Авиахикема
Авиахикема — хIордан тIехь мобилан авиабаза хуьлуш долу авиацин тобанийн гIуллакхдан а, охьаховшийта а кечйина тIеман хикеманийн класс. Коьрта тIелатаран ницкъ авиахикеман тIехь палубан авиаци ю, царна юкъахь хила тарло хIоьънан герз лелон хIаваан кеманаш а.
Къасталун башхаллаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]Авиахикеманийн хIаваан кема гIотту палуба ю, кеманаш я вертолёташ гIоттуьйту а, охьахоуьйту а, лоттийту а кхин гIирсаш а бу (масала ангараш, тIома машенаш тояран а, дагорг доттаран техникин гIирсаш), тIома леларан гIоьнан а, урхаллин а гIирсаш а бу.
ГIаттаран палуба тIиера кеманаш гIовтто таро ю стартан сихдолуьйтучуьн а, стартан катапультан а гIоьнца. Стартан сихдолуьйтург я катапульташ тарйо гIаттаран палубин меран сонан палубехь (АЦШ ТХIН авиахикеманаш тIехь хуьлу), я сонан палубехь (Российн «Шторм» проектан авиахикеманаш). ХIинцалерачу авиахикеманийн лакхахь йийцина сонан палуба лаьтта корпусан семан асан сенца (сонан палуба), цуьнан Iалашо ю цхьаьна хенахь кеманаш гIовттийта а, охьаховшийта а. Меран катапультийн меттана авиахикеман мерехь хьаладалийтаран трамплин ян таро а ю. (Меран хьаладалийтаран трамплин ю Россий авиахикеман «Адмирал Кузнецовн», ткъа иштта хир ду «Шторм» проектан авиахикема). Кема хьаладолуш а, охьадуссуш а муьлхха а авиахикема доьду максимум сихаллийца механ дуьхьала. Авиахикеман тIиера кеманаш гIовттар, хикеманийн бараме а, конструкцин башхаллашка а хьаьжжина гIовтто таро ю хIорд 3-7 балл сов сийсаш бацахь. Кема охьадуссуш кIезиг датийтархьама лелайо аэрофинишёраш, охьадуссу кема цунах тасало шен гакаца. Авиахикеман ша лардаран герз хуьлу: юккъера а, жима а калибран зенитан артиллери, «хикема-хIаваъ» классан зенитан урхалла ден ракетан герз (ЗУРГ).
Авиахикеманийн тIелатаран тобанашна коьртехь долу, авиахикема оперативан-тактикан лакхарамобилан тIеман дакъа ду, цуо таро йо сихха алсама ницкъийн концентраци ян Дуьненан океанан муьлхачу областехь.
1960-гIа шерашкахь, ркетийн герз кхиар бахьнехь, авиахикеманийн стратегин маьIна дуккха а лагIделла. Авиахикеманаш декъало:
- чу хихоарца: деза а, дай а;
- Iалашонца а, тIеман декхарш кхочушдарца а: тIелатаран, гIарулан, хин бухара кеманашна дуьхьала а, вертолётанхикеманаш а.
Деза авиахикеман бу 75000 т сов хин чухоам, корпусан дохалла — 300 м доца дац, шоралла —40 м гергга, леларан сихалла — 33 шед, экипаж 2800÷3300 стаг. Таро ю штатаца латто 90 гергга кема а, вертолёт а, дIадахьа 120 гергга кема а, вертолёт а. Дайн авиахикеман 27000 т сов хин чухоам бу, корпусан дохалла 210÷270 м гергга, шоралла — 24÷32 м гергга, леларан сихалла — 33 шед, экипаж 1300÷1400 стаг. ДIадахьа таро ю 30 кема а, вертолёт а. ТIелатаран — дукхаха дерг деза авиахикема, дукхаха дерг атоман ницкъала мотор болуш хуьлу. Деза тIелатаран атоман авиахикеманаш — АЦШн а, Йоккха Британин а ТIХIФ тIелатаран ницкъан бух бу. Юкъатоьхна тIелатаран авиалелоран цхьаьнакхетаршна мостагIчун авиацица тIом бан а, хIордан юккъехь флотан Iалашо кхочуш ян а, кхин а Iалашо ю бердан йисттера объекташна тIелата. Цхьа дакъа тIиера кеманаш лерина ду хIоьънан а, ракетан а герз тоха. «Кема-латта» классан ракеташ арахоьцу тIемадоккху катапульташца. ГIарулийн авиахикема — дукха хьолахь дайн авиахикема, лерина ду шен авиатобан ницкъашца гIарулаш ларъян. Дукхаха долу гIарулийн авиахикеман хин чухоам хуьлу 25000 т, дохалла — 200 м гергга, шоралла — 20 м, леларан сихалла — 15—20 шед, экипаж — 1000—1100 стаг, дIахьо 50 кема а, вертолёт а. Хин бухара кеманех лардаран авиахикема — деза я дай авиахикема, хьесап дина тIехь хин бухара кеманашца тIом бен кеманаш а, вертолёташ а лело. Оцу авиахикеман экипаж хуьлу 1700—2800 стаг. Вертолёташлелориг — леррина 40—50 вертолёт лело дина авиахикема ду. Вертолеташлелон кеман хин чухоам — 15000 т, леларан сихалла — 20 шед гергга, экипаж — 1000÷1200. Дукхаха долу вертолёташлелориш хин бухара кеманашна дуьхьала лерина авиахикеманийн функцеш кхочуш йо. Цкъацца вертолёташлелориг олу кхин а авансан (дукхаха дерг вёртолёташ лелон) десантан кеманех, иза башха нийса а ца хуьлу, хIунда аьлча, десантан авиа лелон кеман коьрта Iалашо лаьттан эскарш дIадига а, латан тIе десант яр а ю.
ГIуллакхех лаьцна хаам
[бӀаьра нисйан | нисйан]
Тахана авиахикеманаш ду уггаре дукха лелон тIеман кеманаш. ХIокху заманан авиахикеман тIаьхь хуьлу дукха хIаваан кеманаш, царна юкъахь хила тарло хӀаллакдийригаш, штурманчаш, кема-заправщикаш, генара радиолокацин лахаран а, урхаллин а кеманаш, хин бухара кеманашна дуьхьала кеманаш, талламан кеманаш, радиоэлектронан тIеман кеманаш. Цуьнца цхьаьна, авиахикеман хуьлу вертолётийн тоба, царна юкъахь лахаран-кIелхьарабахаран, талламан, хин бухара кеманашна дуьхьала дерш, транспортан машенаш.
ХIокху замана авиахикеман хуьлу ницкъала энергин мотор (массо аьлча санна деза авиахикеманийн ХIЭМ) хуьлу, шеца хуьлу авиаавиадагорган а, авиагерзан а йоккха резерв, цуо таро ло авиахикеман дикка ехачу хенахь шен бердашна генахь лела.
Авиахикеманийн Iалашо ю: