Finšćina
| kraje |  Finska,  Šwedska,  Norwegska (Finnmark),  Ruska (Karelska)
| |
| rěčnicy | 6 milionow | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | uralske rěče | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Finska,  Europska unija
| |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
fi | |
| ISO 639-2: |
fin | |
| ISO 639-3 (SIL): |
fin | |
| karta | ||
| ||
| Rozšěrjenje finšćiny | ||
| wikipedija | ||
Finšćina słuša k finougriskim rěčam, kotrež su swójba znutřka uralskich rěčow. W tutej swójbje twori skupinu baltofinskich rěčow hromadźe z blisko přiwuznymi rěčemi: Estišćina, karelšćina a dalše małe rěče.
Finsce rěči 6 mil. ludźi, z toho we Finskej přez 5 mil, tuž něhdźe 92 % wobydlerjow. Něhdźe 6% wobydlerjow rěči Šwedšćinu jako maćeršćinu.
Finsce so tež rěči we Šwedskej, Norwegskej a Ruskej a druhich krajach.
Finšćina je aglutinowaca rěč a so njesnadnje wot susodnych indoeuropskich rěčow rozeznawa, hačrunjež bu wot lěttysacow wot tych wobwliwowana. Tohodla finšćina ma mnoholičbne požčonki z rozdźělnych indoeuropskich rěčow, předewšěm germanskich, baltiskich a słowjanskich rěčow.
Přiwuznosć
Finšćina słuša k finougriskim rěčam, kotrež so w sewjerowuchodnej Europje a sewjerozapadnej Azija rěča. Jenož madźaršćina so w srjedźnej Europje rěči. Finšćina je chětro blisko přiwuzna z estišćinu, karelšćinu, wepsišćinu, wotišćinu a liwišćinu, mjeztym zo přiwuznosć z madźaršćinu je něhdźe tak mało kaž ta mjez němčinu a persišćinu. Baltofinskim rěčam su samiske rěče podobne, mjeztym zo so druhe rěčne skupiny sylnišo rozeznawaja.
Alfabet a wurjekowanje
We finšćinje so łaćonski alfabet z třomi přidatnymi pismikami wužiwa, a to ä, ö, å (jenož za šwedske mjena). Wone w alfabetiskim porjedźe po pismiku z sćěhuja, tak zo ä a ö njestejitej při a a o kaž w němčinje. Stawiznow dla finski alfabet faktisce je identiski ze šwedskim alfabetom.
Ale jenož sćěhowace pismiki we woprawdźitych finskich słowach wustupuja:
| a d e g h i j k l m n o p r s t u v y ä ö |
Sćěhowace pismiki so jenož w cuzych słowach wužiwaja:
- b, c, f, q, w, x, z, å
Při tym je wurjekowanje prawidłowniše hač we wjele druhich rěčach. Nimo toho dołhosć wokalow a konsonantow je wažna. Na př. tuli "woheń", tulli "cło", tuuli "wětr". Konsonanty b, d a g so tróšku mjechše hač w němčinje wurjekuja, mjeztym zo p, t a k přeco su njeaspirowane.
| Pismik | Zwukowa hódnota | Přikład | Wopis |
|---|---|---|---|
| c | s | wustupuje jenož w cuzych słowach. | |
| e | ɛ | lehti "łopjeno" | stajnje wotewrjeny, ale tróšku bóle zawrjeny hač w němskim wenn |
| h | h | hovi "dwór" | kaž němski h |
| ç | lehti "łopjeno" | tež před konsonantami jasnje wurjekowany, ale tam kaž ch w němskim Licht | |
| k | k | kissa "kóčka" | kaž němski k, ale njeaspirowany |
| o | ɔ | olla "być" | stajnje wotewrjeny kaž w němskim toll |
| p | p | puu "štom; drjewo" | kaž němski p, ale njeaspirowany |
| r | r | ratas "koło" | jazykowy r |
| s | s | saari "kupa" | stajnje njespěwny kaž w němskim Fass |
| t | t | talo "dom" | kaž němski t, ale njeaspirowany |
| v | v | vesi "woda" | kaž němski w, ale ženje kaž f. |
| y | y | yksi "jedyn" | kaž němski ü |
| ä | æ | päivää "dźeń" | bóle wotewrjeny hač němski ä, kaž w jendźelskim hat |
| ö | œ | yö "nóc" | stajnje wotewrjeny kaž w němskim Hölle |
Pismik n wotwisuje we wurjekowanju wot sćěhowaceho konsonanta. T.r. hromadźe z pismikom k, tuž jako nk so kaž /ŋk/ wurjekuje, mjeztym zo hromadźe z pismikom g, tuž jako ng samo k /ŋ:/ zjednoćuje. Před pismikom p wón so kaž m wurjekuje, na př. kunpa (kaž kumpa).
Přizwuk leži w finšćinje přeco na prěnjej złóžce. Wot wjace hač třoch złóžkow wustupuje tež pódlanske přizwuk na kóždej druhej złóžce. Ale poslednja złóžka wostanje njepřizwučna.
Při zestajenych słowach kóždy wobstatk wobchowuje swoje přizwuk.
Fonologija
Fonemy
Finšćina ma wósom wokalow, 18 diftongow a 14 konsonantow, při čimž přidatne konsonanty jenož w cuzych słowach wustupuja.
Wokale
Finšćina ma wósom wokalow, při čimž wšě wokale móžeja krótke abo dołhe być. Krótke wokale so jedyn raz pisaja, mjeztym zo dołhe wokale so dwójce pisaja. Transkripcija po IPA so w sćěhowacej tabeli mjez porom / jewi.
| prědnje | centralne | zažne | ||
|---|---|---|---|---|
| njekulojćene | kulojćene | |||
| zawrjene | i | y | u | |
| połwotewrjeny | e /ɛ/ | ö /œ/ | o /ɔ/ | |
| wotewrjene | ä /æ/ | ɑ | ||
Nimo toho je w finšćinje wotwisnje wot wašnja ličenja 16 hač 18 rozdźělnych diftongow, kotrež so jako fonemy hódnoća: ai [ɑi̯], au [ɑu̯], ei [ɛi̯], eu [ɛu̯], ey [ɛy̯], ie [iɛ̯], iu [iu̯], iy [iy̯], oi [ɔi̯], ou [ɔu̯], ui [ui̯], uo [uɔ̯], yi [yi̯], yö [yœ̯], äi [æi̯], äy [æy̯], öi [œi̯] a öy [œy̯]. Status diftongow wot ey a iy njeje jednozmyslny. Powšitkownje so by mjez diftongami a dwuzłóžkowymi wokalowymi wjazbami rozeznawać dyrbjało, při čimž so přeco njehodźi hranica jasnje ćahnyć. Tak je au w kaula [ˈkɑu̯lɑ] (šija) diftong, ale w kulaus [ˈkulɑus] (lunk) wokalowa wjazba.[1]
Konsonanty
Finšćina ma jenož 14 samostatnych konsonantowych fonemow. Wona tohodla słuša k rěčam, kotrež su chude na konsonantach. Dalše štyri konsonanty, kotrež tu w spinkomaj steja, jenož w požčonkach wustupuja.
| Bilabial | Labiodental | Dental | Alweolar | Postalweolar | Palatal | Welar | Glotal | |
| Ploziwy | p, (b) | t, d | k, (g) | ʔ | ||||
| Nazale | m | n | ŋ | |||||
| Wibranty | r | |||||||
| Frikatiwy | (f), v | s | (ʃ) | h | ||||
| Aproksimanty | j | |||||||
| Laterale | l |
Zwuk ʔ so jenož při substantiwach na krótkim -e a při někotrych werbowych formach jewi, kaž na př. Tule tänne! "Přińdź sem!". Při tym je jako podlěšk nazwukoweho konsonanta sćěhowaceho słowa słyšomny.
Wokalna harmonija
Nimo toho finšćina ma wokalnu harmoniju. Zažne wokale a, o a u njemóžeja w samsnym słowje z prědnimi wokalemi ä, e, a y wustupować. Kóncowki a sufiksy so wotpowědujo po wokalemi w zdónku přiměrjeja.
- talo (dom) – talossa (w domje)
- metsä (lěs) – metsässä (w lěsu)
Wokalej e a i stej neutralnej. Tohodla wonej móžetej z wokalemi wobeju skupinow wustupować. Jeli słowo jenož wobsahuje neutralne wokale, hodźa so za kóncowki prědnje wokale wužiwaja.
- meri (morjo) – meressä (w morju)
W zestajenych słowach wokalna harmonija płaći za kóždy dźěl. Wokale kóncowki so po wokalach poslednjeho dźěla zrjaduja.
- Pohjanmeri (Sewjerne morjo) – Pohjanmeressä (w Sewjernym morju)
Cuze słowa druhdy wobsahuja wokale wobeju skupinow. Ale při njeporjadnym wurjekowanju so wokale připodobnjuja, kaž na př. Olympia so jako Olumpia wurjekuje.
Stopnjowa změna
Konsonanty k, p a t podleža w deklinaciji kaž w konjugaciji finskich słowow stopnjowej změnje. Wustupuja w „sylnym“ a „słabym“ stopjenju. Sylny stopjeń steji we wotewrjenych, tuž na wokalu kónčacych, złóžkach (na př. katu „dróha“) kaž tež před dołhimi wokalemi a diftongemi (na př. katuun „do dróhi“). Hewak steji słaby stopjeń (na př. kadun „dróhi“).
Při wjetšinje słowow steji zakładna forma (nominatiw při nomenach, infinitiw při słowjesach) w sylnym stopjenju. Někotre słowa podleža napřećiwnej stopnjowej změnje, při kotrejž zakładna forma w słabym stopjenju steji a flektowane formy přewažnje sylny stopjeń přijimaja (na př. tuote „produkt“ – tuotteen „produkta“).
Rozeznawa so mjez kwantitatiwnej a kwalitatiwnej stopnjowej změnu. Při kwantitatiwnej stopnjowej změnje so dwójne konsonanty w słabym stopjenju do jednorych redukuja:
- kk → k: pankki (banka) – pankin (banki)
- pp → p: oppia (wuknyć) – opin (ja wuknu)
- tt → t: katto (třěcha) – katot (třěchi)
Wot kwalitatiwneje stopnjoweje změny su jednotliwe konsonanty k, p a t kaž tež mnoholičbne konsonantowe wjazby potrjechene. Tute wašnje stopnjoweje změny njeje wjace produktiwna, t. r., nowše słowa njejsu wjace wot toho potrjechene (přir. katu „dróha“ – kadun „dróhi“, ale auto „awto“ – auton „awta“).
- k → ∅: lukea (čitać) – luen (čitam)
- p → v: rapu (rak) – ravun (raka)
- t → d: katu (dróha) – kadulla (na dróze)
- nk → ng: Helsinki – Helsingissä (w Helsinki)
- mp → mm: kampa (česak) – kammat (česaki)
- lt → ll: valta (móc, mócnarstwo) – vallan (mocy)
- nt → nn: antaa (dać) – annan (dam)
- rt → rr: parta (broda) – parran (brody)
Wosebite pady:
- hke → hje: rohkenen (zwěrju sej) – rohjeta (sej zwěrić)
- lke → lje: hylkeen (ćulenje) – hylje (ćuleń)
- rke → rje: särkeä (rozłamać) – särjen (rozłamam)
- uku → uvu: luku (ličba) – luvun (ličby)
- yky → yvy: kyky (kmanosć) – kyvyn (kmanosće)
Gramatika
Finšćina je aglutinowaca rěč, kotraž ma 15 padow. Genusy a nominalne klasy faluja.
Słowjesa
Finšćina ma konjugacije. W sćěhowacej tabeli su někotre přikłady za prezensowe formy werbow, při čimž mjenowane słowjeso olla je tróšku njeprawidłowne.
| Wosoba | Pronomen | Olla (być) | Puhua (rěčeć) | Etsiä (pytać) | |
|---|---|---|---|---|---|
| Jednota | 1. | minä | olen | puhun | etsin |
| 2. | sinä | olet | puhut | etsit | |
| 3. | hän, se¹ | on | puhuu | etsii | |
| Mnohota | 1. | me | olemme | puhumme | etsimme |
| 2. | te | olette | puhutte | etsitte | |
| 3. | he, ne² | ovat | puhuvat | etsivät | |
¹ Hän woznamjenja “wón/wona”, a se woznamjenja “wono”.
² He je pluraliski hän, ne je pluraliski se.
Pronomeny třećeje wosoby su nuzne, ale je móžno pronomeny prěnjeje a druheje wosoby wuwostajić.
Negowace słowjeso
Zo by negowacu sadu tworiła, finšćina wužiwa negowace pomocne słowjeso. Za nim wužiwaja słowjeso, kotrež so neguje: namakaš formu słowjesa, jeli bjerješ formu prěnjeje wosoby a wotstroniš kónčny N. Na př., “ja njerěču” je: “minä en puhu”. Konjugacija słowjesa je kaž sćěhuje:
| Wosoba | Pronomen | Słowjeso | |
|---|---|---|---|
| Jednota | 1. | minä | en |
| 2. | sinä | et | |
| 3. | he, se | ei | |
| Mnohota | 1. | me | emme |
| 2. | te | ette | |
| 3. | he, ne | eivät | |
Prašenja
Za prašenja bjez woprawdźiteho prašaceho pronomena so sufiks -ko/-kö wužiwa. Při tym so słowo ze sufiksom do spočatka sady staja. Na př.:
- Hän osti sen eilen. Wón (abo wona) kupi jo wčera.
- Ostiko hän sen eilen? Kupi wón jo wčera?
- Hänkö osti sen eilen? Wón kupi jo wčera? (W prašenju dźe wo “njeho”.)
- Senkö hän osti eilen? Jo wón kupi wčera?
- Eilenkö hän osti sen? Wčera wón jo kupi?
Nóžki
Žórła
- Dr. Richard Semrau: Langenscheits praktisches Lehrbuch Finnisch. Langenscheidt, Berlin, München, Wien, Zürich, New York, ISBN 3-468-26140-3.
- Hillevi Low: Finnisch Wort für Wort. 7. nakład. Reise Know-How Verlag Peter Rump GmbH, Bielefeld 2002, ISBN 3-89416-014-4.
- Fred Karlsson: Finnische Grammatik. 4. njezměnjeny nakład. Helmut Buske Verlag, 2004 (přełoženy wot Karl-Heinz Rabe), ISBN 3-87548-381-2.
- Tuula Laakkonen: Finnisch ohne Mühe. Assimil, Nörvenich 2004 (přełoženy wot Maija-Liisa Hofmann, Marja Kekäläinen), ISBN 3-89625-017-5.
Wotkazy
bołharšćina | čěšćina | danšćina | estišćina | finšćina | francošćina | grjekšćina | iršćina | italšćina | jendźelšćina | letišćina | litawšćina | madźaršćina | maltašćina | němčina | nižozemšćina | pólšćina | portugalšćina | rumunšćina | słowakšćina | słowjenšćina | španišćina | šwedšćina
