Curso Capacitacion Qheswa Simi

Descargar como doc, pdf o txt
Descargar como doc, pdf o txt
Está en la página 1de 54

QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

EL PRONOMBRE (SUTIQ RANTIN)


PRONOMBRES PERSONALES
(SUTIQ RANTINKUNA)
Son las palabras que sustituyen a los nombres de personas que de algún modo intervienen en el
discurso a las tres personas naturales que hay: YO, TU, EL y sus respectivos plurales.

SINGULAR:CH’ULLAPI PLURAL: ASKHAPI

1era persona ------- NOQA ------ yo 1era persona______ NOQANCHIS_____ nosotros (inclusivo)

2da persona -------- QAN -------- tú 1era persona_____ NOQAYKU ______ nosotros (excluyente)

3era persona -------- PAY --------- el/ ella 2da persona ______ QANKUNA ______ ustedes

3ra persona_______ PAYKUNA ______ ellos/ ellas

1. Completa con la palabra que le corresponde:

Yo tengo una pelota: noqaq huk q’ara q’onpuy kan.

Noqa huk q’ara q’onpuyuq kani.

Tu tienes una pelota: qanpa huk q’ara q’onpuyki kan.

Qan huk q’ara q’onpuyuq kanki.

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA HUALLPARIMACHI


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

El tiene una pelota: paypa huk q’ara q’onpun kan.

Paymi huk q’ara q’onpuyuq.

El es abogado: paymi amachaq.

Qankuna wakakunata orqoman qhatinkichis: ustedes arrearan las vacas al cerro.

Qantan anchatapuni munakuyki:

Paykuna tutantin tusunku:

Noqayku pukllakuq rishayku: noqayku pukllaq rishayku.

Ripusaqkupunin noqaykuqa:

Noqaq alqochay munaycha.


2. Forma una oración con cada uno de los pronombres personales y traducimos:
• Yo: noqan llakisqa kashani: yo estoy triste/preocupado.
• Nosotros: noqayku mikhumuq rishayku. Nosotros estamos yendo a comer.
• Tú: qan nishu tullu kanki.
• Ustedes: qankuna mana rimayta atinkichischu/ qankuna chakrata rinkichis.
• Él: pay nishu tullu kashan/ paymi nishutapuni riman:
• Ellos: paykuna kunan tuta machaq(takiq-tusuq) rinqaku.
• Ella: payqa kunan tuta sapallanmi rinqa/ yananwanmi puñunqa.
• Ellas: paykunaqa sumaqta wayk’unku.
4. Completa y traduce las oraciones con los pronombres personales.
• ___ELLOS_ están jugando en el parque- PAYKUNA PUKLLANA KANCHAPI
PUKLLASHANKU.
• ___ELLA__ es buena cocinera. PAYMI ALLIN WAYK’UQ.
• ____ELLAS/USTEDES_ están pintándose el cabello -PAYKUNA CHUKCHANKUTA
LLINPHIKUSHANKU. QANKUNA CHUKCHAYKICHISTA LLINPHIKUSHANKICHIS.
• _NOSOTROS_ somos buenos amigos. NOQANCHIS ALLIN KHUNPANTIN KANCHIS.

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA HUALLPARIMACHI


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Pronombres demostrativos
Hoy estudiaremos dos clases de
pronombres más. ¡Presta
atención!

Pronombres demostrativos: REQSICHIQ SUTIQ RANTINKUNA

Son las palabras que sirven para señalar o indicar distancia. Tienen la
misma forma que los adjetivos demostrativos, pero no debes
confundirlos, porque los pronombres no acompañan al sustantivo y
los adjetivos sí.

Singular: Ch’ullapi

Plural: Askhapi

Kay _________este /esta/ esto. Kaykuna____________estos /estas

Chay ________ese/ esa / eso. Chaykuna ___________esas / esos

Haqay _______aquel/ aquella/ aquello. Haqaykuna __________aquellos/ aquellas

QHAWARICHIYKUNA:

1: Haqaykuna tullukunata pallanku: AQUELLOS RECOGEN


HUESOS.

2: KAY AYCHATA MIKHUN. ESTE COME CARNE.

3: CHAY NISHUTA TAKIN.

4: PAYKUNA MUNAYTA LLINPHINKU.

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA HUALLPARIMACHI


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

5: KAY PANANWAN TAYTANWAN IMA LIMATA


CH’USANKU.

6: KAYKUNA SUMAQTA RIMANKU.

7: CHAY TAKIYTA TUSUN.

8: ALQOCHA CHAY TULLUTA MIKHUN.

9: CHAY ALQOCHA TULLUTA MIKHUN.

10: CHAY TULLUTA MIKHUN.

11: HAQAYKUNA WAKATA MICHINKU.

KAY,CHAY,HAQAY- KAYKUNA, CHAYKUNA,


HAQAYKUNA

KAY MICHITA PUÑUCHIN.

CHAY MICHITA PUÑUCHIN.

HAQAY MICHITA PUÑUCHIN.

KAY SAPALLAN LLANK’AKUN.

CHAYKUNA ASKHATA PUKLLANKU.

CHAY WASINTA RISHAN.

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA HUALLPARIMACHI


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Pronombres posesivos

Pronombres posesivos: KAQNIYUQ SUTIQ RANTINKUNA

Son las palabras que señalan posesión o pertenencia de algo o alguien


respecto de cualquiera de las tres personas gramaticales que actúan como
poseedores y a las cuales se refieren. En quechua se utiliza los términos Q o
PA.

SINGULAR: CH’ULLA PLURAL: ASKHA

Noqaq _____ mio/a- DE MI Noqanchispa _______nuestro/a (inclusivo)

Qanpa_____ tuyo/a – DE TI Noqaykuq _________ nuestro/a (excluyente)

Paypa _____ de el/de ella Qankunaq _________ de ustedes/ vuestro/a

Paykunaq _________ de ellos/ ellas

Qhawarichiykuna:

1: Qanpa wakaykikuna q’achuta mukhushanku.

2: NOQAQ WALLPAY ASKHATA RUNTUN.

3: QANPA MICHIYKIKUNA HANP’ARA PATAPI


KASHANKU.

4: NOQAQ WAWAYMI MUNAYTA TUSUN.

5: PAYPA MAMAN MISK’ITA WAYK’UN.


QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA HUALLPARIMACHI
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

6: NOQAYKUQ WAWAYKU UNUWAN PUKLLASHANKU.

7: PAYKUNAQ WAWANKU NISHUTA WAQANKU.

8: NOQAQ WAWAYMI SUMAQTA PUKLLASHAN.

9: PAYKUNAQ WALLPANKU RUNTUTA


CHURASHANÑA.

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA HUALLPARIMACHI


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Pronombres Interrogativos:
TAPUKUQ SUTIQ RANTINKUNA: Son los que sirven para preguntar por personas o cosas que se ignoran.
PRONOMBRES INTERROGATIVOS TAPUKUQ SUTIQ RANTINKUNA:
 Pi ¿Quién? Hayka ¿cuánto?
 Pin ¿Quién es?
 Maypi ¿Dónde? Mayqen ¿Cuál?
 Pikuna ¿Quiénes?
 Ima ¿Qué? Haykaq ¿Cuándo?
 Imanaqtin ¿Por qué?
 Imakuna ¿Qué cosas? Imayna ¿Cómo?

Maypis ¿Dónde es?

Maytan ¿A dónde?

PONGAMOS EN PRACTICA LO APRENDIDO: YACHAYNINCHISTA HUNT’APASUN.


Hunt’apay kay rimaykunata:
1. Iman/ makinpi/ julianpa/ kashan?.IMAN JUALIANPA MAKINPI KASHAN?.
2. Pin/eloisawan/ tusushan?. PIN ELOISAWAN TUSUSHAN?
3. Pipaqmi / siwi / chay?.PIPAQMI CHAY SIWI?
4. Imatan/ munan/ maria?.IMATAN MARIA MUNAN?.
5. Mariata/ munakun/ pin? PIN MARIATA MUNAKUN?.
6. IMAN SUTIYKI ÑAÑAY?
7. MAYMANTAN INTI LLOQSIMUN?
8. PIPAQMI T’IKATA RANTINKI?
9. IMATAN TURAYKI RUWASHAN?
10. MAYTAN RISHANKI?
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
MARCADORES MORFOSINTACTICOS -
YAPAPAKUQ SEQ’EKUNA

Yapapakuq seq’ekunaqa, Hunt’a rimay ukhupi rimaykunaq


qhapaqyachiqninkunan kanku.

SEQ’E CHANINCHAYNIN QHAWARICHIYKUNA


Sufijo terminativo, indica el Kunankama = hasta hoy – límite de tiempo
límite de una acción en el Qosqokama = hasta Cusco – límite de espacio
tiempo y el espacio. Se agrega
 Noqanchis Haqay llaqtakama risunchis.
a un adverbio o complemento.
 Qankuna yachay wasikama p’itankichis.
 Noqa paqarin Limakama risaq.
 Qankuna mayukama purinkichis.
KAMA  Sipas kunankama puñushan.
(HASTA)  Noqa tutata Arequipakama rirani.
 Qan tawa wallpakunata Qosqokama apanki.
 NOQANCHIS PUNOKAMA RIPUSUN.
 INTI APURICKAMA CHAKIPI
PURINQA.
 MAYTA KUNANKAMA RIRANKI?
Sufijo locativo, expresa lugar Limapi = en Lima
donde se desarrolla la acción, Sonqoypi = en mi corazón
medio de transporte. Avionpi / avión nisqapi = en avión

 Haqay warmi qhatuna wasipi papata ranashan/


QHATUSHAN.
PI  Julio CARROpi Ucayalikama riran.
(EN)  Mamay wasiypi sapallan waqan.
 Noqa carro nisqapi Qosqota risaq.
 Erqekuna yachay wasipi pukllashanku.
 Qankuna orqo patapi purirankichis.
 PAYKUNA KAY LLAQTAPI USUSINKUWAN
TIYANKU.
WAN Este sufijo expresa Ñañaywan = con mi hermana (compañía)
(CON) compañía, modo, objeto con Kusikuywan = con alegría ( modo)
el que se realiza una Rumiwan = con la piedra (objeto)
acción.
 Pay ñañanwan p’achata mayupi t’aqsan.
 Rosacha Kuchunawan wallpa aychata kuchun.
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

 Ususiywan ajedrez nisqata pukllasaqku.


 Noqa churiywan waynuta tususaq.
 Wasita pichanawan illarimuyta pichasaq.
 Qosaywan mayu patanta risaq.
 Ch’usaqkuna kusikuywan hamusqaku.
 Noqa payllawan purini.
 Sapap’unchay payllawan purín.
 Mamaymi sapap’unchay k’aspillawan p’anawan.
Sufijo que indica punto de Puñuymanta = de sueño
origen o procedencia en el Saramanta = de maíz ( de que esta hecho)
tiempo y espacio, de que este Qosqomanta= de Cusco ( origen)
Qanmanta = por ti ( causa)
hecho, temática, causa
MANTA
 Rosacha Quillabambamanta hamun.
(DE-
 Qankuna puñuymanta kashankichis.
DESDE)
 Paykuna k’ullumanta hanp’arata ruwanqaku.
 Fideliacha Qosqo llaqtamanta Abancaykama
ripun.
 Mamay lisasmanta misk’i uchuta ruwan.
RAYKU Sufijo que señala la razón o Taytayrayku = por mi padre
(POR, motivo por el que se realiza la Qanrayku = Por ti
acción  Chay warmi wawankunarayku llank’an.
ACAUSA
 Noqa Rosarayku sinchita machani.
DE)  Paykunaqa qolqerayku nishuta maqanakunku
Sufijo que indica destino, que a Limaman = hacia Lima
diferencia del hasta este solo Panayman = hacia mi hermana
MAN
indica límite de lugar, persona.
(HACIA)  Waynakuna Limaman p’acha rantiq rinqaku.
 Kay suchita panayman qonki.
 Josecha taytayman mikhunata qoshan
Sufijo benefactivo o dativo Paypaq = para ella
Ususiypaq = para mi hija

PAQ  Rosachaqa taytanpaq sara lawata wayk’un.


(PARA)  Rosenduqa alqopaq wañusqa urpikunata
aparan.
 Juliaqa qosanpaq p’achata rantin

S U S T A N T I V O = Suti

Es toda aquella palabra que sirve para designar nombre de


personas, animales, objetos, fenómenos,

chanin sutikuna : Propios


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
Nomina nombres de personas, animales, pueblos y ríos, en forma
individual o específica.

* Runakunapaq: para personas


- Qhawarichiykuna.

qoyllur
Inti
Ch’aska
Wayra
Siwar
Umiña
Qori
Parwa

Hunt’a rimaykuna

- Qoyllur urman yachay wasipi


- Inti pusaq watayuq
-
-
-
-
-
-

* Llaqtakunapaq: para pueblos


- Qhawarichiykuna.
Qosqo
Areqhepa
Ankawasi
Ayak’uchu
Apurimaq
Aqomayu
Killapanpa
Urupanpa

Hunt’a rimaykuna
- Qosqo llaqta hatun
- Areqhepapi yanay llank’an
-
-
-
-
-
-
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

* Mayukunapaq: para ríos


Qhawarichiykuna
Willkamayu
Kachimayu
Watanaymayu
Saphimayu
Ch’unchullmayu
Q’ellumayu
Yuraqmayu

Salqamayu
Hunt’a rimaykuna

- Willkamayu challwayuq
- Salqa mayupi armakuni
-
-
-
-
-
-

* mana chanin suti: Comunes


Nomina nombres de personas, animales y cosas en forma genérica.

* Runakunapaq: para personas.


Qhawarichiykuna
Warmi
Qhari
Erqe
Sipas
Wayna
Tayta
Mama
Yayawki

Hunt’a rimaykuna
- Munay warmikuna
- Erqekuna pujllanku
-
-
-
-
-
-
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
* Uywakunapaq: para animales.

Ch’uspi
Pallaysu
Mach’aqway
Akatanqa
Hamak’u
Ch’illiku
Kuru
Sisi

* Pesqokuna: aves
Waman
Waychaw
Suri
Tuku
K'illíchu
Kuntur
Wallpa
Aqchi

* Haqechasqa suti : Abstractos


Son conceptos ideas o sentimientos, sin presencia física.
Qhawarichiykuna
Killkitu
Apu
Nuna
Llaki
Iñiy
Cheqaq
Hamut’ay
Kusi
Cheqniy

Rikuy hap’iy atina suti: Concretos


Referido a algo material, que se puede ver y tocar.
Qhawarichiykuna
Tiyana
Hanp’ara
P’uyñu
Puñuna
Phuru
Wasi
Yachay tupu
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
* Askha askhamanta sutichaq suti : Colectivos
Se refieren a un grupo del mismo elemento sin usar el plural.
Qhawarichiykuna

Ayllu
T’aqa
Suyu
Llaqta
Taqe
SUTI CHANINCHAQKUNA: LOS ADJETIVOS

Llasa : Pesado. Panti : Rosado. Sipas : Señorita.


Lloqllu: Podrido. Paya : Vieja. Sumaq: Rico.
Llulla : Mentiroso. Poqo : Maduro. Suni : Largo.
Llunk’u:Arrimado. Pujllaysapa: Juguetón Suwa : Ladrón.
Machu: Viejo. Puka : Rojo. T’anpa : Despeinado.
Malta : Mediano. Q’ara : Pelado T’iski : Chascosa.
Maqlla: Tacaño. Q’ayma: Chuma. T’uru : Inútil.
Maqt’a: Joven. Q’echa: Molesto. Tauti : Desnutrido.
Mauk’a: Usado. Q’ellu : Amarillo. Q’onpu: Gordo.
Mich’a : Miserable. Q’omer: Verde. Tullu : Flaco.
Millay: Feo. Q’oñi : Cálido. Upa : Tonto.
Misk’i : Dulce. Hat’opa: Insignificante. Uspha: Infértil
Mosoq: Nuevo Q’oyu : Moretón Wanq’o: Sordo
Muyu-Wira : Gordo. Qella : Ocioso. Wanthi: Pulgoso.
Ñausa: Ciego. Qero : Idiota. Waq’a : Loco.
Ñut’u : Menudo. Qhapu: Gritón Wawa : Bebe.
Oqhe : Plomo. Qhata : Ladera. Wayna: Joven.
Osqhay: Rapido. Qhelli : Sucio. Weqro: Cojo.
P’aki : Roto. Qholla: Inmaduro. Wira : Gordo.
P’aqo : Rubio. Sanp’a: Lenta. Yana : Negro.
P’asña: Señorita. Saqra : Travieso. Yuraq : Blanco.
P’osqo: Salado. Sasa : Difícil. Waqcha: pobre.
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

ADJETIVOS CALIFICATIVOS: Los adjetivos calificativos propiamente


dichos brindan información sobre las características del sustantivo.
Algunos ejemplos son: grande, pequeño, frío, caliente, gordo, delgado,
amarillo, elegante, travieso. Este tipo de adjetivos pueden ser
especificativos o explicativos

Qhawarichiy::ejemplo

1. Munay sipas= señorita bonita


2. Hatun sipas =señorita alta
3. Qhella sipas =señorita ociosa
4. Suwa sipas =señorita ladrona
5. Huch’uy sipas =señorita pequeña
6. YANA SIPAS
7. SUMAQ SIPAS
8. TULLU SIPAS
9. YURAQ UYA SIPAS
10. SINP’ASAPA SIPAS

1. Q’OMER HANP’ATU…
2. P’URU WIKSA HANP’ATU………
3. ÑAWISAPA HANP’ATU
4. …SIMISAPA HANP’ATU……
5. …MAKISAPA HANP’ATU……
6. …CHAKISAPA HANP’ATU…
7. HATUN HANP’ATU…
8. …PHASPA WASA HANP’ATU
9. …CH’EQCHE HANP’ATU
10.…P’ITAYSAPA HANP’ATU..
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..

………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ……………………………………..

……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ……………………………………..
 ……………………………………..
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ……………………………………..
 ……………………………………..

 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ……………………………………..
 ……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ………………………………………
 ……………………………………..
 ……………………………………..
 ……………………………………..
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

CHEQAQ SUTI CHANINCHAQPA HUNT’A RIMAYNIN


GRAMATICA DEL ADJETIVO CALIFICATIVO

REALIZA 10 ORACIONES RESPETANDO LA GRAMATICA.

Yuraq avión huch’uy llaqtapi kashan. : El avión blanco está en el pueblo


pequeño.

 Sanp’a dinosaurio yana alqowan puñun. : El dinosaurio lento duerme con el


perro negro.

 Wira wallpa hatun kuruta mijunqa. : La gallina gorda comerá al gusano


grande.

 Millay k’ayra maqlla warmiwan tiyanqa, : La rana fea vivirá con la mujer
tacaña.
1. -MUNAY SIPASCHA SARA LAWATA
WAYK’UN.-----------------------------------------
2. -YANA MICHI WAÑUSQA HUK’UCHAWAN
PUKLLAN..------------------------------------
3. -ASNA ALQOCHA NISHUTAPUNI
MIKHUN.-.-----------------------------------------
4. -CHAY SUWA K’USILLUKUNA PUKLLAYSAPAN
KASQAKU.------------------------------
5. -MUNAY YACHACHIQ QHESWA SIMITA
YACHACHIWAN.--------------------------------
6. T’ANPA UMA MARIACHA SINCHITA UNUWAN
PUKLLAN-------------------------------

ADJETIVOS POSESIVO
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Son aquellos adjetivos que sirven para transmitir la pertenencia o posesión de algo. Por
ejemplo: Mi, mis, tu, tus, su, sus, nuestro (a), nuestros (as), vuestro (a), vuestros (as).
QHAWARICHIY
Ejemplo 1 Cuando el sustantivo termina en vocal.

1.– P’ACHA: ROPA

1.– P’achaY Mi ropa

2.- P’achaYKI Tu ropa

3.- P’achaN Su ropa

4.- P’achaYKU Nuestra ropa

5.- P’achaNCHIS Nuestra ropa

6.- P’achaYKICHIS Vuestra ropa

7.- P’achaNKU Su ropa de ellos

Ejemplo 2 cuando el sustantivo termina en consonante.

2.– AÑAS: ZORRINO

1.– AñasNIY Mi zorrino

2.- AñasNIYKI Tu zorrino

3.- AñasNIN Su zorrino

4.- AñasNIYKU Nuestro zorrino

5.- AñasNINCHIS Nuestro zorrino

6.– AñasNIYKICHIS Vuestro zorrino

7.– AñasNINKU Su zorrino de ellos

2.– T’IKA: FLOR


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

1.– …………….…..Y

2.- ………………....YKI

3.- ………………....N

4…………………...YKU

5.- ………………...NCHIS

6.- ………………...YKICHIS

7.- ………………...NKU

2.– MICHI: GATO

1.– …………….…..Y

2.- ………………....YKI

3.- ………………....N

4…………………...YKU

5.- ………………...NCHIS

6.- ………………...YKICHIS

7.- ………………...NKU

2.– KUNTUR: CONDOR

1.– …………….…..NIY

2.- ………………....NIYKI

3.- ………………....NIN

4…………………...NIYKU

5.- ………………..NINCHIS

6.- ………………...NIYKICHIS

7.- ………………...NINKU

ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

CH’ULLA RIMAYPI : EN ASKHA RIMAYPI : EN PLURAL


SINGULAR

1.- Kay wasi Esta casa Kay wasikuna Estas casas

2.- Kay wayna Este joven Kay waynakuna Estos jóvenes

3.- Chay khuchi Ese chancho Chay khuchikuna Esos chanchos

4.- Chay carro Ese carro Chay carrokuna Esos carros

5.- Haqay sipas Aquella Haqay sipaskuna Aquellas señoritas


señorita

6.- Haqay añas Aquel Haqay añaskuna Aquellos zorrinos


zorrino

REALIZA 10 ORACIONES CON ADJETIVOS DEMONTRATIVOS


 Haqay hamaut’akuna chay yachay wasipi tusunqaku
 Kay alqo hatun wasipi mijunata mijun
 Chay añas rumi patapi tiyashan

1. HAQAY AÑAS NISHUTAPUNI ASNAN-

2. KAY CARRUPI QUILLABAMBA LLAQTATA CH’USASAQ

3. CHAY ALQOKUNA NISHUTA PUKLLANKU.

4. HAQAY ERQEKUNA MAYUPI PUKLLANKU.

5. CHAY MALLKI MUNAYTA RUNUN.

TRADUCE LAS 5 ORACIONES.

Esa ballena grande nada con esta foca en el mar.

CHAY HATUN BALLENA KAY FOCAWAN MANA TUKUKUQ MAYUPI WAYT’AN.


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Aquel mono travieso come ese pan en el mercado.

HAQAY SAQRA K’USILLU CHAY T’ANTATA QHATUNAWASIPI MIKHUN.

La mujer tacaña baila con aquel varón en la fiesta.

CH’IPU WARMI HAQAY QHARIWAN RAYMIPI TUSUN.

Aquella señora lleva aquella sangre a su casa grande.


HAQAY WARMI HAQAY YAWARTA HATUN WASINMAN APAN.

Ese sapo flaco duerme en esta pampa verde.

CHAY TULLU HANP’ATU KAY Q’OMER PANPAPI PUÑUN.

1. YUPAQ SUTI CHANINCHAQKUNA - ADJETIVO NUMERALES.

Los adjetivos numerales son las palabras que indican las cantidades o el
número, el orden, las divisiones o los múltiplos de los objetos, animales o cosas,
Los adjetivos numerales son: cardinales y ordinales, partitivos, múltiplo y
distributivos, veamos cada clase.

a. Números Cardinales. - son los que indican la cantidad con los números del
uno hasta el infinito. De la siguiente manera:

- Unidades: Son los siglos del uno al nueve (1 al 9).

1 - huK
2 - iskay
3 - Kinsa
4 - Tawa
5 - Pisqa
6 - Soqta
7 - Qanchis
8 - Pusaq
9 - Isqon

- Decenas: Son los dígitos que van del diez al noventa y nueve (10 al 99).
10 – chunka
NUMEROS QUE TERMINAN EN VOCAL: YUQ
NUMEROS QUE TERMINAN EN CONSONANTE: NIYUQ
CHUNKA HUKNIYUQ:11
CHUNKA INKAYNIYUQ:12
CHUNKA KINSAYUQ:13
.

20 - Iskay chunka
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

30 - Kinsa chunka
40 - Tawa chunka
50 - Pisqa chunka
60 - Soqta chunka
70 - Qanchis chunka
80 - Pusaq chunka
90 - isqon chunka

Los números intermedios entre la decena y centena se forman agregando a la


decena “chunka” los dígitos y el sufijo “yuq” equivale a decir “con”.

11 - Chunka huKniyuq
12 - Chunka iskayniyuq
13 - Chunka kinsayuq
14 - Chunka tawayuq
15 - Chunka pisqayuq

20 - Iskay chunka
22 - Iskay chunka iskayniyuq
25 - Iskay chunka pisqayuq
99 - Isqon chunka isqonniyuq

- Centena: En quechua es el pachak, van de cien en cien.

100 - Pachak
200 - Iskay pachak
300 - Kinsa pachak
400 - Tawa pachak
500 - Pisqa pachak
600 - Soqta pachak
700 - Qanchis Pachak
800 - Pusaq pachak
900 - Isqon pachak

Los números intermedios entre las centenas se forman agregando números


desde el 101 hasta el 999 de esta manera.
101 - Pachak Hukniyuq
212 - Iskay pachak chunka iskayniyuq
334 - Kinsa pchak kinsa chunka tawayuq
443 - tawa pachak tawa chunka kinsayuq
510 - pisqa pachak chunka
666 - Soqta pachak soqta chunka soqtayuq
667 - SOQTA PACHAK SOQTA CHUNKA
QANCHISNIYUQ.
789 - QANCHIS PACHAK PUSAQ CHUNKA
INQONNIYUQ.
790 - QANCHIS PACHAK ISQON CHUNKA
813 - PUSAQ PACHAK CHUNKA KINSAYUQ.
814 - PUSAQ PACHAK CHUNKA TAWAYUQ.
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

987 - INQON PACHAK PUSAQ CHUNKA


QANCHISNIYUQ.
988 - ISQON PACHAK PUSAQ CHUNKA PUSAQNIYUQ.

Ya tenemos conocimiento que el sufijo quechua “YUQ” equivalente a “CON” de


igual manera el sufijo “KAN” también equivale a “CON” siempre que termine la
cantidad en cero”0”

- Millar: Son millares o múltiples de mil, se forman sobre la base de


waranqa.

Qhawarichiykuna:

1000 - Waranqa
2000 - Iskay waranqa
3000 - Kinsa waranqa
4000 - Tawa waranqa
5000 - pisqa waranqa
6000 - ……………………………….
7000 - ……………………………….
10,000 - ……………………………….
20 000 - ……………………………….
30 000 - ……………………………….
40 000 - ……………………………….
60 000 - ……………………………….
80 000 - ……………………………….
90 000 - ……………………………….

Los números intermedios entre los millares se forma por la adicción de los
números del 01 al 999 000 al escribir con letras en la versión quechua terminan
en los sufijos yuq, kan, nin.
Qhawarichiykuna.
1001 - waranqa huKniyuq
1008 - waranqa pusaqniyuq
1009 - …………………………
1015 - Waranqa chunka pisqayuq
1016 - ……………………………
1017 - ……………………………
9990 - Isqon waranqa isqon páchaK isqon chunka

IMA WATAPI PAQARIRANKI?: 1975: NOQAQA WARANQA ISQON PACHAK


QANCHIS CHUNKA PISQAYUQ WATAPI PAQARIRANI.
1987: WARANQA ISQON PACHAK PUSAQ CHUNKA QANCHISNIYUQ
2023: ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA KINSAYUQ WATAPI KASHANCHIS.

1000 000 - hunu


2000 000 - Iskay hunu
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

b. Números ordinales. - Es el ordenamiento ordinal del quechua, se utiliza al


final de la palabra con el término “ñeqe”. Veamos.

Ñaupaq ñeque/ huk ñeqepi - primero


Iskay ñeqe - Segundo
Kinsa ñeqe - Tercero
Tawa ñeqe - Cuarto, (a)
Pisqa ñeqe - Quinto,(a)
Soqta ñeqe - Sexto, etc.

Con el sufijo RAQ (todavía)

Noqaraq - yo todavía
Qanraq - Tu todavía
Payraq - El todavía
Taytayraq ñaupaqtaqa - Mi padre todavía primero
Mamayaraq ñawpaqtaqa - Mi madre todavía primero
Runaraq ñawpaqtaqa - La gente todavía antes

c. Números partitivos y Fraccionarios. - para nombrar en quechua las partes


en que se divide una unidad, se utiliza los términos phakmin. P’aki otaq
ch’eqta, veamos.

Huj phakmin o ch’eqta -½


Huj kinsa phakmin o ch’eqta - 1/3
Iskay kinsa phakmin o ch’eqta - 2/3
Kinsa tawa phakmin o ch’eqta -¾
Iskay tawa phakmin o cheqta - 2/4

d. Números Multiples. - Para indicar en quechua las veces que un número se


repite, se utiliza al final la palabra Kuti. Veamos

Iskay kuti - doble o dos veces


Kinsa kuti - Triple o tres veces
Tawa Kuti - Cuadruple o cuatro veces
Pisqa kuti - Quintuple o cinco veces
Soqta kuti - Sextuple o seis veces, etc.

OTROS:

Kuskan - La mitad
Kuskan t’anta - Medio pan
Ch’eqta - media carga, medio costal una parte de algo, desintegrado
como la leña

Distributivas. - Indica distribución racionamiento que corresponde a cada quien. Al


escribir al número cardinal se va agregando los sufijos o morfemas. NINKA, NKA como
podemos apreciar en los siguientes ejemplos.
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

1. Hukninka - Corresponde uno a cada uno


2. Iskayninka - Corresponde dos cada uno
3. Kinsanka - Corresponde tres cada uno
4. Tawanka - Corresponde cuatro cada uno
5. Pisqanka - Corresponde cinco cada uno
6. Soqtanka - Corresponde seis cada uno
7. Qanchisninka - Corresponde siete cada uno
8. Pusaqninka - Corresponde ocho cada uno
9. Isqoninka - Corresponde nueve cada uno
10. Chunkanka - Corresponde diez cada uno

Para utilizar el sufijo MANTA primero se repite el cardinal y luego se aplica al


mencionado sufijo:

Qhawarichiykuna.

1. Huk hukmanta - De uno en uno


2. Iskay iskaymanta - De dos en dos
3. Kinsa kinsamanta - De tres en tres
4. Tawa tawamanta - De cuatro en cuatro
5. Pisqa pisqamanta - De cinco en cinco
6. Soqta soqtamanta - De seis en seis

También se tiene

Pisi pisimanta - De a poco o de poco en poco


Askha askhamanta - De arto en arto
Wakinwakinmanta - De parte en parte
Iskay iskaymanta - De dos en dos
Kinsa kinsamanta - De tres en tres

Colectivos. - Tiene la idea de agrupar multitud al escribir se añade los morfemas


nintin, nchis.

Iskaynintin - Los dos, las dos


Kinsantin - Los tres
Tawantin - Los cuatro
Pisqantin - Los cinco

También.

Pisqantinchis - Nosotros los cinco o nosotras las cinco

Soqtantinchis - Nosotros los seis


Wakinninchis - Parte de nosotros
Llapanchis - Todos nosotros.

SIMICHAQPA K’ASKAQNINKUNA HINA. (ADVERBIOS)


QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Simichaqpa k’askaqninkunaqa, puririn simichaqwan kusqa hunt’a rimay ukhupi, allinta


chaninchananpaq, sutita, suti chaninchaqta ima.

El adverbio, es la parte de la oración que sirve para modificar, matizar o ampliar el


significado de un verbo, de un adjetivo o de otro adverbio.
Adverbios no pronominales.
I.- K´itinmanta simichaqpa kaskaqnin hina. (Adverbios de lugar)

II.- Pachamanta simichaqpa k’akaqnin hina. (Adverbios de tiempo)

III.- Imayna kayninmanta simichaqpa k’askaqnin hina. (Adverbios de Modo)

K´ITINMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN (Adverbios de lugar no pronominales)


Maypi ruwakusqanta unanchakun. Indica dónde ocurre la acción.
Kuska, Junto; kharupi, lejos; kayllapi, cerca; kaychallapi, cerquita; chinpapi, al frente;
Ukhupi, adentro; patapi, encima; muyuriqllapi, alrededor; hawapi, afuera; qhepapi,
detrás; wichaypi, arriba; uraypi, abajo; ñawpqpi, delante.
Kusqa llank’asun, mana kharupichu saranchisqa, kayllapi chakranchisqa, kaychallapin
panayqa tiyan, chinpapi wayqey kashan, ukhupi llant’aqa, llant’a patapi michiqa
puñushan, muyuriqllapi t’ikaqa wiñashan, hawapi uywakunaqa, uraypin mayuqa,
ñawpaqpi taytayqa.

(K’ITIMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN HINA. (Adverbios de lugar pronominales)


Adverbios de lugar podemos mencionar:
Pachamanta k’itimanta SIMICHAQPA K’ASKAPAN.
Kharupi. En lejos
Chinpapi En el frente
Patapi. En cima
Hawapi. En afuera
Ñawpaqpi. En adelante
Kaychallapi. En aquí nomás (cerquita)
Wichaypi. En arriba
Uraypi. En abajo
Kinray. Avanzar a uno y a otro lado.
K’uchupi. En la esquina o rincón
Pañapi. En la derecha
Lloq’epi. En la izquierda
Huk’ipi. En la Esquina
Ukhupi. En Adentro
Chawpipi. En el centro
Muyuriqllapi. Solo en el alrededor
Kaypi. En aquí
Chaypi. En Allí
Haqaypi. En aquel lugar
Hunt’a rimaykuna (Oraciones)
Ñañayqa chinpapin tiyan
Mi hermana vive al frente
wayqeykiqa ñawpaqpin tiyashan
Tu hermano está sentado adelante
Hoq wasiyqa wichaypi qhepan.
Mi otra casa queda arriba
Hoq yana michi wasi patapi purisharan
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Un gato negro estaba caminando encima de la casa.


Asnuykiqa haqay kinraymanmi risharan.
Tu burro estaba yendo a aquel costado-
ADVERBIOS DE TIEMPO NO PRONOMINALES (Pachamanta simichaqpa k’askaqnin
hina
indica el momento en que ocurre la acción
Podemos mencionar los siguientes:
Mit’a. Época, periodo
Paqarin. mañana
Minchha. pasado mañana
Qayna. la vez pasada
Qayna p’unchay. el día de ayer
Qayninpa. antes
Qayninpa p’unchay. Antes de ayer
Chayraqmi. Recién
Chaymanta. Después
Chaymantaña. Ya después
Kunan. Ahora
Kunallan. En este momento
Kunachallan. En este instante
Mana hayk’aqpas Nunca
Q’aya wata Próximo año
Wiñaypaq Para siempre
Ñawpaqtaqa. Antes
Ñawpaqtaq Antes
Watan watan Anualmente
Mayllanpi De vez en cuando
Tutallamanta Por la mañana (en el día), madrugada.
Ch’isi. Anochecer
Ch’isiyaq. Todo el día hasta la puesta del sol
Sukha. Tarde
PACHAMANTA SIMICHAQPA K’AKAQNINKUNA. Adverbios de tiempo pronominales
Q’aya, tiempo próximo, venidero o años no identificados;
Qayna/ qaynunchay, ayer la vez pasada, en fecha anterior;
Qayna p’unchay, el día de ayer;
Qayninpa, en fecha pasada, hace algún tiempo atrás, ( no identificado),
Ura p’unchaykuna, días anteriores;
Ch’isi tuta, anoche;
Qayna tuta, noche anterior;
Ñaqha tutamanta, esta madrugada;
Ñaqha illariy, esta mañana;
Kunan tuta, esta noche;
Kunan, hoy o ahora;
Kunan p’unchay, hoy día;
Kunan p’unchaykuna, estos días;
Kunan tutamanta, hoy en la mañana;
Kunan tutayaykuyta, este anochecer;
Sukha, tarde;
Kunan sukha, esta tarde;
Paqarin, mañana;
Minchha, pasado mañana; antes de ayer, estos días o días venideros.
HUNT’A RIMAYKUNA (ORACIONES)
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

María qosanwan wiñaypaq Limaman ch’usanqaku.


María con su esposo viajarán a Lima para siempre
Noqa ch’isiyaq mamayta yanapasaq.
Yo le ayudaré a mi madre todo el día
Turaykiwanqa maynillanpi tupani / tupayku.
Con tu hermano de vez en cuando nos encontramos.
Ñawpaqqa munay qhaswakunata tusuranku.
Antes bailaban bonitas danzas.
Wayk’usaqraq chaymantaña pukllaq risaq.
Cocinaré después iré a jugar.
Minchhata mamaypa raymin kashan.
Pasado mañana es cumpleaños de mi madre.
IMAYNA KAYNINMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN (adverbios de modo no
pronominales)
Kaykunaqa imayna ruwakusqantan unanchanku.
Expresa la forma o manera como se desarrolla la acción,
Mayqen hunt’a rimaypa t’aqankunaq qhepanman “lla” seq’ekunata, yapakuqtin, sapallan
hina kasqantan unanchan.
Generalmente cualquier categoría gramatical al posponer los morfemas “lla” expresan
singularidad “solamente”
Juanlla solamente Juan.
Yanalla solo es negro.
Hukllan solo es uno
Payllan solamente él
Llank’achun juanlla, yanallama papaqa, huklla rinqa ñawpaqtaqa, payllan takinqa
munayta.
Mayqen hunt’a rimaypa t’aqankunata iskay kutita rimakuspa hoqnin kaqman “Y” seq’eta
yapakuqtin.
Repitiéndose cualquier categoría gramatical dos veces aumentando a la primera el
sufijo “y”.
Runay, runa mi gente, gente.
Warmiy warmi, mi mujer, mujer
Qhariy qhari. mi varón varón
Qellay qella. Mi ocioso ocioso.
usqaypaq purimuy Runay, mana munana runa, t’aqsarapuway warmiy, munay warmi,
allin kallpayuqmi qhariy, mana kallpayuq qhari, sit’i qellay, qella ususi.
Hoq simichaqta iskay kutita rimakuqtin, huknin kaqpa qhepanman “lla” seq’eta
yapakuspa, simichaqpa imayna nisqanta ruwakun.
Cuando se expresa repitiendo dos veces un verbo y cuando al primero se pospone los
sufijos “lla” también expresan el modo o manera de la acción del verbo.

SIMICHAQKUNA / VERBOS
 El verbo es la palabra que expresa acción.
 clasificación:
- verbos predicativos (con significado propio y pleno)
- verbo copulativo (por si mismos no tienen significado y necesitas de un
atributo)
 Los verbos están formados por dos partes: una RAÍZ en la que expresa el
significado del verbo y la DESINENCIA, que manifiesta los accidentes
morfológicos.
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Waqay waqarani
Raí Raí Desinencia
infinitivo
z z verbal

TERMINACIÓN AY takiy = cantar


kichay = abrir rantiy = comprar
qhaway= mirar puriy = caminar
ch’usay = viajar t’ipiy = peliscar
Phaway = Correr p’akiy= romper
P´itay = Saltar k’uskiy= investigar
Ñawinchay = leer
Llank’ay = trabajar TERMINACIÓN OY
pukllay = jugar onqoy= enfermar
t’aqsay= lavar mosqhoy = soñar
qoy= dar
TERMINACIÓN EY qhorqoy= roncar
saqey = dejar TERMINACIÓN UY
seq’ey = trazar líneas amorfas-firmar, Wayk’uy = cocinar
garabatear
huñuy= juntar
ayqey = huir, evadir, fugar
tusuy = bailar
taqey = almacenar
hamuy = venir
t’eqey= ajustar
mikhuy = comer
puñuy= dormir
TERMINACIÓN IY
chinpay= pasar, cruzar
qallariy= empezar
qatiy = seguir
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Pronombres Ñawpaq pacha Kunan pacha Hamuq pacha


Personales
TIEMPO PASADO TIEMPO PRESENTE TIEMPO FUTURO

Noqa WAQArani WAQAni WAQASaq

Qan WAQAranki WAQAnki WAQANki

Pay WAQAran WAQAn WAQANqa

Noqanchis WAQAranchis WAQAnchis WAQASunchis/SUN

Noqayku WAQArayku WAQAyku WAQASaqku

Qankuna WAQArankichis WAQAnkichis WAQANkichis

Paykuna WAQAranku WAQAnku WAQAnqaku

QHAWARICHIYKUNA / EJEMPLOS

TAKIY= CANTAR

Kunan pacha / TIEMPO PRESENTE

Noqa takini = yo canto

Qan takinki = tú cantas

Pay takin = él canta

Noqanchis takinchis = nosotros cantamos (inclu)

Noqayku takiyku = nosotros cantamos (exclu)

Qankuna takinkichis = ustedes cantan

Paykuna takinku = ellos cantan

Ñawpaq pacha / TIEMPO PASADO


QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA
HUALLPARIMACHI
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
Noqa takiRAni = yo cantaba

Qan takiRAnki = tú cantabas

Pay takiRAn = él cantaba

Noqanchis takiRAnchis = nosotros cantábamos (incl)

Noqayku takiRAyku = nosotros cantábamos (excl)

Qankuna takiRAnkichis = ustedes cantaban

Paykuna takiRAnku = ellos cantaban

Hamuq pacha / TIEMPO FUTURO

Noqa takiSAQ = yo cantare

Qan takinki = tú cantaras

Pay takinQA = él cantara

Noqanchis takiSUNchis = nosotros cantaremos (incl)

Noqayku takiSAQku = nosotros cantaremos (excl)

Qankuna takinkichis = ustedes cantaran

Paykuna takinQAku = ellos cantaran

KUNAN LLANK’ASUNCHIS

Maypi tiyanki?

¿DONDE VIVES?

Maypi llank’anki?

¿DONDE TRABAJAS?…………..

Piwan tiyanki?

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA


HUALLPARIMACHI
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
¿CON QUIEN VIVES?.

Ima mikhunata paqarin wayk’unki?

¿QUE COMIDA COCINARAS MAÑANA?.

Imata ruwayta munanki?

¿QUE QUIERES HACER?

Ima killapi paqariranki?

¿EN QUE MES NACISTE?.

VERBOS EN SU FORMA PROGRESIVA


SHA

El progresivo o continuo indica una acción en proceso y en quechua se


identifica con el sufijo SHA.

PUKLLAY=JUGAR RAIZ VERBAL + SHA+


DESINENCIAS VERBALES

Noqa PuKllaSHArani Yo estaba jugando

Qan PuKllaSHAranki Tú estabas jugando

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA


HUALLPARIMACHI
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA

Pay PuKllaSHAran Él – ella estaba jugando

Noqanchi PuKllaSHAranchis Nosotros estábamos jugando


s

Noqayku PuKllaSHArayku Nosotros estábamos jugando

Qankuna PuKllaSHArankichis Ustedes estaban jugando

paykuna PuKllaSHAranku Ellos- ellas estaban jugando

Pronombres ñawpaq pacha ñawpaq pacha Kunan pacha Hamuq pacha


Personales
TIEMPO PASADO TIEMPO PASADO TIEMPO TIEMPO FUTURO
PRESENTE

Noqa TUSUsharqani TUSUsharani TUSUshani TUSUshaSaq

Qan TUSUsharqanki TUSUsharanki TUSUshanki TUSUshaNki

Pay TUSUsharqan TUSUsharan TUSUshan TUSUshaNqa

Noqanchis TUSUsharqanchis TUSUsharanchis TUSUshanchis TUSUshaSunchis

Noqayku TUSUsharqayku TUSUsharayku TUSUshayku TUSUshaSaqku

Qankuna TUSUsharqankichis TUSUsharankichis TUSUshankichi TUSUshaNkichis


s

Paykuna TUSUsharqanku TUSUsharanku TUSUshanku TUSUshanqaku

Qhawarichiykuna/ ejemplos

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA


HUALLPARIMACHI
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
VERBO COPULATIVO. - El verbo copulativo sirve de nexo
entre el sujeto y un elemento nominal o adjetivo que le es
atribuido En el castellano el verbo copulativo es “SER”,
“ESTAR” “HABER”, “TENER”, en nuestro idioma
quechua el verbo copulativo es la palabra “KAY”, teniendo
casos para cada uno de los casos:
VERBO “SER” TIEMPO PASADO.

QUECHUA CASTELLANO
NOQA Karani YO ERA
QAN Karanki TU ERAS
PAY Karan EL/ELLA ERA
NOQANCHIS Karanchis NOSOTROS ERAMOS
NOQAYKU KARAYKU NOSOTROS ERAMOS
QANKUNA Karankichis USTEDES ERAN
PAYKUNA Karanku ELLOS/ELLAS ERAN

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA


HUALLPARIMACHI
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
TIEMPO PRESENTE
QUECHUA CASTELLANO
NOQA Kani Yo Soy
QAN Kanki Tu ERES
PAYMI(MARIAN) EL/ELLA ES
NOQANCHIS KANCHIS NOSOTROS SOMOS
NOQAYKU KAYKU NOSOTROS SOMOS
QANKUNA KANKICHIS USTEDES SON
PAYKUNA KANKU ELLOS/ELLAS SON

TIEMPO FUTURO.
QUECHUA CASTELLANO
NOQA Kasaq YO Seré
QAN KANKI TU SERAS
PAY KANQA EL/ELLA SERA
NOQANCHIS KASUNCHIS NOSOTROS SEREMOS
NOQAYKU KASAQKU NOSOTROS SEREMOS
QANKUNA KANKICHIS USTEDES SERAN
PAYKUNA KANQAKU ELLOS/ELLAS SERAN

TRADUCCION DE TEXTOS.
QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA
HUALLPARIMACHI
QHESWA SIMI HAMUT’ANA KURAQ SUNTUR
ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA
Somos estudiantes
Somos estudiantes, somos yachaqkuna kanchis
el Perú yachaqkuna kanchis, peru suyu
Somos profesores para kanchis.

nuestra niñez Yachachiqkuna


wawanchiskunapaq.
Médicos seremos para la
Hanpi kamayuqkuna
orfandad
qonqasqakunapaq kasunchis.
Somos ingenieros para
K’illikuna suyunchispaq
nuestro país kanchis.
Arquitectos somos de K’illikachakuna
nuestro destino kawsayninchismanta kanchis.
Somos abogados de los Amachaqkuna

humildes waqchakunamanta kanchis.

QHESWA SIMI YACHAY YACHACHIQ: SAUNNE SOLINDA KCANCHA


HUALLPARIMACHI
Pero existe una excepción a la regla en la tercera persona, en
tiempo presente; En este caso solo se agrega el morfema “N”
cuando termina en vocal, y el morfema “MI” cuando termina en
consonante. Veamos los siguientes ejemplos:

LLANK’ASUNCHIS

- Pedro es médico PEDRUQA HANPIKAMAYUQMI/ Pedron


hanpikamayuq.
- Juan es tonto JUANQA OPAN / Juanmi opa
- Roberto es alto ROBERTON HATUN/ ROBERTUQA HATUNMI
- Jorge es llorón JORGEQA WAQATIN./ JOGEN WAQATI.
- Karina es profesora KARINAQA YACHACHIQMI/ KANINAN
YACHACHIQ
- El gato es pequeño MICHIQA HUCH’UYMI/ MICHIN HUCH’UY
- Timoteo es tonto TIMOTEOQA OPAN/ TIMOTEON OPA
- Amaru es alto AMARUQA HATUNMI/ AMARUN HATUN
- Jorge es chato JORGEQA HUCH’UYMI/ JORGEN
HUCH’UY.
- Michael jackson es cantante MICHAEL JACKSONQA TAKIQMI/
MICHAEL JACKSONMI TAKIQ
- Ronald es científico RONALDMI K’USKIQ/ RONALDQA
K’USKIQMI
- Alberto es poeta ALBERTUQA HARAWIQMI/ ALBERTON
HARAWIQ

VERBO “ESTAR”
Se agrega el morfema “SHA” y se conjuga con los morfemas de los
verbos en los tres tiempos básicos.
TIEMPO PASADO.
QUECHUA CASTELLANO
Noqa kasharani YO ESTUVE
Qan kasharanki TU ESTUVISTE
Pay kasharan EL/ELLA ESTUVO
Noqanchis kasharanchis NOSOTROS ESTUVIMOS
Noqayku kasharayku NOSOTROS ESTUVIMOS
Qankuna kasharankichis USTEDES ESTUVIERON
Paykuna kasharanku ELLOS/ELLAS ESTUVIERON

TIEMPO PRESENTE.
QUECHUA CASTELLANO
Noqa kashani YO ESTOY
Qan kashanki TU ESTAS
Pay kashan EL/ELLA ESTA
Noqanchis kashanchis NOSOTROS ESTAMOS
Noqayku kashayku NOSOTROS ESTAMOS
Qankuna kashankichis USTEDES ESTAN
Paykuna kashanku ELLOS/ELLAS ESTAN

TIEMPO FUTURO.
QUECHUA CASTELLANO
Noqa kashasaq YO ESTARÉ
Qan kashanki TU ESTARAS
Pay kashanqa EL/ELLA ESTARA
Noqanchis kashasunchis NOSOTROS ESTAREMOS
Noqayku kashasaqku NOSOTROS ESTAREMOS
Qankuna kashankichis USTEDES ESTARAN
Paykuna kashanqaku ELLOS ESTARAN

LLANK’ASUNCHIS.
Traduce al español correctamente las siguientes oraciones
gramaticales
- Allillanchu kashanki?

¿COMO ESTAS? ¿ESTAS BIEN?__

- Allillanmi kashani! _________________

ESTOY BIEN

- taytayki imaynan kashan?

_COMO ES TU PAPÁ?__________________________

- Payqa allillanmi kashan.

EL ESTA BIEN_____________________

- aylluykipi allillanchu kashankichis?

¿EN TU FAMILIA ESTAN BIEN? ¿TU FAMILIA ESTA BIEN?


_________________________________
- Ari, allillanmi kashayku!

SI, ESTAMOS BIEN_________________

- paqarin hamunkichú?

¿MAÑANA VENDRAS?_______________________________

- juanqa wasinpin kasharan!

JUAN ESTABA EN SU CASA__________________

LLANK’ASUNCHIS.
TRADUCE AL QUECHUA LAS SIGUIENTES ORACIONES
GRAMATICALES.
- ¿Cómo estan? ___________
IMAYNALLAN KASHANKICHIS?______________
- ¿Cómo estas? _______________
IMAYNAN KASHANKI? IMAYNALLAN KASHANKI?__________
- ¿Cómo estaban? ___________________________
IMAYNAN KASHARANKICHIS?
- ¿Cómo estarás? _____________
IMAYNAN KASHANKI?_________________
- ¿Cómo estoy? __________
IMAYNAN KASHANI?__________________
VERBO “TENER”
PRIMER CASO. (contemporáneo) Se agrega el morfema “YUQ” a las
palabras que terminan en vocal, y el morfema “NIYUQ” a las palabras
que terminan en consonante, pero su conjugación sigue siendo igual
que la del verbo “SER”.
TIEMPO PASADO.
QUECHUA CASTELLANO
Karani Tuve
Karanki Tuviste
Karan Tuvo
Karanchis Tuvimos
Karayku Tuvimos
Karankichis Tuvieron
Karanku tuvieron

Qhawarichiykuna:
Noqa wasiYUQ karani
Qan wasiYUQ karanki
Pay wasi YUQ karan
Noqanchis wasiYUQ karanchis
Noqayku wasiYUQ karayku
Qankuna wasiYUQ karankichis
Paykuna wasiYUQ karanku
Noqa atoqNIYUQ karani
Qan atoqNIYUQ karanki
Pay atoqNIYUQ karan
Noqanchis atoqNIYUQ karanchis
Noqayku atoqNIYUQ karayku
Qankuna atoqNIYUQ karankichis
Paykuna atoqNIYUQ karanku

TIEMPO PRESENTE.
QUECHUA CASTELLANO
Kani Tengo
Kanki Tienes
Kan (*se sustituye por N, MI) tiene
Kanchis Tenemos
Kayku Tenemos
Kankichis Tienen
Kanku tienen

SER:
PAY/MI-N

HABER KAY ESTAR:


SHA

TENER: YUQ/NIYUQ
SUSTANTIVO + YUQ/NIYUQ +VERBO

Qhawarichiykuna:
Noqa wasiYUQ kani
Qan wasiYUQ kanki
PayMI wasiYUQ
Noqanchis wasiYUQ kanchis
Noqayku wasiYUQ kayku
Qankuna wasiYUQ kankichis
Paykuna wasiYUQ kanku

Noqa atoqNIYUQ kani


Qan atoqNIYUQ kanki
PayMI atoqNIYUQ
Noqanchis atoqNIYUQ kanchis
Noqayku atoqNIYUQ kayku
Qankuna atoqNIYUQ kankichis
Paykuna atoqNIYUQ kanku

TIEMPO FUTURO.
QUECHUA CASTELLANO
Kasaq Tendré
Kanki TENDRAS
Kanqa TENDRA
Kasunchis TENDREMOS
Kasaqku TENDREMOS
Kankichis TENDRAN
Kanqaku TENDRAN

Noqa wasiYUQ kasaq

Qan wasiYUQ kanki

Pay wasiYUQ kanqa

Noqanchis wasiYUQ kasunchis


Noqayku wasiYUQ kasaqku

Qankuna wasiYUQ kankichis

Paykuna wasiYUQ kanqaku

Noqa atoqNIYUQ kasaq

Qan atoqNIYUQ kanki

Pay atoqNIYUQ kanqa

Noqanchis atoqNIYUQ kasunchis

Noqayku atoqNIYUQ kasaqku

Qankuna atoqNIYUQ kankichis

Paykuna atoqNIYUQ kanqaku

Pero existe una excepción a la regla en la tercera persona, en


tiempo presente; En este caso solo se agrega el morfema “N”
cuando termina en vocal, y el morfema “MI” cuando termina en
consonante. Veamos los siguientes ejemplos

- El tiene perros, gatos, patos y pollitos.


- Paymi alqokunayuq, michikunayuq, waswakunayuq
chiuchichakunayuq ima.
- Ella tiene casa, chacra y animales.
- Paymi wasiyuq, chakrayuq uywakunayuq ima.
- El tiene laptop, ipod y Tablet.
- Paymi laptopniyuq, ipodniyuq, tabletniyuq ima.
- Ella tiene padre, madre, hijo, hija.
- Paymi taytayuq, mamayuq, qhari wawayuq, warmi wawayuq.
- El tiene televisores y radios.
- Paymi televisorkunayuq, radiokunayuq.
- Ella tiene madre.
- Paymi mamayuq.

LLANK’ASUNCHIS.
Traduce al quechua las siguientes oraciones gramaticales.
- yo tengo tias, casas y chacra
-NOQA IPAKUNAYUQ WASIKUNAYUQ CHAKRAYUQ IMA KANI
- Yo tengo perros, gatos y cuyes
-NOQA ALQOKUNAYUQ MICHIKUNAYUQ QOWEKUNAYUQ IMA KANI
- Tú tenías mesas, sillas y cuadernos
-QAN HANP’ARAKUNAYUQ TIYANAKUNAYUQ PATARAKUNAYUQ IMA
KARANKI.
- El tendrá casas, vacas y cerdos
-PAYQA WASIKUNAYUQ WAKAKUNAYUQ KHUCHIKUNAYUQ IMA KANQA
- nosotros tendremos ponchos y sombreros
-NOQANCHIS PONCHOKUNAYUQ CH’UKUKUNAYUQ KASUNCHIS.
- Tú tenías abuelo y abuela
-QAN APUCHAYUQ AWICHAYUQ KARANKI.
- yo tengo padre y madre
- NOQA TAYTAYUQ MAMAYUQ KANI
- Noqanchisqa mamayuq taytayuq kanchis
-NOSOTROS TENEMOS PADRE Y MADRE.
- noqaqa p’achayuq, qolqeyuq kani
-YO TENGO ROPA Y DINERO.
- qan celularniyuq, laptopniyuq, tabletniyuq ima karanki
-TU TUVISTE CELULAR, LAPTOP Y TABLET.
SEGUNDO CASO. (clásico)Se agrega al sujeto los sufijos posesivos
(y, yki,n, nchis, yku, ykichis, nku) y se le añade el verbo kaY anclado
con el sufijo personal de conjugación y el tiempo aplicado.
PRETERITO
NOQAQ MAMAY ATOQNIY KARAN
QANPA MAMAYKI ATOQNIYKI KARAN.
PAYPA MAMAN ATOQNIN KARAN
NOQANCHISPA MAMANCHIS ATOQNINCHIS KARAN
NOQAYKUQ MAMAYKU ATOQNIYKU KARAN
QANKUNAQ MAMAYKICHIS ATOQNIYKICHIS KARAN
PAYKUNAQ MAMANKU ATOQNINKU KARAN
PRESENTE
MAMAY ATOQNIY KAN
MAMAYKI ATOQNIYKI KAN
MAMAN ATOQNIN KAN
MAMANCHIS ATOQNINCHIS KAN
MAMAYKU ATOQNIYKU KAN
MAMAYKICHIS ATOQNIYKICHIS KAN
MAMANKU ATOQNINKU KAN

FUTURO
MAMAY ATOQNIY KANQA.
MAMAYKI ATOQNIYKI KANQA.
MAMAN ATOQNIN KANQA.
MAMANCHIS ATOQNINCHIS KANQA.
MAMAYKU ATOQNIYKU KANQA.
MAMAYKICHIS ATOQNIYKICHIS KANQA.
MAMANKU ATOQNINKU KANQA.
IMASMARI IMASMARI, IMATAQ KANMAN:
TUTA PHAKA QHAWAQ P’UNCHAYTAQ PANPA QHAWA: WICH’INA

VERBO HABER
KARAN-KAN-KANQA: HUBO, HAY, HABRA

1.- QAYNUNCHAY WASIPYPI HUÑUNAKUY KARAN.


2.- WASIYPI UNU KAN.
3.- KAY LLAQTAYPI PARA KAN.
4.- RAYMIYPI QOWE KANKA KANQA.
TAKICHA (SAQSAYWAMANPI)

Saqsaywamanpi

Pukuy pukuycha

Imallamantas

qanri waqanki.(kuti)

Noqachu kanki

Waqanaykipaq

mana mamayuq

mana taytayuq.(kuti)

Kacharpari

Saqsaywaman patachapis. ( Kuti)

Ch´ulla kutilla tuparanchis. (Kuti)

Chaytañataq runa rimasqa. (Kuti)

Sapa kutillan tupan nispa. (kuti)

MUNAPAKUQ HINA T’IJRAPAYAQ

MODO SUBJUNTIVO

Modo Subjuntivo: Indica deseo, posibilidad es hecho ideal.

Modo subjuntivo: (presente perfecto e imperfecto y pluscuamperfecto).


PRONOMBRES S. DEL MODO DESINENCIAS
VERBO
PERSONALES SUBJUNTIVO VERBALES

NOQA TakiSHA Y
QAN TakiSHA YKI
PAY TakiSHA N
QTI (cuando,
NOQANCHIS TakiSHA NCHIS
mientras que)
NOQAYKU TakiSHA YKU
QANKUNA TakiSHA YKICHIS
PAYKUNA TakiSHA NKU

……………………………………….…… ; ……………………………………………..

MODO SUBJUNTIVOMODO INDICATIVO FUTURO

QHAWARICHIYKUNA = EJEMPLOS:
1. Cuando Maritza hable bien el quechua, trabajará en el MINEDU.
 Maritza qheswa simita allinta rimaqtin, minedupi llank’anqa.

2. Cuando llegue mi mamá, nosotros estaremos felices.


 Mamay chayaramuqtin, noqayku kusisqa kasaqku.

3. Cuando yo viaje a Juliaca, traeré mucha ropa.


 Noqa Juliacata ch’usaqtiy, askha p’achata apamusaq.

4. Cuando viaje a Urubamba, no cocinare.


 Urubambata ch’usaqtiy, manan wayk’usaqchu.

5. Cuando mi mamá cumpla años, yo cocinare.


 Mamay watata hunt’aqtin, noqa wayk’usaq/

6. Cuando ellos terminen de jugar, tomaremos agua.


 Paykuna pukllayta tukuqtinku, unuta ukllasunchis.

7. Cuando Julia cante, todos aplaudiremos.


 Julia takiqtin llapanchis t’akllakusunchis.

8. Cuando Lya trabaje en la TELEVISA, vivirá en México.


 Lya TELEVISApi llank’aqtin, Mexicopi tiyanqa.

9. Cuando florezca el chuño, María me amará.


 Ch’uñu t’ikaqtin, maría munakuwanqa

IMAS MARIKUNA

Imas amari, imas amari


Hawan q’omer
ukhun yuraq
sichus yachayta munanki
chayqa suyay, suyay
¿Imataq kanman? (Pera)

Imas mamari, imas mamari


Achikyaqtin iskay chaki
Chawpi p’unchay kinsa chaki
Tutayaytintaq tawa chaki
¿Imataq kanman? (Runa)

KAMACHIQ HINA T’IKRAPAYAY = MODO IMPERATIVO

Expresa una orden, consejo, imposición y mandato etc.


KAMACHIY IMPERATIVO SIMPLE
Ruwasaq noqa Hago yo
Ruway Qan Haz tú
Ruwachun Pay Que haga él/ella
Ruwasunchis Noqanchis Hagamos nosotros
Ruwasaqku Noqayku Hagamos nosotros
Ruwaychis Qankuna Hagan ustedes
Ruwachunku Paykuna Que hagan ellos/ellas.

QHAWARICHIYKUNA:

1. SUMAQTA WAYK’USUNCHIS NOQANCHIS.


2. QAN OSQHAYLLAMAN WAYK’UY.
3. PAQARINMI TUTALLAMANTA SAYARINKI.
4. PAQARIN WAYK’UNKI QAN.
5. RUWANCHIS QANKUNA.
6. PAY OSQHAYLLAMAN HAMUCHUN.

ALLIN KALLPAWANPUNI KAMACHIY IMPERATIVO CONMINATORIO


LLANK’Asaqpuni noqa Obligatoriamente trabajaré yo
LLANK’Aypuni qan Obligatoriamente trabajarás tú
LLANK’Achunpuni pay Obligatoriamente trabajará él/ella
LLANK’Asunchispuni noqanchis Obligatoriamente trabajaremos nosotros
LLANK’Asaqkupuni noqayku Obligatoriamente trabajeromos nosotros
LLANK’Aychispuni qankuna Obligatoriamente trabajaran ustedes
LLANK’Achunkupuni paykuna Obligatoriamente trabajaran ellos/ellas
QHAWARICHIYKUNA:
1.- Ñañaymi wawanta allintapuni kamachin
2.- LLANK’ACHUNPUNI CHAKRAPI PAY.
3.- TURAYMI LLANK’ANQAPUNI MUNICIPIOPI.
4.- LLANK’ASAQPUNI KUNAN WATA NOQA.

También podría gustarte

pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy