Nurenberg

Nurenberg; Nürnberg
	hiri handia
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Alemania
Alemaniako estatua	Bavaria
Gobernu-eskualde	Frankonia Erdikoa
Alkatea	Marcus König (en)
Izen ofiziala	Nürnberg
Jatorrizko izena	Nürnberg
Posta kodea	90402–90491 eta 8500
Udalerri kodea	09564000
Geografia
Koordenatuak	49°27′14″N 11°04′39″E / 49.4539°N 11.0775°E
Azalera	186,45 km²
Altuera	209 m
Mugakideak	Fürth, Erlangen, Erlangen-Höchstadt (en) , Nürnberger Land (en) , Roth (en) , Schwabach, Fürth (en) eta Oberasbach
Demografia
Biztanleria	526.091 (2023ko abenduaren 31); 3.065 (2022)
Dentsitatea	2.822 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	0911
Ordu eremua	UTC+01:00, UTC+02:00 eta Europa Erdialdeko Ordua
Hiri senidetuak	Kharkiv, Skopje, Krakovia, Antalya, Niza, Glasgow, San Carlos (Nikaragua), Praga, Hadera (en) , Shenzhen, Kavala, Atlanta, Kordoba, Gera, Venezia eta Lagos
Matrikula	N
	nuernberg.de

Nurenberg^[1] (alemanez: Nürnberg, /ˈnʏɐ̯nbɛɐ̯k/ ahoskatua^[2]) hiri alemaniarra da, Bavariako eskualdekoa. Pegnitz ibaiertzean dago.

Frankoniako hiririk populatuena da eta Bavariako bigarrena, Munichen atzetik. 503.002 biztanle zituen 2007ean.

Historia

Sorrera

Hiria XI. mendearen hasieran sortu zen. Lehen aipamen ofiziala 1050. urtekoa da. Bertan gaztelua egon bide zen Ekialdeko Frankoen Erresuma eta Nordgauko Markaren arteko muga zaintzeko. Zenbait merkataritza bideren arteko bidegurutzea zen Erdi Aroan eta honek oparotasuna ekarri zion.

Erdi Aroa

Konrado III.a Germaniakoak Nurenbergko burgraverriaren hiriburu ezarri zuen. Gainera Reichstaga (Inperioko Dieta) bertan bildu izanak Germaniako Erromatar Inperio Santuaren hiriburu "ez ofizial" bihurtu zuen. 1219an Askatasunaren Eskutitz Handia (alemanez: Großen Freiheitsbrief) jaso zuen, honen barnean hiri eskubideak, txanponak egiteko ahalmena eta aduanetako polizia edukitzea baimentzen zen. 1356an Karlos IV.ak bere Urrezko Buldan germaniar erregeek lehen Reichtaga mantendu behar zutela esatean Nurenberg Europako hiru hiri garrantzitsuenetako bat bihurtu zen.

Oparotasun giro hartan ordea izan zen gertaera lazgarririk ere. 1298an juduei sakrilegioa leporatu eta Rintfleisch-Pogrom izeneko pogromean 698 judu hil zituzten. XIV. mendean sarritan gertatu ziren antzeko masakreak Alemanian.

Aro modernoa

XV. eta XVI. mendeetan alemaniar pizkundearen erdigunea izan zen. 1525ean hiriak Luteranismoa onartu zuen eta 1532ko Nurenbergeko Bake Itunean luterotarrek eskubide garrantzitsuak jaso zituzten. 1632an Hogeita Hamar Urteko Gerrak bete betean harrapatu zuen eta krisi latza jasan zuen denboran luzatu zena. XIX. mendean ia behea jo zuen eta Germaniako Erromatar Inperio Santua desegin zenean Hiri Inperial Askearen kategoria galdu eta Bavaria barnean sartu zen, hau Nurenbergen zorrak bere gain hartzeko prest baitzegoen. 1835ean Nurenberg eta Fürth arteko trenbidea eraikitzean berriz ere oparotasuna iritsi zen hirira.

XX. mendea

Bere historia handia zela eta, Adolf Hitlerrek Alderdi Naziaren egoitza ofizial izendatu zuen (Reichsparteitag) eta bertan hainbat kongresu ospatu zituzten. Hura zela eta, aliatuek bereziki erasotu zuten. 1943an hasi ziren bonbardaketak eta 1945ean bukatu. Nurenberg hiriaren % 90a erabat suntsituta geratu zen.

1945eko azaroaren 20an hasi ziren Nurenbergeko epaiketak hainbat buruzagi nazien aurka, Holokausto eta Bigarren Mundu Gerran egindako krimenengatik.

Ondasun nabariak

Nurenbergko gaztelua (Nürnberger Burg)
San Sebaldo eliza (St Sebalduskirche): Nurenbergko eliza zaharrena da, XIII mendekoa.
San Lorentzo eliza (St. Lorenzkirche): XIV mendeko eliza gotikoa.
Izpiritu sainduaren ospitalea (Heilig-Geist-Spital): 1332an sortu eta Erdi Aroko ospital handienetakoa izan zen. Legenardunak hartzen zituen.
Hauptmarkt enparantza: Alde zaharreko giroaren erdigunea merkatu plaza honetan dago. Bertan dago 1385ean eraiki zen Schöner Brunnen iturria.
Germanisches Nationalmuseum: Alemaniar kulturaren museoa.
Neues Museum Nürnberg: Arte moderno eta garaikidearen museoa.

Klima

Datu klimatikoak (Nuremberg, 1981–2010, muturreko tenperaturak 1955-2013)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.0	19.3	23.7	31.0	32.2	35.1	38.6	37.6	32.3	27.7	20.4	15.1	38.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	2.5	4.4	9.2	14.4	19.4	22.8	24.6	24.2	19.4	13.9	7.2	3.5	13.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	0.0	0.8	4.7	9.0	14.0	16.9	19.1	18.4	14.0	9.3	4.2	1.0	9.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-3.1	-2.9	0.4	3.3	8.0	12.1	13.3	12.7	9.0	5.2	1.2	-1.8	4.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-25.4	-30.2	-18.3	-9.2	-4.3	0.0	3.1	0.6	-2.7	-7.3	-12.7	-23.0	-30.2
Pilatutako prezipitazioa (mm)	41.7	36.6	47.0	39.8	60.8	66.1	80.4	63.5	49.6	52.6	47.4	51.4	636.8
Eguzki orduak	58.2	87.2	116.8	175.0	216.0	217.9	234.7	219.9	161.2	114.4	57.2	43.2	1701.6
Iturria: Deutscher Wetterdienst^[3]

Kirolak

Nurenbergeko futbol taldeak, 1. FC Nurembergek, Alemaniako 9 Bundesliga eta 5 Kopa irabaziak ditu. 20 eta 30. hamarkadan izan zen nagusi.

Nurenbergtar ezagunak

Albrecht Dürer (1471-1528), margolaria.
Johann Pachelbel (1653-1706), musikaria.

Herri eta hiri senidetuak

Niza, Frantzia, 1954^[4] Venezia, Italia, 1954^[5] Krakovia, Polonia, 1979^[6] Skopje, Mazedonia, 1982^[7] Glasgow, Eskozia, 1985 San Carlos, Nikaragua, 1985 Praga, Txekiar Errepublika, 1990^[8]	Kharkiv, Ukraina, 1990 Hadera, Israel, 1995 Shenzhen, Txina 1997^[9] Antalya, Turkia, 1997 Kavala, Grezia, 1998 Atlanta, Georgia, 1998 Kordoba, Espainia, 2010