Ֆորմիւլա 1

Ֆորմիւլա 1 (Formula 1 կամ F1), աշխարհի ախոյեանութեան ծիրին մէջ տեղի ունեցող մրցաշարք։ Դասուած է որպէս բաց-անիւակառքի միայնակ նստելատեղով միջազգային տարողութեամբ մրցաշարք, հաստատուած Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ (Fédération Internationale de l'Automobile (FIA․ անգլ․՝ International Automobile Federation)։

Ինքնաշարժի Միջազգային Դաշնակցութեան կողմէ կազմակերպուած Ֆորմիւլա 1 Համաշխարհային Ախոյեանութիւնը եղած է ինքնաշարժներու աշխարհի առաջին մրցաշարքներէն (1950)։ Ֆորմիւլա բառը «կանոններու հաստատում» է եւ բոլոր մասնակցողները պարտաւոր են հետեւելու։ Ֆորմիւլա 1(մէկ)-ի մէկ եղանակ մը (շրջան) կ՛ընդգրկէ մրցումներու շարք մը, ծանօթ որպէս կրան բրի (Grands Prix)։ Կրան բրիներ տեղի կ՛ունենան բազմաթիւ երկիրներու եւ ցամաքամասերու մէջ, յատուկ պատրաստուած/կառուցուած շրջագիծերու (տե՛ս օրինակ՝ Մոնաքոյի Շրջագիծը) եւ կամ յատկապէս մրցաշարքին օրուան համար փակուած հանրային ճամբաներու վրայ։

1951-ի ախոյեան Խուան մանուէլ Ֆանճիոյին Ալֆա Ռոմէօ 159 ինքնաշարժը

5 անգամ ախոյեան՝ Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ․ նկար՝ 1952

Կրան բրիներուն ընթացքին երկու ստուգանիշեր կը հաստատեն աշխարհի տարեկան երկու ախոյեանութիւնները․ մէկ վարորդներուն համար եւ մէկ ինքնաշարժ կառուցիչներուն (խումբերուն) համար։ Իւրաքանչիւր արհեստավարժ վարորդ անհրաժեշտ է ունենալ ի զօրու Գեր-արտօնագիր մը (FIA Super Licence)՝ FIA մրցաշարքներուն գերագոյն արտօնագիրը, եւ մրցաշարքները պարտաւոր են կատարուիլ դասուած ուղիներու վրայ (grade one tracks)։ Իսկ Ֆորմիւլա 1 ինքնաշարժները կը համարուին աշխարհի կանոնաւորուած ամենէն արագ սուլացող մրցակառքերը։ Ինքնաշարժները կախեալ են ելեկտրոնաբանութենէն, օդի եւ կազի յարուցած դիմադրութենէն, առկախութփնէն եւ անիւի հեցերէն։

Պատմական ակնարկ

Ֆորմիւլա 1 աշխարհի առաջին ախոյեանութիւնը տեղի կ՛ունենայ Սիլվըրսթոն շրջագիծին (Միացեալ Թագաւորութիւն), 13 Մայիս 1950։ Ախոյեան կը հանդիսանայ Ճիւզեբէ Ֆարինա, Ալֆա Ռոմէօ ինքնաշարժով։ Իսկ Մայքըլ Շումախըր եւ Լուիս Համիլթոն եօթ անգամ Ֆորմիւլա 1-ի աշխարհի ախոյեան հանդիսացած են։ Սակայն մրցաշարքներուն ընթացքին, լուրջ արկածներ տեղի ունեցած են եւ վարորդներ իրենց կեանքը կորսնցուցած են․ Թոմ Բրայս (1977), Ռոնի Բիթերսըն (1978) եւ Բաթրիք Տըբայէ (1980)։

Ախոյեանութեան կը մասնկացնին բաւական ծանօթ խումբեր - ինքնաշարժ կառուցողներ, ինչպէս օրինակ՝ Ֆերարի, Ռենօ, Մաքլարեն, Մերսետես։

**Սեպասթեան Ֆեթել**․ նկար՝ 2009
**Նելսոն Բիքէ**, նկար՝ 1993
**Ալեն Բրոսթ**, նկար՝ 1984
**Ճաքի Սթիուարթ**, նկար՝ 1969

**Ալպերթօ Ասքարի**, **1952** եւ **1953** ախոյեան․ նկար՝ 1955․
նկար՝ 2022․**Լուիս Համիլթոն**
**Մաքս Ֆերշսթաբեն**, նկար՝ 2017

Արկածներ

Ֆորմիւլա 1-ի մրցաշարքերուն ընթացքին անպակաս եղած են լուրջ արկածները։ Ինչպէս օրինակ՝

26 Մայիս 1955-ին, իտալացի Ալպերթօ Ասքարի (1952-ի եւ 1953-ի ախոյեան) 36 տարեկան հասակին կեանքը կը կորսնցնէ երբ ինքնաշարժով Մոնցա շրջագիծը կը փորձէր։

1976-ին Նիւրպուրկրինկ (Գերմանիա) կայացած մրցաշարքին երեք անգամ ախոյեան աւստրացի վարորդ Նիքի Լաուտա իր Ֆերարի ինքնաշարժով ճակատագրական արկած մը կ՛ունենայ եւ ինքնաշարժը հրոյ ճարագ կը դառնայ (ատկէ ետք կը լքէ Ֆորմիւլա 1-ի արհեստավարժ վարորդի ասպարէզը)։ Ան կը փրկուի երբ իտալացի վարորդ Արթուրօ Մերծարօ կը յաջողի զայն դուրս հանել, ձեռքերը եւ գլուխը լուրջ այրուցքներով։ Հետաքրքրական է թէ այդ մրցաշարքէն շաբաթ մը առաջ, Լաուտա հրապարակաւ կազմակերպիչներուն գանգատներ յայտնած էր շրջագիծին ապահովութեան համար։

Մայիս 1, 1994-ին, Իմոլայի կրան փրիին (Պոլոնիա) ընթացքին պրազիլիացի Այրթոն Սեննա 200 քմ արագութեան վրայ պատին զարնուելով կը կորսնցնէ իր կեանքը, երբ ղեկին սիւնը կ՛անջատուի: Իր պատկանած Williams խումբին անդամները իտալական դատարանի դատախազին կողմէն կ՛ամբաստանին մարդասպանութեան համար, սակայն որեւէ մէկը չի տադապարտուիր։