Aragoiera

Aragoiera
	Idioma aragonés — Aragonés — aragonés
	Aragoieraren hizkerak urdinez (arrosa argiz, benasquera, aragoiera eta katalanaren arteko trantsiziozko mintzaira).
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Espainia
Hiztunak	~25 556 (2011)
Rankinga	Ez 100 mintzatuenen artean
Ofizialtasuna	Aragoiko berezko hizkuntza
Eskualdea	Aragoi (Huescako Pirinioetako bailara batzuetan)
UNESCO sailkapena	3: arriskuan
Araugilea	Academia Aragonesa de la Lengua (BOA 24/05/2013)
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; indoeuropar hizkuntzak; hizkuntza italikoak; hizkuntza erromantzeak; mendebaldeko hizkuntza erromantzeak; hizkuntza galo-iberiarrak; hizkuntza galo-erromantzeak; Hizkuntza okzitaniar-erromantzeak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektu aditza objektua
Denbora gramatikalak	past anterior (en)
Modu gramatikalak	indikatiboa
Genero gramatikalak	genero maskulinoa eta genero femeninoa
Kasu gramatikalak	nominatiboa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	an
ISO 639-2	arg
ISO 639-3	arg
Ethnologue	arg
Glottolog	arag1245
Wikipedia	an
Linguist List	arg
UNESCO	330
IETF	an
Endangered ; Languages Project	; 949

Aragoiera (aragonés edo luenga aragonesa) Aragoiko (Espainia) Pirinieotako zati batzuetan mintzatzen den erromantze hizkuntza da. Erdi Aroko hizkuntza gisa, mundu akademikoan nafar-aragoiera izenaz ezaguna da.

Egile batzuek VIII. mendearen inguruan latinetik jaio zela uste dute^{[erreferentzia behar]}. Historikoki, euskararen eragina jaso zuen hastapenetan, bai eta ondoko katalanarena, okzitanierarena eta gaztelaniarena ere: azkena eragile nagusia da.

2009ko azarotik, aragoiera eta katalana babesteko asmoz, Aragoiko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko legea onartu zuen Aragoiko gobernuak. Lege horrek ez du aragoieraren koofizialtasunik jasotzen, baina hizkuntzaren lurraldean eskubide batzuk onartzen ditu^[1].

Idaztarauari dagokionez, eztabaida izan da, bi erabiltzen baitira: 1987ko Uescako arauak^[2] (Consello d'a Fabla Aragonesak bultzatua), batetik, eta 2004tik Sociedat de Lingüística Aragonesak defendatutakoa^[3] (Grafía SLA deitua), bestetik, 2010eko otsailean, banaketa bukatzeko, Academia de l'Aragonések Behin-behineko proposamen ortografikoa kaleratu zuen^[4] eta 2023an onartu zen ortografia bateratua.^[5]

Hiztunen geografia

10.000 hiztun inguru daude, Huescako hurrengo lekuetan, batik bat: Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Hecho, Estadiella, Benás, Samianigo, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto eta Lo Grau.

Dialektoak

Artikulu nagusia: «Aragoieraren dialektoak»

Mendebaldeko aragoiera edo aragonés ozidental. Bost aldaera ditu: ansotano (Ansoko ibarra), cheso (Hechoko ibarra), aragüesino (Aragues eta Chasa), aisino (Aisa) eta chaqués (Chaca).

Erdialdekoa edo zentral: Alto Gallego eta Sobrarbeko (Bielsa) eskualdeetan.

Hegoaldekoa, meridional edo semontanés: Semontano eta Ayerben.

Ekialdekoa edo oriental: Ribagorza eta Sobrarbeko (Chistauko ibarra eta A Fueba) eskualdeetan.

Historia

Lehen testu ezagunak, Doneiliagako glosak izenekoak, X. mendekoak dira. XII. eta XIII. mendeetan lekukotza idatziak ugaritu ziren, eta XIV.ean, Juan Fernández de Heredia, lehen idazle esanguratsua, bizi izan zen.

XVII. mendean, Ana Abarca de Bolea serorak testu batzuk utzi zituen, baina hiztunek XX. mende arte ez zuten euren hizkuntzaz irakurtzeko hainbeste aukera izan. 1977an, Francho Nagorek lehen gramatika liburua kaleratu zuen, bai eta zenbait fikziozko liburu idatzi ere.

2005ean abiatu zuten Chuntos por l'aragonés egitasmoa, hizkuntza batua lortzeko helburuarekin eta hainbat elkarte eta hiritarrek sostengatua. Horren emaitza Academia de l'Aragonés erakunde araugilearen sorrera izan zen, urte bat geroago: 2023an, elkarte horrek ortografia estandarra adostu zuen.^[5]

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Aragoierazko literatura»

Egile klasikoen artean, Juan Fernández de Heredia azpimarratzekoa da. Gure garaikideen artean, Chuse Inazio Nabarro, Francho Nagore, María Pilar Benítez Marco, Nieus Luzía Dueso, Óscar Latas Alegre, Chusé María Satué edo Ana Tena Puy ezagunenetarikoak dira.

Musika

Mallacan, Biella Nuei, Prau, Lurte eta La Orquestina del Fabirol taldeak aipagarriak dira, bakoitza bere estiloan.

Elkarteak

Consello d'a Fabla Aragonesa: 1976an sortutako kultur erakundearen webgunea. Francho Nagore bertako Consello Asesor azpitaldearen presidentea da.
Ligallo de Fablans de l'Aragonés: 1982an sortutako kultur erakundea.
Sociedat de Lingüística Aragonesa: 2004an abiatutako kultur erakundea. Idazkaria Xavier Tomás Arias da.
Academia de l'Aragonés: 2006an sortua.

Hedabideak

Portal de l'aragonés: direktorio digital gaurkotua eta zabala, erakunde, argitalpen eta hedabideei buruzkoa.
Llengües Vives: Europako hego-mendebaleko hizkuntza gutxituei buruzko buletina; Bartzelonatik koordinatua, aragoieraren gaurkotasuna ere jorratzen du.

Oinarrizko esamoldeak

Buen día / Buen diya – Egun on
Buena tardi – Arratsalde on
Buena nueit – Gabon
Muitas grazias – Eskerrik asko
Vaiga bueno! / Au! – Agur
Por favor / Per favor – Mesedez
Biemplegato – Ongi etorri
No repleco / No acato – Ez dut ulertzen
Lun(e)s – Astelehena
Martes – Asteartea
Miércols – Asteazkena
Chueves – Osteguna
Viernes – Ostirala
Sabato – Larunbata
Domingo – Igandea

Hiztegiak

Aragonario Gaztelania/aragoiera hiztegi elektronikoa. Internet bidez kontsulta daiteke, gaztelaniazko hitzak aragoeiraz nola esaten diren jakiteko. Consello d'a Fabla Aragonesa-k 2013an argitaratu zuen Antonio Martínez Ruiz-en paperezko hiztegian oinarritua.^[6]

Erreferentziak

↑ ^a ^b (Gaztelaniaz) "10/2009 Legea, abenduaren 22koa, Aragoiko berezko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko. Aragoiko Boletin Ofiziala, 252. zkia., 2009ko abenduaren 30a"
↑ (Aragoieraz) Normas graficas d l'aragonés, Aragoieraren Normalizaziorako I. Kongresua, Huesca, 1987.
↑ (Gaztelaniaz)De Lingva Aragonensi aldizkarirako ortografiari buruzko oharrak, Sociedat de Lingüística Aragonesa, 2006.
↑ (Aragoieraz) Propuesta Ortografica Provisional de l'Academia de l'Aragonés, 2010eko otsaila
↑ ^a ^b «Aragoieraren ortografia bateratua osatu eta onartu dute» Argia (Noiz kontsultatua: 2023-04-22).
↑ Martínez Ruiz, Antonio, 1945-. (2002). Vocabulario básico bilingüe aragonés-castellano y castellano aragonés. (2a. ed. corr. y aum. argitaraldia) Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa ISBN 8495997029. PMC 433172866. (Noiz kontsultatua: 2019-05-06).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

(Aragoieraz) Portal de l'aragonés
(Gaztelaniaz) Chuntos por l'aragonés
(Aragoieraz) Consello d'a fabla aragonesa
(Aragoieraz) Ligallo de fablans de l'aragonés
(Katalanez) Llengües Vives
(Gaztelaniaz) Sociedat de Lingüística Aragonesa
(Aragoieraz) Academia de l'Aragonés
(Aragoieraz) Arredol - Diario digital en aragonés
Aragonario Gaztelania/aragoiera hiztegi elektronikoa Interneten

[10/2009_Legea-1] (Gaztelaniaz) "10/2009 Legea, abenduaren 22koa, Aragoiko berezko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko. Aragoiko Boletin Ofiziala, 252. zkia., 2009ko abenduaren 30a"

[2] (Aragoieraz) Normas graficas d l'aragonés, Aragoieraren Normalizaziorako I. Kongresua, Huesca, 1987.

[3] (Gaztelaniaz)De Lingva Aragonensi aldizkarirako ortografiari buruzko oharrak, Sociedat de Lingüística Aragonesa, 2006.

[4] (Aragoieraz) Propuesta Ortografica Provisional de l'Academia de l'Aragonés, 2010eko otsaila

[:0-5] «Aragoieraren ortografia bateratua osatu eta onartu dute» Argia (Noiz kontsultatua: 2023-04-22).

[6] Martínez Ruiz, Antonio, 1945-. (2002). Vocabulario básico bilingüe aragonés-castellano y castellano aragonés. (2a. ed. corr. y aum. argitaraldia) Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa ISBN 8495997029. PMC 433172866. (Noiz kontsultatua: 2019-05-06).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

i e a Hizkuntza erromantzeak
Ekialdekoak	Aromaniera • Errumaniera (moldaviera, valakiera) • Istro-romaniera • Meglenera
Hegoaldekoak	Sardiniera (campidanera, logudorera, sassariera)
Mendebaldekoak	Astur-leonesa (asturiera, extremadurera, leonesa, mirandesa, montañesa) • Borgoinera • Dalmaziera • Emiliano-romagnoloa • Erretorromaniera (erromantxea, friuliera, ladinoa) • Franche-comtera • Frankoprovenzera • Frantsesa • Galiziera (eonaviera, fala) • Galoa • Gaztelania (ekuatoreginear gaztelania, europar gaztelania, filipinar gaztelania, kaloa, latinoamerikar gaztelania, saharar gaztelania) • Istriera • Italiera • Katalana (algerera, balearrera, erdialdekoa, valentziera) • Korsikera (gallurera) • Ladinoa • Liguriera (genovera, monakoera) • Lombardiera • Lorrenera • Mozarabiera • Nafar-aragoiera (aragoiera, errioxera, nafar erromantzea) • Napoliera • Normandiera (jerseyera, guerneseyera) • Okzitaniera (gaskoia, limousinera, proventzera) • Piemontera • Pikardiera • Poitevin • Portugesa (afrikar portugesa, brasildar portugesa) • Siziliera • Valoniera • Veneziera • Xanpainera
Letra etzanez: hizkuntza hilak. Letra lodiz: 5 milioi hiztun baino gehiagokoak. Parentesi artean: parentesiaren ezkerrean dagoen hizkuntzaren dialektoak.