Спирин В. С. Гармония лука и лиры глазами Лао-цзы //Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. XIV.Ч.1. М.,1981.
• Спирин В. С. Строй, семантика, контекст 14-го параграфа «Дао дэ цзина» //Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. XX.Ч.1. М.,1986.
• Спирин В. С. «Слава» и «позор» в § 28 «Дао дэ цзина»//Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. XXII.Ч.1. М.,1989.
• Головачёва Л. И. Кто автор известного текста трактата Лао-цзы? // Тезисы всесоюзной конференции ВАКИТ. 22-24 ноября 1988. М., 1988. С.31-33

«Дао дэ цзін»

• Лао Си, «ТАО-ТЕ-КИНГЪ, или писанiе о нравственности». Под редакцiей Л. Н. Толстого, перевелъ съ китайскаго профессоръ университета въ Кiото Д. П. Конисси, примечанiями снабдилъ С. Н. Дурылинъ. Москва — 1913.
• Viktor Kalinke: Studien zu Laozi, Daodejing. Band 1: Text und Übersetzung / Zeichenlexikon. Leipzig 2000, ISBN 3-934015-15-8
• Viktor Kalinke: Studien zu Laozi, Daodejing. Band 2: Anmerkungen und Kommentare. Leipzig 2000, ISBN 3-934015-18-2
• Viktor Kalinke: Studien zu Laozi, Daodejing. Band 3: Nichtstun als Handlungsmaxime. Essay , Leipzig 2011, ISBN 978-3-86660-115-4
• Henricks, Robert G. (1992), Lao Tzu: Te-Tao Ching – A New Translation Based on the Recently Discovered Ma-wang-tui Texts (Classics of Ancient China), New York: Ballantine Books, p. 320, ISBN 978-0-345-37099-0
• Klaus, Hilmar (2009), The Tao of Wisdom. Laozi – Daodejing. Chinese–English–German. Aachen: Hochschulverlag, Aachen, Germany: Hochschulverlag, p. 600, ISBN 978-3-8107-0055-1
• Legge, James, The Tao Teh King, or The Tao and its characteristics
• Waley, Arthur (1994), The Way and Its Power: Lao Tzu's Tao Te Ching and Its Place in Chinese Thought, UNESCO Collection of Representative Works, New York: Grove Press, ISBN 978-0-8021-5085-1
• Side-by-side translations of the Tao Te Ching

Спасылкі

• Кобзев А. И. Лао-цзы // Синология. Ру (руск.)
• Кобзев А. И., Лукьянов А. Е. Дао дэ цзин // Синология. Ру (руск.)
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: Laozi
• Internet Encyclopedia of Philosophy: Laozi