Irak

Jumhūriyat Al-ʿIrāq
Komarê Iraq
Lýðveldið Irak

(Flagg Irak) (Skjaldarmerki Irak)
Tjóðarslagorð: Allahu Akbar
Tjóðsangur: Mawtini
Alment mál	Arábiskt, Kurdiskt
Høvuðsstaður	Bagdad
Forseti	Barham Salih
Forsætisráðharri	Mustafa Al-Kadhimi
Fullveldi	3. oktober 1932 (frá Stóra Bretland)
Vídd  - tilsamans  - vøtn (%)	438,317 km² 1.1 %
Íbúgvar  - tilsamans 2014  - tættleiki	36,004,552 82.7/km²
Gjaldoyra	Irakiskur dinarur (IQD)
Tíðarøki	3
Økisnavn á alnetinum	.iq
Telefonkota	+964

Irak (arábiskt: Jumhūriyat Al-ʿIrāq, kurdiskt: Komarê Iraq) ella Lýðveldið Irak er eitt hitt størsta og sterkasta landið í hesum parti í Miðeystri. Meginparturin av landinum er turr oyðimørk og berligt fjallalendi. Irak hevur mark við seks lond: Í vesturi hevur Irak mark við Jordan og Saudi-Arábia, í norðri við Sýria og Turkaland, í eystri við Iran, og í suðri við Kuveit. Høvuðsstaður er Bagdad og høvuðsmálið er arábiskt. Umleið 19 milliónir fólk hava atkvøðurætt á irakska tjóðartingsvalinum. Teirra millum eru hálv onnur millión irakar, sum búgva í øðrum londum. 90 prosent av inntøkunum hjá Irak koma frá oljuvinnuni.

Fólkið

Meginparturin av fólkinum eru muslimar og tala arábiskt. Í norðara parti í landinum búgva eisini um 4 milliónir kurdar.

Søga

Babylon var ein týdningarmikil býur í gamla Mesopotamia. Restirnar av Babylon liggja 85 kilometrar sunnanfyri Bagdad.

Um 5000 f.Kr. búsettu bøndur seg á fruktagóða lendinum Sumer (Irak) ímillum áirnar Tigris og Evfrat í Mesopotamia. Teir gróvu veitir úr áunum og veittu vatn á velturnar. Teir dyrkaðu bygg og bønir m.a. og hildu seyð, neyt og svín. Avlopsbúnaðarvørur býttu sumerar við amboð, metal og krukkur hjá fólki, sum búðu so langt burtur sum í Afganistan og Pakistan. Teir bygdu bygdir, seinni býir. Nakrir stórir býir vóru egin býarríki. Tey fingu ræði á teimum landslutum, sum vóru uttan um býin. Tað mætasta býarríkið í Irak var Ur, og stórtíð býarins var frá uml. 2700 til 2300 f.Kr. Í býarríkjunum vóru tempul, og tempulprestarnir fingu stórt ræði og somu støðu sum valdsharrar. Onkustaðni vóru bygdar pýramidur. Um 3500 f.Kr. funnu sumerar upp fyrstu skriftina. Teir ristu myndir, sum týddu orð ella ljóð á leirtalvur við sevgrifflum, ofta í sambandi við handilsavtalur. Í høvuðsheitum vóru bara nýtt eini 200-300 tekn. Frá um 2330 til 2275 f.Kr. grundaði Sargon kongur í Akkad norðanfyri Sumer, eitt ríkið úr Sýria til Persaflógva, og hann fekk ræði á øllum býunum í Sumer.

Eftir 2000 f.Kr. fekk fólkið í býnum Babylon (85 km sunnanfyri Bagdad) í Mesopotamia stórt vald. Babylons býur var í fornari tíð millum tey sjey undurverkini við sínum upphongdu urtagørðum. Mætasti kongurin í Babylon, Hammurabi, tann sætti av ráðandi kongsættini, stýrdi frá um 1790 til 1750 f.Kr. Henn legði undir seg Akkad og Sumer og limaði tey inn í babylonska ríkið. Babylon var høvuðsstaður og vaks skjótt um tað mundið. Hann bøtti um almennu viðurskiftini og setti lógir í gildi. Lógirnar vórðu ristar í steinsúlur og leirtalvur, og lógarsavnið hjá Hammurabi kongi er enn lesandi. Tað er heimsins elsta varðveitta lógarverk. Summar lógir kunnu tykjast okkum at vera harðar, men tær flestu vóru rættvísar, og tað sæst týðiliga í lógunum, at Hammurabi hevði gjørt av, at tey múgvandi skuldu ikki kúga tey fátæku.

Síðan Irak gjørdist lýðveldi í 1958, hevur politiskur ófriður javnan verið. Í 1980-árunum kríggjaðist Irak við Iran í samfull 8 ár, og tá ið Irak legði Kuveit undir seg, leyp stórt altjóða herlið á. Kríggið verður rópt Flógvakríggið (2. august 1990–28. februar 1991), og Irak tapti so dyggiliga.

Irak-kríggið

Niðurtøkan av Saddam Hussein standmyndini á Firdos Plássinum.

Amerikanskar herdeildir á goymistaðnum hjá Uday Hussein og Qusay Hussein.

Í 2005 varð nýggj grundlóg samtykt í Irak, soleiðis, at landið fekk fólkaræðisliga stýrisskipan.

Tann amerikanska innrásin byrjaði 20. mars 2003. Amerikonsku royndirnar at skapa demokrati og samstundis Kríggið Móti Yvirgangi, hevur havt við sær at landið er gjøgnumdrivið av harðskapi, deyða og líðing. Tað rakar øll, men mest kvinnurnar. Meira enn ein millión irakiskar kvinnur eru í dag einsamallar um at uppihalda familjunum, og arbeiðsloysið er stórt. Áðrenn kríggið gingu tey flestu børnini í skúla, og kvinnur arbeiddu í stórum tali. Í dag eru teir almennu stovnarnir, har kvinnurnar starvaðust ikki til. Aðrasteðs, sum til dømis í Basra, hava trúarbólkar, sum hava serliga fatan av, hvussu kvinnur skulu vera, tikið valdið. Í dag sleppa kvinnur í Basra ikki at íðka ítrótt og noyðast at ganga við turriklæði.

Kríggið í Irak hevur kostað yvir 600 000 sivilum irakum lívið, vísir ein kanning, sum amerikanskir og irakskir granskarar hava gjørt í 2006 . Metingarnar hjá granskarunum fýra ferðir hægri enn tey tøl, irakska stjórnin higartil hevur almannakunngjørt um sivilt mannfall, bygt á upplýsingar frá líkhúsum og sjúkrahúsum. Granskararnir byggja hinvegin síni tøl á spurnarkanningar, sum eru gjørdar á rættiliga breiðum grundarlagi kring alt Irak. At 600 000 sivilir irakar eru falnir undir krígnum, svarar til, at 500 sivilfólk eru deyð hvønn einasta dag síðani amerikansku innrásina í mars mánaði í 2003.

Ein rúgva av palestinensum eru vorðnir heimleysir av ófriðinum, sum hevur merkt landið síðani USA gjørdi innrás í 2003. Í 2003 búðu 34 000 palestinensar í Irak. ST hjá kommessiónin fyri flóttafólk metir, at talið nú er minkað niður í 10 000-15 000.

Kríggið í Irak hevur nærum kostað USA tað sama sum kríggið í Vjetnam. Amerikanska kongressin hevur latið gjørt eina nýggj frágreiðing um, hvussu nógv kríggj hava kostað USA, líka afturi frá 1775. Irak-kríggið verið líka dýrt fyri USA sum Vjetnamkríggið. Uppgerðin vísir, at Irak-kríggið, sum higartil hevur vart í fimm ár, hevur kostað amerikansku skattagjaldarunum umleið 3.074 milliardir krónur. Vjetnamkríggið, sum vardi í 10 ár, kostaði 3.170 milliardir krónur, við virðinum á dollaranum í dag. Tað er tó eitt sindur trupult at samanbera, millum annað orsakað av inflatiónsfaktorinum.

Landslutir í Irak.

Hóast tað eru 11 ár síðan, at USA leyp á Irak, er støðan í landinum ófriðarlig og ótrygg. Amerikanski forsetin, Barack Obama, leggur nú eftir USA og tess sameindu í Irak. Obama heldur, at londini hava gjørt alt og lítið til tess at loysa flóttafólkakreppuna, sum hevur tikið seg upp aftan á kríggið í Irak. Irakkríggið er av, í øllum førum á papp­írinum. Hósdagurin 29. des. í 2011 var almenni dagurin fyri endan á krígnum, sum byrjaði 20. mars 2003, men nógv ivast í, um unga irakska fólkaræðið er nóg sterkt til at standa á egnum beinum.

Politikkur

Minaretir, tornini á moskunum, eyðkenna býarmyndina í Bagdad.

Hjúnalag

Irakiska stjórnin hevur gjørt eitt lógaruppskot í mars 2014, sum loyvir pedofili og neyðtøku innan karmarnar í hjúnalagi . Stjórnin ætlar at loyva monnum at gifta seg við 9 ára gomlum gentum, at gera tað lógligt fyri mannin at neyðtaka konu sína, umframt at tað skal tryggjast við lóg, at menn altíð skulu fáa foreldramyndugleikan í samband við hjúnaskilnað. Umframt nevndu broytingarnar mælir lógaruppskotið til, at tað ikki skal vera loyvt hjá muslimum at gifta seg við einum, sum ikki er muslimur, og so skulu kvinnur eisini hava avmarkaðan arvarætt . 21 av 29 umboðum í stjórnini taka undir við uppskotinum, sum skal samtykkjast í irakiska tjóðartinginum, áðrenn tað kemur í gildi. Higartil hava bæði gentur og dreingir skula verið 18 ár, áðrenn tey hava kunnað gingið saman í hjúnalag, men irakski løgmálaráðharrin, Hassan al-Shimari, sigur, at hetta aldursmarkið er brot á Sharia, og at tað tí eigur at verða broytt .

Landafrøði

Leivdirnar eftir gamla Bábylon eru um 90 km sunnanfyri Bagdad.

Tá ið fruktagóða lendið fram við Evfrat og Tigris er frá, er tað mesta av Irak fjalla- og oyðimarkarlendi. Bara sættingurin av víddini er nýtilig landbúnaðarjørð, tí má Irak flyta inn stóran part av matvørunum, landinum tørvar.

Landslutir í Irak

1. Bagdad
2. Salah ad Din
3. Diyala
4. Wasit
5. Maysan
6. Al Basrah
7. Dhi Qar
8. Al Muthanna
9. Al-Qādisiyyah
10. Babil
11. Karbala
12. An Najaf
13. Al Anbar
14. Ninawa
15. Dahuk
16. Arbil
17. At Ta'mim
18. Sulaymaniyah

Hygg eisini at

• Bagdad
• Flógvakríggið
• Kríggið ímillum Iran og Irak
• Miðeystur
• Asia