Тимĕрçĕ

Тимӗрҫӗсем. Ивар Джонссон скульптор ӗҫӗ

Тимĕрçĕ — тимĕрпе ĕçлекен çын.

Истори

Ăсчахсем çирĕплетнĕ тăрăх, халăх тимĕр шăратма, унпа усă курма виçĕ пин çул каяллах пуçланă. Çак вăхăтран тимĕр ĕмĕрĕ, тимĕр тапхăрĕ пуçланнă тесе шутлаççĕ. Тĕрĕк халăхĕ «тимĕр» сăмаха китай чĕлхинчи «тиетмур - тимĕр япали» сăмахран йышăннă тесе ĕнентереççĕ.

Тĕрĕк халăхĕсен чĕлхинче «тимĕр» сăмах пĕр пек илтĕнет: тăмир (тĕрĕк), тăмур (уйгур), тимĕр (казах), дăмир (турккă), тимер, угор (пушкăрт), тимир (якут). Вĕсем тимĕртен хурçă тума пĕлнĕ. Чи çивĕч кăскăч хурçине булат (чăвашла пăлат-хурçă) тенĕ. Ылтăн Урта вăхăтĕнче Атăлçи Пăлхар патшалăхĕ пĕтсен, вырăссем Хусан патшалăхне илсен кунти халăха тимĕр япаласем тума чарнă. Пăлхавсенчен хăранă. Çак йăла крепостла йĕркерен тухичченех пынă. Ун хыççăн чăваш хушшинче тимĕрçĕ япалисене ăсталасси тепĕр хут аталаннă. Çав вăхăтри тимĕрçĕ ĕçĕнчи хăш-пĕр япалан, ĕç хатĕрĕсен ячĕсем чăваш чĕлхине вырăс чĕлхинчен те кĕрсе çирĕпленнĕ.

Тимĕрçĕн ĕç хатĕрĕсем

Тимĕрçĕ тимĕрçĕ лаççинче ĕçлет.

Тимĕрçĕ япалисене тума кирлĕ тĕрлĕ тимĕр-пăхăр, тимĕр-тăмăр

• Йĕс. Пăхăр çине тăхлан е цинк ярса шăратнă металл.
• Кĕмĕл. Кĕмĕл йывăрăшĕ 10,5 г/см³, вăл 961,9 °С ирĕлет.
• Пăхăр. Кивĕ пăхăр часах тĕксĕмленет, симĕсленет. Йывăрăшĕ - 8,92 г/см³, 327,5 °С ирĕлет.
• Хура тăхлан. Йывăрăшĕ - 11,34 г/см³, 327,5 °С ирĕлет.
• Шурă тăхлан. Йывăрăшĕ - 7,228 г/см³, 231,91 °С ирĕлет. Унтан баббит, подшипник тăваççĕ, консерв банкине витеççĕ.
• Тимĕр. Йывăрăшĕ - 7,874 г/см³, 1535 °С ирĕлет. Тимĕре тимĕр-тăмăр тăпринчен шăратса тăваççĕ. Тимĕр йĕпе-сапара тутăхать. Тутăхне ирĕлтерсен юлакан шлака тимĕр каяшĕ теççĕ. Чăвашсем авал тимĕрĕн чунĕ пур тесе шухăшланă. Ăна тимĕр йĕрĕх е тимĕрĕх тесе каланă.
• Пĕлĕт çинчен ӳкнĕ тимĕр.
• Хурçă. Чи паха хурçă - пăлат. Унран авал хĕçсем тунă. Хурçă тимĕртен кил хушшинче, ял хуçалăхĕнче, промышленноçра кирлĕ япаласене тăваççĕ.
• Чукун. Патрак тимĕр XVIII ĕмĕрте вырăс чĕлхине тĕрĕк чĕлхинчен кĕнĕ. Чукунран ытти метал хутăшĕпе пĕрле ирĕлтерсе тимĕр-хурçă шăратса кăлараççĕ.