Լիթուանիա
| Լիթուանիա | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Կը ներառնէ | Alytus County?, Kaunas County?, Կլայպեդի գավառ?, Marijampolė County?, Պանավեժի կոմսություն?, Šiauliai County?, Տաուրագեսի կոմսություն?, Telšiai County?, Ուտենայի գավառ? եւ Վիլնյուսի կոմսություն? | ||||
| Պետական լեզու | Լիթուաներէն[1] | ||||
| Մայրաքաղաք | Վիլնիւս[2] | ||||
| Օրէնսդիր մարմին | Սէյմ | ||||
| Երկրի ղեկավար | Կիթանաս Նաուսետա | ||||
| Կառավարութեան ղեկավար | Ինկրիտա Շիմոնիթէ | ||||
| Ազգաբնակչութիւն | 2 860 002 մարդ (1 Յունուար 2023)[3] | ||||
| Օրհներգ | Լիտվայի օրհներգ? | ||||
| Կարգախօս | Vienybė težydi | ||||
| Հիմնադրուած է | 11 Մարտ 1990 թ. | ||||
| Արժոյթ |
Եւրօ[4][5] | ||||
| Ժամային համակարգ | UTC+2 եւ UTC+3։00 | ||||
| Հեռաձայնային համակարգ | +370 | ||||
| Համացանցի յղում | .lt? | ||||
| Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ | 0,875[6] | ||||
| Lua–ի սխալ՝ expandTemplate: template "ref-lt" does not exist։ | |||||
Լիթուանիա (լիթ.՝ Lietuvos Respublika ), պաշտօնապէս Լիթուանիոյ Հանրապետութիւն` երկիր մըն է Արեւելեան Եւրոպային մէջ[7]:
Երկրին մէջ կ'ապրի 3 մլն. մարդ։ Կը գտնուի Պալթեան Ծովու ափին։ Սահմանակից է Լաթվիոյ, Պելառուսիոյ, Ռուսիոյ եւ Լեհաստանին: Տարածքը 65.2 հզր. քմ² է:
Լիթուանիոյ հիմնական բնակիչները լիթուանացիներն են։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Առանձին տեղեր պալթեան ցեղերով բնակեցուած ըլլալով,1230-ականներուն Լիթուանիոյ հողերը միաւորուեցան Մինտաուկասին կողմէ, որ թագադրուեցաւ 6 Յուլիս 1253-ին:[8] Անոր սպանութենէն ետք, 1263-ին հեթանոսական Լիթուանիան թիրախ կը հանդիսանար թեւթոնական Ասպետներու եւ Լիվոնեան Օրտերի խաչակիրներու արշաւանքներուն համար: Չնայած անոնց տասնամեակներով ըրած աւերումները, Լիթուանիոյ Մեծ Դքսութիւնը արագ ընդլայնեցաւ ներառելով նախկին սլաւոնական Քիեւեան Ռուսիոյ իշխանապետութիւնը:
14-րդ դարուն Լիթուանիան Եւրոպայի խոշորագոյն երկիրը եղած է եւ կ'ընդգրկէր ներկայիս Պելառուսիան, Ուքրանիան եւ Լեհաստանի ու Ռուսիոյ մասերը: Արեւմուտքի եւ արեւելքի միջեւ աշխարհաքաղաքական դիրքով կ'որոշուէր Լիթուանիոյ Դքսութեան բազմամշակութային եւ բազմադաւանանքային բնոյթը: Ղեկավար վերնախաւը կը ցուցաբերէր կրօնական հանդուրժողականութիւն եւ պաշտօնական փաստաթուղթերուն համար սլաւոնական լեզուն կը գործածուէր որպէս լատիներէնի օժանդակ լեզու:
1385-ին Մեծն Դուքս Եոկայլան լեհերուն կողմէ առաջարկուեցաւ դառնալ իրենց թագաւոր: Եոկայլան ձեռնամուխ եղաւ Լիթուանիոյ քրիստոնէացմանը եւ հիմնուեցաւ Լեհաստանի եւ Լիթուանիոյ միասնական կառավարումը: Ան կ'ենթադրէր, որ Եւրոպայի վերջին հեթանոսական տարածք Լիթուանիան պիտի դառնայ քրիստոնէական:
Լեհաստանի եւ Լիթուանիոյ միաւորումը ունեցաւ մեծ միջազգային հետեւանքներ: Իրենց հզօրութեան գագաթնակէտը գտնուող երկու տէրութիւններու միացումը բերաւ համարեայ նոր քաղաքակրթութեան առաջացման: Միութիւնն ստեղծելու անմիջական պատճառը հանդիսացան Թեւտոնական Օրտենի սպառնալիքները: Կային նաեւ այլ պատճառներ. Լեհաստանը, որ հազիւ ուշքի եկած էր մոնկոլներու արշաւանքներէն եւ խուսափած էր Սեւ մահէն, ցանկասիրութեամբ կը նայէր դէպի Արեւելքի հեռաստանները: Լիթուանիան, ուր թերեւս կը կառավարէին հեթանոս տիրակալները, անհանգիստ կը զգար հարեւան Մոսքոուիոյ վերելքէն եւ կը ձգտէր մտնել քրիստոնէական աշխարհ: Այս երկու երկիրները աջակցութիւնը կը փնտռէին մէկզմէկու, այնպէս որ Եատվիկայի եւ Եակայլոյի ամուսնութիւնը աւելի քան տեղին եղած էր[9]:
Երկու քաղաքացիական պատերազմներէն ետք, Մեծն Վիթաւթասը 1392-ին դարձաւ Լիթուանիոյ Մեծն Դուքս: Անոր իշխանութեան տարիներուն Լիթուանիան հասաւ իր տարածքային նուաճումներու բարձրակէտին, սկսաւ պետականութեան կեդրոնացումը եւ լիթուանական ազնուականութիւնը դարձաւ աւելի ու աւելի պետական քաղաքականութիւն վարող: Վորսքլայ գետի ճակատամարտին, 1399-ին Թոխթամիշի եւ Վիթաւթասի միացեալ ուժերը ջախջախուեցան մոնկոլներու կողմէ: Լիթուանիոյ եւ Լեհաստանի բանակներու սերտ համագործակցութեան շնորհիւ 1410-ին հասան խոշոր յաղթանակի Թեւթոնական Ասպետներու նկատմամբ Կրիւնվալտի ճակատամարտին, որ Միջնադարի Եւրոպային մէջ խոշորագոյններէն մին եղած է:[10][11][12]
Հիւսիսային Պատերազմին (1655–1661) Լիթուանիոյ տարածքը եւ տնտեսութիւնը աւերուեցաւ Շուէտի բանակին կողմէ: Անոր յաջորդեց Մեծ Հիւսիսային Պատերազմը, որու ընթացքին զոհերու թիւը հասաւ երկրի բնակչութեան 40%-ի:[13] Դուրսի ուժերը, մանաւանդ՝ Ռուսիան, դարձան Համագործակցութեան ներքին գործերու գերական: Ի վերջոյ, Համագործակցութիւնը մասնատուեցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան, Պրուսիոյ եւ Աւստրիոյ Հապսպուրկներու միջեւ 1772, 1792 եւ 1795 թուականներուն:
Լիթուանիոյ տարածքին մեծ մասը անցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան տիրապետութեան: 1831-ին եւ 1863-ին անյաջող ապստամբութիւններէ ետք, ցարական պաշտօնեաները սկսան ռուսականացման քաղաքականութիւն: Անոնք արգիլեցին լիթուանական մամուլը, փակեցին մշակոյթի եւ կրթական հաստատութիւնները եւ Լիթուանիան դարձուցին վարչական երկրամաս:
20րդ եւ 21րդ Դարեր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի ժամանակ, 16 Փետրուար 1918 թուականին, Լիթուանիոյ Խորհուրդը հռչակեց Լիթուանիոյ անկախութիւնը եւ Լիթուանիոյ պետականութեան վերականգնումը: 1920 Հոկտեմբեր ամսուն Լեհաստանը գրաւեց Լիթուանիոյ պատմական մայրաքաղաք Վիլնիւսը: Յետագայ 19 տարիներուն, երկրին մայրաքաղաքը ժամանակաւորապէս դարձաւ Քաունասը: 1923-ին ձեռք բերուած Քլայփետայի երկրամասը 1939-ին Լիթուանիան զիջեց Գերմանիոյ: Երկու պատերազմներու միջեւ եղած ժամանակը երկիրը կը կառավարէր 1926-ին իշխանութեան եկած Անթանաս Սմեթոնայի կուսակցութիւնը:
1939-ին Լեհաստան ներխուժած Խորհրդային Միութիւնը Վիլնիւսը վերադարձուց Լիթուանիոյ: Գրաւման հետեւեցան լիթուանացիներու զանգուածային ձերբակալութիւնները եւ աքսորները, որոնց թիւը 34.000-ի հասած էր: Մէկ տարի անց երկիրը գրաւեց նազիստական Գերմանիան եւ անմիջապէս սկսաւ հրեաներու կոտորածը, 1 Դեկտեմբեր 1941-ի դրութեամբ սպաննուեցան 190.000 հրեաներ: Սպաննուեցան նաեւ լիթուանացի մտաւորականներ, բարձրաստիճան զինուորականներ եւ գնչուներ:
Պատերազմէն Ետք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Գերմանական զօրքերու պարտութենէն ետք, Խորհրդային Միութիւնը 1944-ին նորէն մուտք գործեց Լիթուանիա: Փոթստամի Համաժողովը սահմաններու փոփոխութեան հետեւանքով նախկին գերմանական Մերմելլանտը պալթեան Քլայփետա նաւահանգիստին հետ միասին, նորէն վերադարձաւ Լիթուանիոյ: Գերմանացի բնակչութեան մեծ մասը հեռացաւ այդ տարածաշրջանէն:
1944-էն մինչեւ 1952 թուականները տեղի ունեցած փարթիզանական կռիւներու ընթացքին սպաննուեցան 30 հզր. կարգի դիմադրողներ: Ընդհանուր առումով Համաշխարհային Երկրորդ Պատերազմի ընթացքին Լիթուանիոյ կորուստը կազմեց 780.000 մարդ:[14]
1980-ականներու բարեփոխումները թոյլ տուին անկախութեան «Սայուտիսի» շարժման հիմնումը: 11 Մարտ 1990-ին Լիթուանիան յայտարարեց անկախութիւն, դառնալով ԽՍՀՄ-ին մէջ առաջինը: 4 Փետրուար 1991-ին Իսլանտան Լիթուանիոյ անկախութիւնը ճանչցած առաջին երկիրը եղաւ: Նոյն թուականի 17 Սեպտեմբերին, Լիթուանիան պաշտօնական անկախութիւն ստացաւ, երբ ան դարձաւ Միացեալ Ազգերու կազմակերպութեան անդամ:
1 Մայիս 2004-էն Լիթուանիան կը համարուի Եւրոմիութեան անդամ:
Պետութեան Կառուցուածքը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Լիթուանիան խորհրդարանային հանրապետութիւն է, նախագահականին բնորոշ գիծերով: Համաժողովրդականօրէն ընտրուած նախագահին իրաւասութեան ժամկէտը հինգ տարի է: Երկրի նախագահը 2009-2014 վերընտրուած Տարիա Կրիպաուսքայթէնը եղած է:
Երկրին խորհրդարանը կը համարուի Սեյմասը՝ 141 տեղերով: Պատգամաւորներէն 71-ը կ'ընտրուին մեծամասնական ցանկով, մնացած 70-ը՝ համամասնական-ցանկային համակարգով, չորս տարի ժամկէտով:
Բնակչութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
|
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ 14 // Լիտվայի սահմանադրություն
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lh.html
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 https://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?hash=5c4a13a4-75e5-4abf-86aa-58b99778b777 — State Data Agency of Lithuania, 2023.
- ↑ 4,0 4,1 https://lietuva.lt/en/about_lithuania/quick_facts
- ↑ 5,0 5,1 https://www.bbc.com/news/world-europe-17536867
- ↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
- ↑ «Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings»։ United Nations Statistics Division։ արտագրուած է՝ 9 November 2008
- ↑ Կաղապար:Ref-lt Tomas Baranauskas. Lietuvos karalystei – 750. 2001.
- ↑ Նօրման Տէյվիս, Եւրոպա.Պատմութիւն [1] էջ 437 Կաղապար:Ref-lt Վերցուած է 2016 Ապրիլ 10-ին
- ↑ Lithuania: Stepping Westward https://books.google.am/?id
- ↑ The New Encyclopædia Britannica Հատոր 17 (1998) Էջ 545
- ↑ Ideology and national identity in post-communist foreign policies https://books.google.am/books?id Էջեր186–
- ↑ Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid
- ↑ Department of State Bureau of Public Affairs http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5379.htm