Месопотами

Месопотамиин газарай зураг

Месопотами (грек: Μεσοποταμία, Араб: الجزيرة‎‎, Эль-Джезира), Тигр ба Евфрат мүрэнэй хоорондо байрлаха Ойрохи Дурнын түүхын-газар зүйн нютаг юм. Эртын хоёр мүрэнэй газар нютаг гү, али мүнөөгэй Ирак, Сири уласай нютаг болохо Месопотамида МЭҮ гурбадугаар мянганда соёл эргэншэл бии болоһон ба түрүүшын хүсэрхэг, түүхэдэ тэмдэглэһэн эзэнтэ улас хадаа Акади байһан. Тэрэнэй һүүлдэ Ассири, Вавилоной эзэнт гүрэнүүд ноёлжо байһан ха юм. Ассири, Вавилон хадаа зэргэсэн оршожо түүхын саг хугасаанай үенүүдтэ зарим уласһаа хүсэрхэг болохо үедөө нүгөө уласые мэдэлдээ оруулдаг байба.

Түүхэ

МЭҮ 3200-500 он хүрэтэрхи үенүүдтэ энэ нютагтахи Шумер, Лагаш, Ур, Аккад, Урук, Ашшур, Вавилон зэргэ хото уласуудаар дамжан эртын соёл эргэншэл оршон тогтоножо байһан байна. Месопотамиин хото уласуудһаа эгээн түрүүшынхиеэ хүсэрхэгжэн гаража ерэһэн хаанта улас хадаа Эртын Шумер МЭҮ 3500-3200 болоно. Шумерэй хаанта улас Месопотамиин доодо хэһэгтэ байрлаһан болоод газар таряалан эрхэлжэ ерэһэн түрүүн нютаг гэдэгые эрдэмтэд тогтооһон байна. Шумерэй оршон тогножо байһан түүхые эд үлгын эхэ һорболжонуудаар тогтооһон болон МЭҮ 2320 ондо Аккадай хаанта уласта эзэлэгдэн мүхэһэн түүхэтэй. Шумерэй хаанта улас хүн түрэлтэнэй түүхэдэ олон эд үлгын юумэнүүд болон оюунай олон үнэтэ зүйлнүүдые үлэгдэһэн. Тухайлбал, Египет, Аккад, Шумерэй дайнай үедэ тэдэ хүлгэн (колесница) торин тэргэтэ армиие анхан үүсхэһэн. Мүн он тоололой һарын литэ Шумерэй хаанта уласай үедэ бии болоһон түүхэтэй. Энэнь сааша Баруун, Зүүн зүгөөр дахинда дэлгэрһэн гэжэ шудалаашад тобшолно. Шумерэй хаанта уласай үедэ мүн бэшэг үзэгэй эгээн эртын хэлбэри дүрсэ үзэг болон үетэ бэшэг бии болобо.

Шумерэй эргэншэлэй һүүлдэ хүсэрхэгжэн гаража ерэһэн һүүлдын улас бол Вавилон улас. Аккадай улас Шумерые мүхэһэнэй һүүлдэ Месопотамида ноёрхолоо бүрин тогтоожо шадаагүй. Тэдэнтэй Ашшур, Ур, Лагаш зэргэ олон хото-уласууд хоорондоо үрдилдэжэ байгаа. Эдэһээ Вавилон улас тодорон гаража ерэһэн. Вавилон уласай түүхые Хуушан Вавилон (МЭҮ 2000—1600), Шэнэ Вавилон (МЭҮ VII зуун) гэжэ хоёр үедэ хубаадаг. Хуушан Вавилон улас түрэ засаглалай хамагай түрүүшын хэлбэриие бии болгоһон. Хүн түрэлхитэнэй хамагай түрүүшын бэшэгдэмэл хуулиие Хаммурапи хаан (МЭҮ 1792—1750) бии болгоһон. 282 зүйл бүхы энэ бэшэгдэмэл хуулида түрэ засаг, ниигэм хүнэй харилсаае бүгэдые зохисуулхые оролдоһон байна. Энэ хуули эртын пиктографи болон дүрсэ бэшэгээр хадагалагдан үлэгдэһэн. Вавилоной энэ үеын түүхые Шумерэй түүхэтэй адли эд үлгын ээх һорболжоор шудалдаг. МЭҮ 1600 оной үеһөө нүүдэлшэ Халдей аймагууд Месопотамида добтолон ерэжэ Вавилоной хаанта улас унагааба. Халдей аймагууд Ашшур хотые түшэглэжэ өөрынгөө хаанта уласые байгуулба. Халдейшууд Месопотамиин нилээд түйбээһэн болон энэ хэһэг хугасаае «Месопотамиин хара үе» гэдэг. Энэнь нүүдэлшэдэй түүхэ зүй тогтол юм. Энэ зүй тогтол ёһоор хэһэг хугасаанай дараа Месопотами урид хожом байгаагүйгөөр үндэр хүгжэһэн. Ассириин хаанта улас II Саргон хаанай үедэ эгээн хүсэрхэг болоһон. Ашшур хото уран барилгын түб болоһон. Удха соёл шэнжэлхэ ухаан үндэр хүгжэһэн улас байгаа.

Эртын Месопотамидахи эгээн һүүлшын хүсэрхэг хаанта уласынь Вавилоной хаанта улас (МЭҮ 612—400) Шэнэ Вавилон улас Месопотамиин эгээн үндэр хүгжэлтэй байгаа. Барилга архетиктура, һуралсал, эрдэм ухаан, соёлой хубида бусадһаа хамагай агуу улас болобо. Дэлхэйдэ алдартай Иштарай хаалга энэ уласай үедэ бүтээгдэһэн болон 400 ондо Перси угсаатанда эзэлэгдэн унагааһан байна.

Соёл

Шуруппакһаа шабар самбар, МЭҮ 2600 он тухай

Хоёр мүрэнэй түрүүшын бэшэг үзэгынь шабар самбар дээрэ бэшээд хатаадаг байһан юм. Тухайн үеын түүхын бэшэбэринүүд маша хүнды, мүн амархан хахаржа гэмтэдэг, он сагай элэгдэл даахадаа муу, зөөбэрилхэдэ хэсүү. 2004 ондо Ирак руу американшууд добтолхо үедэ Ирагай ниислэл Багдад хотын музейһээ эртын Ассири, Вавилоной үеын түүхын дурасхалта үнэтэ бүтээлнүүд олоноор алга боложо хара захын наймаашадаар дамлан худалдагдаһаниинь харамтай зүйл болоһон.

Ном зохёол

• Антонова Е. В. Месопотамия на пути к первым государствам. — М.: Изд. фирма «Восточная литература» РАН. 1998. — 224 с.
• Бадер Н. О. Древнейшие земледельцы Северной Месопотамии. Исследования советской археологической экспедиции в Ираке на поселениях Телль Мацалия, Телль Сотто, Кюльтепе. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1989. — 368 с.: ил. — ISBN 5-02-009429-3
• Бардески Кьяра Децци. Месопотамия. Колыбель человечества / Пер. Т. Н. Григорьевой. — М.: Ниола-Пресс, 2008. — 128 с. — Серия «Тайны истории». — ISBN 978-5-366-00327-8
• Белицкий Мариуш. Забытый мир шумеров. — М.: Наука, 1980. — 398 с.: ил. — Серия «По следам исчезнувших культур Востока».
• Бибби Джеффри. В поисках Дильмуна / Пер. с англ. Н. Елисеева. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1984. — 369 с.: ил. — Серия «По следам исчезнувших культур Востока».