Fienna
 | |
 | |
| Math | prifddinas ffederal, dinas statudol yn Awstria, talaith yn Awstria, metropolis, clofan, dinas-wladwriaeth, bwrdeistref yn Awstria, y ddinas fwyaf, district of Austria  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Wien |
| Poblogaeth | 1,973,403 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Michael Ludwig |
| Cylchfa amser | UTC+01:00, UTC+2, CET |
| Gefeilldref/i | |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Awstria |
| Gwlad |  Awstria |
| Arwynebedd | 414.78 km² |
| Uwch y môr | 151 metr, 198 metr |
| Gerllaw | Afon Donaw, Wien, Liesing, Donaukanal |
| Yn ffinio gyda | Awstria Isaf, Gänserndorf District, Bruck an der Leitha District, Mödling District, Sankt Pölten District, Tulln District, Korneuburg District |
| Cyfesurynnau | 48.2083°N 16.3725°E |
| Cod post | 1000–1239, 1400, 1402, 1251–1255, 1300–1301, 1421, 1423, 1500, 1502–1503, 1600–1601, 1810, 1901 |
| AT-9 | |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff deddfwriaethol | Landtag a Chyngor Dinesig Fienna |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Maer Fienna |
| Pennaeth y Llywodraeth | Michael Ludwig |
 | |
| Sefydlwydwyd gan | Y Celtiaid |
Prifddinas Awstria yw Fienna (Almaeneg: Wien), sydd hefyd yn enw ar un o daleithiau'r wlad (Bundesland Wien). Mae'r ddinas, sy'n gorwedd ar lan Afon Donaw, yn ganolfan ddiwylliannol a gwleidyddol o bwys. Gyda 1,973,403 (1 Hydref 2022)[1] o bobl yn byw yno, yn ôl cyfrifiad diwetha'r wlad, hon yw dinas fwyaf poblog y wlad a'r 6ed o fewn yr Undeb Ewropeaidd.
Hyd at ddechrau'r 20g, Fienna oedd y ddinas Almaeneg ei hiaith fwyaf yn y byd, a chyn hollti'r Ymerodraeth Awstria-Hwngari yn y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd gan y ddinas ddwy filiwn o drigolion.[2] Heddiw, hi yw'r ail ddinas Almaeneg fwyaf, ar ôl Berlin.[3][4] Lleolwyd pencadlysoedd Mudiad Datblygiad Diwydiannol y Cenhedloedd Unedig (UNIDO) [5] a sawl adran arall o'r CU, Mudiad y Gwledydd Allforio Olew (OPEC) a'r Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol (IAEA) i gyd yn Fienna. Mae'r ddinas wedi'i lleoli yn rhan ddwyreiniol Awstria ac mae'n agos at ffiniau'r Weriniaeth Tsiec, Slofacia a Hwngari. Mae'r rhanbarthau hyn yn gweithio gyda'i gilydd i reoli'r ffiniau. Ynghyd â Bratislava (prifddinas Slofacia) gerllaw, mae Fienna'n ffurfio rhanbarth metropolitan gyda 3 miliwn o drigolion. Yn 2001, dynodwyd canol y ddinas yn Safle Treftadaeth y Byd UNESCO. Ym mis Gorffennaf 2017 fe’i symudwyd i’r rhestr o Dreftadaeth y Byd mewn Perygl.[6]
Yn ogystal â chael ei galw'n "Ddinas Cerdd",[7] oherwydd ei hetifeddiaeth gerddorol, galwodd nifer o gerddorion clasurol enwog fel Beethoven a Mozart Fienna'n "gartref". Dywedir hefyd mai Fienna yw "Dinas y Breuddwydion", gan ei bod yn gartref i seicdreiddiwr cynta'r byd, Sigmund Freud.[8] Mae gwreiddiau hynafol Fienna i'w gweld mewn aneddiadau Celtaidd ac yna'n ddiweddararach, Rhufeinig. Mae canol hanesyddol Fienna yn gyfoethog o ensemblau pensaernïol, gan gynnwys palasau a gerddi Baróc, a'r Ringstraße o ddiwedd y 19g sydd wedi'i leinio ag adeiladau mawreddog, henebion a pharciau.
Mae Fienna'n adnabyddus am ansawdd ei bywyd uchel. Mewn astudiaeth yn 2005 o 127 o ddinasoedd y byd, rhestrodd papur newydd yr Economegydd y ddinas yn gyntaf (yn dilyn Vancouver a San Francisco) fel mannau gorau'r byd i fyw ynddynt. Rhwng 2011 a 2015, roedd Fienna yn yr ail safle, y tu ôl i Melbourne ac yn 2018, disodlodd Melbourne fel y man gorau a pharhaodd yn gyntaf yn 2019.[9][10][11][12][13] Am ddeng mlynedd yn olynol (2009–2019), nododd y cwmni ymgynghori adnoddau dynol Mercer fod Fienna'n gyntaf yn ei arolwg blynyddol o "Ansawdd Byw" a hynny allan o gannoedd o ddinasoedd ledled y byd.
Geirdarddiad
[golygu | golygu cod]Mae eraill yn credu bod yr enw'n dod o'r enw Celtaidd 'Vindobona' a gofnodwyd gan y Rhufeiniaid, ac sy'n golygu "pentref teg, anheddiad gwyn" o wreiddiau Celtaidd, vindo-, sy'n golygu "disglair" neu "gweddol" - fel yn y 'fionn' Gwyddelig a'r 'gwyn' Cymraeg -, a -bona "pentref, anheddiad".[14]
Efallai bod y gair Celtaidd vindos yn adlewyrchu cwlt cynhanesyddol eang o Vindos, duwdod Celtaidd sydd wedi goroesi ym Mytholeg Iwerddon fel y rhyfelwr a'r mab darogan Fionn mac Cumhaill. Gellid gweld amrywiad o'r enw Celtaidd hwn yn enwau Tsiec, Slofacia a Phwylaidd y ddinas (Vídeň, Viedeň a Wiedeń yn y drefn honno) ac yn ardal Wieden yn y ddinas.
Ond mae geirdarddiad (neu 'etymoleg') enw'r ddinas yn dal i fod yn destun anghydfod ysgolheigaidd. Mae eraill yn honni bod yr enw'n dod o 'vedunia', sy'n golygu "nant y goedwig", a gynhyrchodd 'wenia' , 'wien' mewn Uchel Almaeneg Newydd ac 'wean' yn dafodieithol.[15]
Hanes
[golygu | golygu cod]Y gwreiddiau
[golygu | golygu cod]Sefydlwyd Fienna gan y Celtiaid tua 500 CC ac yn 15 C.C. gan ymgynull yn bennaf ar lannau'r Danube. Daeth yn dref yn yr Ymerodraeth Rufeinig yn 15 CC, a chofnodir ganddynt yr enw Celtaidd Vindobona.
Parhaodd cysylltiadau agos â phobloedd Celtaidd eraill trwy'r oesoedd. Mae'r mynach Gwyddelig Saint Colman (Koloman, Colmán, sy'n deillio o colm "colomen") wedi'i gladdu yn Abaty Melk a bu Sant Fergil (Virgil the Geometer) yn Esgob Salzburg am ddeugain mlynedd. Sefydlodd Benedictiaid Gwyddelig aneddiadau mynachaidd o'r 18g; mae tystiolaeth o'r cysylltiadau hyn yn parhau ar ffurf mynachlog Schottenstift fawr Fienna ("Abaty'r Albaniaid"), a fu unwaith yn gartref i lawer o fynachod Gwyddelig.
Y canoloesoedd
[golygu | golygu cod]Yn y Canol Oesoedd roedd y teuluoedd Babenberg a Habsburg yn byw yn Fienna ac roedd hi'n brifddinas i'r Ymerodraeth Rufeinig Sanctaidd ac yn ddiweddarach i Ymerodraeth Awstria-Hwngari. Roedd yr Ymerodraeth Ottoman yn ymosod ar Ewrop yn yr unfed ganrif ar bymtheg a'r ail ganrif ar bymtheg, ond wnaethon nhw ddim dod ymhellach i'r gorllewin. Ym 1815 cynhaliwyd Cynhadledd Fienna ar ôl gorchfygiad Napoleon Bonaparte ym Mrwydr Waterloo.
Daearyddiaeth
[golygu | golygu cod]Mae basn Fienna yng ngogledd-ddwyrain Awstria, yn y rhan mwyaf dwyreiniol o'r Alpau. Roedd yr anheddiad cynharaf, yng nghanol y ddinas fel y mae heddiw, i'r de o'r Danube troellog tra bod y ddinas bellach yn rhychwantu dwy ochr yr afon. Mae'r drychiad yn amrywio o 151 i 542 m (495 i 1,778 tr). Mae gan y ddinas arwynebedd o 414.65 cilomedr sgwâr (160.1 metr sgwâr), sy'n golygu mai hi yw'r ddinas fwyaf yn Awstria yn ôl arwynebedd.
Yr hinsawdd
[golygu | golygu cod]Mae gan Fienna hinsawdd gefnforol (dosbarthiad Köppen Cfb) a cheir hafau cynnes, gyda glawiad, a all gyrraedd ei mwyaf blynyddol yng Ngorffennaf ac Awst (66.6 a 66.5 mm yn y drefn honno). Mae'r tymheredd uchaf ar gyfartaledd rhwng Mehefin a Medi o oddeutu 21–27 °C (70–81 °F), gyda uchafswm uchaf erioed o 38 °C (100 °F) a record isaf ym mis Medi o 5.6 °C (42 °F). Mae'r gaeafau'n gymharol sych ac oer gyda thymheredd cyfartalog o tua pwynt rhewi. Mae'r gwanwyn yn amrywiol a'r hydref yn cŵl, gydag eira yn Nhachwedd. Mae'r dyodiad yn gymedrol ar y cyfan trwy gydol y flwyddyn, ar gyfartaledd oddeutu 550 mm bob blwyddyn, gydag amrywiadau lleol sylweddol - y rhanbarth Wienerwald yn y gorllewin yw'r rhan wlypaf (700–800 mm) a'r fflat gwastadeddau yn y dwyrain yw'r rhan sychaf (500–550 mm). Mae eira yn y gaeaf yn gyffredin, hyd yn oed os nad mor aml o'i gymharu â rhanbarthau Gorllewin Awstria a De Awstria.
Adeiladau a chofadeiladau
[golygu | golygu cod]
|
|
|
- Fienna - Wien
-
Eglwys gadeiriol San Steffan -
Karlskirche -
Palas Hofburg -
Palas Hofburg -
Palais Liechtenstein -
Konzerthaus -
Musikverein -
Franz Schubert
Enwogion
[golygu | golygu cod]- Carl Czerny (1791-1857), pianydd a chyfansoddwr
- Franz Schubert (1797-1828), cyfansoddwr
- Fritz Kreisler (1875-1962), fiolinydd
- Alban Berg (1885-1935), cyfansoddwr
- Paul Wittgenstein (1887-1961), pianydd
- Ludwig Wittgenstein (1889-1951), athronydd
- Vicki Baum (1888-1960), awdures
- Konrad Lorenz (1903-1989), biolegydd
- Theodore Bikel (g. 1924), actor
- ↑ "Bevölkerung zu Jahres-/Quartalsanfang" (yn Almaeneg Awstria). Cyrchwyd 7 Ionawr 2023.CS1 maint: unrecognized language (link)
- ↑ "Vienna after the war", The New York Times, 29 Rhagfyr 1918 (PDF)
- ↑ "Wien nun zweitgrößte deutschsprachige Stadt | touch.ots.at". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 Gorffennaf 2013. Cyrchwyd 21 Gorffennaf 2013.
- ↑ "Ergebnisse Zensus 2011" (yn Almaeneg). Statistische Ämter des Bundes und der Länder. 31 Mai 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 Mehefin 2013. Cyrchwyd 31 Mai 2013.
- ↑ "Historic Centre of Vienna". UNESCO. Cyrchwyd 12 Gorffennaf 2017.
- ↑ Centre, UNESCO World Heritage. "Historic Centre of Vienna inscribed on List of World Heritage in Danger". UNESCO World Heritage Centre. Cyrchwyd 20 Mai 2019.
- ↑ "Vienna – the City of Music – Vienna – Now or Never". Wien.info. Cyrchwyd 19 Mai 2012.
- ↑ "Historic Centre of Vienna". UNESCO World Heritage Centre. Cyrchwyd 19 Mai 2012.
- ↑ "The world's most 'liveable' cities 2015". Cyrchwyd 20 Awst 2015.
- ↑ "The world's most 'liveable' cities 2014" (PDF). Cyrchwyd 20 Awst 2015.
- ↑ "The world's most liveable cities 2013". Cyrchwyd 20 Awst 2015.
- ↑ "The world's most 'liveable' cities 2012". Cyrchwyd 20 Awst 2015.
- ↑ "The world's most 'liveable' cities 2011". BBC News. 30 Awst 2011. Cyrchwyd 20 Awst 2015.
- ↑ Johanna Haberl: Favianis, Vindobona und Wien, eine archäologisch-historische Illustration zur Vita S. Severini des Eugippius. Brill Academic, Leiden 1976, ISBN 90-04-04548-1, t. 125.
- ↑ Peter Csendes: Das Werden Wiens – Die siedlungsgeschichtlichen Grundlagen, in: id. and F. Oppl (edd.): Wien – Geschichte einer Stadt von den Anfängen zur Ersten Türkenbelagerung. Böhlau, Vienna 2001, tt. 55–94, here t. 57; Peter Pleyel: Das römische Österreich. Pichler, Vienna 2002, ISBN 3-85431-270-9, t. 83; Martin Mosser and Karin Fischer-Ausserer (edd.): Judenplatz. Die Kasernen des römischen Legionslagers. (= Wien Archäologisch. Band 5). Museen der Stadt Wien – Stadtarchäologie, Vienna 2008, t. 11.