Цунами

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Цунами (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Цуна́ми^[1] (яп. 津波 IPA: [t͡sɯnä́mí]^[2], унта 津 — «бухта, кӳлмек», 波 — «хум») — океанра шывăн мĕнпур хулăнăшне аялтан хăватпа çапнипе пулнă шултра хумсем.

Цунами, хăшпĕр специалистсен шухăшĕпе, солитонсем пулаççĕ^[3]. Чылай чухне цунами шыв айĕнче çĕр чĕтреннипе пулаççĕ, çав вăхăтра тинĕс тĕпĕ хăварт анса ларать е хăпарса каять. Цунами кирек епле вăйлă çĕр чĕтреннипе те çуралать, анчах та питĕ хăвата вăйлă чĕтреннипе (магнитуди 7 баллран ытлах пулсан) çитет. Çĕр чĕтреннĕ хыççăн темиçе хум каять. 80 % яхăн цунами Лăпкă океанăн периферинче сиксе тухать. Цунами пулăмне ăслăх енчен пĕрремĕш Хосе де Акоста 1586 çулта Лимăра (Перу) — питĕ хăватлă çĕр чĕтренĕвĕ пулсан — ун чухне 25 м çӳллĕш цунами хумĕсем 10 км çити тип çĕре çине кĕрсе кайнă — ăнлантарса панă.

Теори

Хум ăшăха çитсен, вăрахланать, унăн амплитуди (çӳллешĕ) ӳсет.

Уçă океанра цунами хумĕсем ${\sqrt {g\cdot H}}$ хăвăртлăхпа чупаççĕ, унта $g$ — ирĕклĕн ӳкнин хăвăртланăвĕ, $H$ — океан тарăнăшĕ (ăшăх шыв çывхарни тĕнĕскер]], ун чухне хум тăршшĕ шыв тарăнăшĕнчен питĕ нумай пысăкрах).

Вăтам тарăнăш 4 км чухне цунами хăвăртлăхĕ — 200 м/с е 720 км/сех. Уçă океанра хум çӳллĕшĕ 50 см ытла мар, çавăнпа та карапсене çӳреме хăрушлă мар, ăна кимĕ е карап çинчи çынсем сисмесен те пултараççĕ. Хум тапхăрĕ — 1 минутран пĕр сехете çити, тăршшĕ теçетке км пуçласа темиçе çĕр км таран, океанри хăвăртлăхĕ — 600—900 км/сех, континент шельфĕнче — 100—300 км/сех^[4]^[5].

Чи хăватлă цунамисем

XX ĕмĕр

XXI ĕмĕр

Суперцунами

Çав. пекех

Асăрхавсем

^ Большой толковый словарь русского языка. — 1-е изд-е: СПб.: Норинт
^ 「NHK日本語発音アクセント辞典」。2002年。ISBN 978-4-14-039360-4
^ Филиппов А. Т. Многоликий солитон // Библиотечка «Квант». — Изд. 2, перераб. и доп.. — М.: Наука, 1990.
^ Гир Дж., Шах Х. Зыбкая твердь: Что такое землетрясение и как к нему подготовиться / Пер. с англ. д-ра физ.-мат. наук Н. В. Шебалина. — М.: Мир, 1988. — 63000 экз.
^ Edward Bryant Tsunami: The Underrated Hazard. — 3. — Springer, 2014.

Литература

Воробьев Ю. Л., Акимов В. А., Соколов Ю. И. Цунами: предупреждение и защита / МЧС России. — М.: . Архиври копи, 16 Ака уйӑхӗн 2016 Wayback Machine çинче
Соловьёв С. Л., Го Ч. Н. Каталог цунами на западном побережье Тихого океана (173—1968 гг.). — М.: Наука, 1974. — 1200 экз.
Пелиновский Е. Н. Гидродинамика волн цунами. — Чулхула: ИПФ РАН, 1996.
Локальные цунами: предупреждение и уменьшение риска: Сборник статей / Под ред. Б. В. Левина, М. А. Носова. — М.: Янус-К, 2002.
Левин Б. В., Носов М. А. Физика цунами и родственных явлений в океане. — М.: Янус-К, 2005.
Левин Б. В., Сасорова Е. В. О шестилетней периодичности возникновения цунами в Тихом океане // Физика Земли. 2002. № 12. С. 40-49.
Землетрясения и цунами 2013 ҫулхи Ака уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ. (учебное пособие, содержание 2020 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.)
Куликов Е. А. «Физические основы моделирования цунами» (учебный курс)
Шойгу С. К., Кудинов С. М., Неживой А. Ф. и др. Катастрофические природные явления. МЧС России, 1997.
Гусяков В.К.Ground Zero: Мегаземлетрясения – главная угроза безопасности морских побережий // Наука из первых рук. - том 78. № 2. 23 июля 2018.

Каçăсем

Deep-ocean Assessment and Reporting of Tsunamis
Цунами тăвакан сăлтавсем
Цунами: меры предосторожности и советы по поведению Камчатский филиал Геофизической службы РАН
Tsunami Thailand (Koh Phi Phi) 2004 çинче (показ нескольких фаз прихода цунами начиная со спокойной воды)
2004 Boxing Day Tsunami çинче

[1] Большой толковый словарь русского языка. — 1-е изд-е: СПб.: Норинт

[2] 「NHK日本語発音アクセント辞典」。2002年。ISBN 978-4-14-039360-4

[3] Филиппов А. Т. Многоликий солитон // Библиотечка «Квант». — Изд. 2, перераб. и доп.. — М.: Наука, 1990.

[4] Гир Дж., Шах Х. Зыбкая твердь: Что такое землетрясение и как к нему подготовиться / Пер. с англ. д-ра физ.-мат. наук Н. В. Шебалина. — М.: Мир, 1988. — 63000 экз.

[5] Edward Bryant Tsunami: The Underrated Hazard. — 3. — Springer, 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

п • с • т Çутçанталăкри инкексем
Литосферăри	Лавинăсем • Çĕр чĕтренĕвĕсем • Лахар • Сель • Вулкан пĕрхĕнĕвĕсем

Гидросферăри	Шыв илнисем • Лимнологи катастрофисем • Цунами • Пăр цунами • Сасартăк шыв илни • Вĕлеревçĕ-хум • Пăр кайни • Кейпроллер • Тапă • Ейӳ

Атмосферăри	Çил-тăмансем • Циклон штормĕсем • Экстремаллĕ сивĕ • Экстремаллĕ шăрăх • Хăрă • Пăр штормĕсем • Вĕрӳ хумсем • Торнадо

Пушарсем	Вăрман пушарĕ • Вирт • Торф пушарĕ

Биосферăри	Эпидеми • Массăллă выçлăх • Пандеми • Дзуд • Джут