Olimpiada
| Dagiti Olimpiada nga Ay-ayam |
|
| Dagiti organisasion |
| Dokumento ti linteg • IOC • NOC • Dagiti simbolo Dagiti ay-ayam Dagiti seremonia |
| Dagiti ay-ayam |
| Taga-ugma nga Olimpiada Kalgaw nga Olimpiada Panaglalam-ek nga Olimpiada Paralimpiko nga Ay-ayam Kinaagtutubo nga Olimpiada |
Ti Olimpiada wenno dagiti Olimpiada nga Ay-ayam (Pranses: les Jeux olympiques) (JO)[1], daytoy ket maysa a kangrunaan nga internasional a mapagteng a mangilanga dagiti kalgaw ken panaglalam-ek nga ay-ayam, nga adda dagiti rib-ribu nga atleta a makibinglay kadagiti nadumaduma a salisal. Dagiti Olimpiada nga Ay-ayam ket naipammategan a kas ti kangrunaan a salisal dagiti ay-ayam iti lubong nga adda dagiti sumurok a 200 a pagilian a makibinglay.[2] Dagiti Ay-ayam ket agdama a maitenggel iti tunggal dua a tawen, a ti Kalgaw ken Panaglalam-ek nga Olimpiada agsinnublatda, nupay ngarud dagitoy ket mapasamak iti tunggal uppat a taw-tawen iti uneg ti bukodda a naisangayan panawen dagiti ay-ayam. Kasisigud a, ti Taga-ugma nga Olimpiada ket natenggel dagitoy idiay Olimpia, Gresia, manipud idi maika-8 a siglo BC aginggana idi maika-4 a siglo AD. Ni Baron Pierre de Coubertin ket isu ti nagipatakder ti Komite ti Internasional nga Olimpiada (IOC) idi 1894. Manipud idin ti IOC ket nagbalin nga isu ti nangituray a bagi iti Olimpiada a Tignay, a ti patakderna ken dagiti inararamid ket naipalpalawagan babaen ti Olimpiada a Dokumento ti linteg.
Ti ebolusion iti Olimpiada a Tignay idi panawen ti maika-20 ken maika-21 a siglo ket nagbanagan kadagiti nadumaduma a panagbalnaliw kadagiti Olimpiada nga Ay-ayam. Adda kadagitoy a naipagisu ket mairaman ti panagpartuat kadagiti yelo ken panaglalam-ek nga ay-ayam, dagiti Paralimpiko nga Ay-ayam para kadagiti atleta a pilay, ken ti Kinaagtutubo nga Olimpiada para kadagiti kinaagtutubo nga atleta. Ti IOC ket nagampon kadagiti nadumaduma nga ekonomia, politikal, ken teknolohikal a kinapudno iti maika-20 a siglo. A kas ti nagbanagan daytoy, ti Olimpiada ket nagbaliw manipud puro nga agdadamo, a kas naipanunutan ni Coubertin, tapno makapabael ti panagbinglay dagiti propesional nga atleta. Ti panagerang-rang-ay ti kinapangruna iti masa a midia ket nakapartuat kadagiti banag a panagtged ti korporatibo ken panaka-komersio dagiti Ay-ayam. Dagiti Sangalubongan a Gubat ket nagbanagan ti panaka-ukasen dagiti 1916, 1940, ken 1944 nga Ay-ayam. Dagiti dakkel a panagiwelga idi panawen ti Nalamiis a Gubat ket nagipatingga ti panagibinglay kadagiti 1980 ken 1984 nga Ay-ayam.
Buklen ti Olimpiada a Tignay dagiti internasional a pederasino ti ay-ayam (IFs), Komite ti Nailian nga Olimpiada (NOCs), ken dagiti agur-urnos a komite para kadagiti tunggal maysa a naisangayan nga Olimpiada nga Ay-ayam. A kas ti mangikeddeng a bagi, ti IOC ket akinrebbeng para iti panagpili ti siudad a mangsangaili para kadagiti tunggal maysa nga Olimpiada nga Ay-ayam. Ti mangsangaili a siudad ket akinrebbeng para iti panagurnos ken mangibayad ti rambakan dagiti Ay-ayam a maitunos iti kaunegan ti Olimpiada a Dokumento ti linteg. Ti Olimpiada a programa, a binuklan dagiti ay-ayam a maisalisal kadagiti Ay-ayam, ket panggepen pay babaen ti IOC. Ti rambakan dagiti Ay-ayam ket sakupenna dagiti adu a ritos ken dagiti simbolo, a kas ti Olimpiada a wagayway ken panagsilaw, ken dagiti pay pananglukat ken panangriket a seremonia. Sumurok a 13,000 nga atleta ti makisalisal iti Kalgaw ken Panaglalam-ek nga Olimpiada kadagiti 33 a nadumaduma nga ay-ayam ken dagiti gangani a 400 a mapaspasamak. Dagiti umuna, maikadua, ken maikatlo a a malpas kadgiti tunggal maysa a pasamak a makaawat kadagiti Olimpiada a medalia; balitok, pirak, ken gambang.
Dagiti Ay-ayam ket dimakkelda unayen a gangani a naiprepresenta ti tunggal maysa a pagilian. Iti kastoy a panagrang-ay ket nagpartuat kadagiti nadumaduma a panagkarit, a mairaman dagiti panagiwelga, panaggamut, panagpasusukan dagiti opisial, ken ti terorismo. Iti tunggal dua a tawen, ti Olimpiada ken ti panakailatakanna ti midia ket mangpakabael kadagiti di-amammo nga atleta iti gundaway a makaala iti nailian, ken iti naisangayan a kaso, internasional a pammadayaw. Dagiti Ay-ayam ket mangbukel iti maysa a kangrunaaan nga opurtunidad para iti mangsangili a siudad ken pagilian iti mangipakita kaniana iti lubong.
Taga-ugma nga Olimpiada
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti taga-ugma nga Olimpiada nga ay-yam ket dagiti serie dagiti salisal a natengngel ti nagbaetan dagiti representatibo dagiti nadumaduma a siudad-estado ken pagarian manipud ti Taga-ugma a Gresia, a nangnagruna a nangilanga dagiti atletiko ngem dagiti pay bakal ken dagiti panaglumba ti kalesa a paspasamak. Iti panawen dagiti Olimpiada nga ay-ayam dagiti amain a panagsagsagaba dagiti sumuppiat a makibingbinglay a siudad-estado ket naitongtongkua aginggana ti panakalippas dagiti ay-ayam.[3] Ti nagtaudan dagitoy nga Olimpiada ket namortahan ti misterio ken dagiti sarsarita.[4] Maysa kadagiti kalatakan a mitolohia inagananna ni Herakles ken ti amana ani Zeus a kas dagiti nagtaudan dagiti Ay-ayam.[5][6][7] Segun dagiti sarsarita, ni Herakles ket isu ti immuna a timmawag kadagiti Ay-ayam iti " Olimpiada" ket nagipatakder kadagiti annawid ti panagtengngel kadagitoy iti tunggal uppat a tawen.[8] Dagiti sarsarita ket agtultuloy a kalpasan ti panakakompleto ni Herakles kadagiti sangapulo ket dua nga ob-obra, inpatakderna ti Olimpiko nga estadio a kas pammadayaw kenni Zeus. Ti sumaganad a panakalpas daytoy, isu ket nagna iti nalinteg a linia dagiti 200 nga agpang ken tinawagna daytoy a kaadayo iti maysa a "stadion" (Griego: στάδιον, Latin: estadio, "entablado"), a iti kalpasan daytoy ket nagbalin a ti paset ti kaadayo. Ti maysa pay a mitolohia ket maikadua kadagiti immuna nga Ay-ayam iti taga-ugma a Griego a konsepto iti Olimpiko a panagsardeng ti panagdangadang (ἐκεχειρία, ekecheiria).[9] Ti kaaduan a nawawat a petsa para iti panakapartuat iti Taga-ugma nga Olimpiada ket idi 776 BC; naibatay daytoy kadagiti naisuratan, a nabirukan idiay Olimpia, kadagiti nangabak iti lumba ti panagtaray a natengngel iti tunggal uppat a tawen a nangrugi idi 776 BC.[10] Dagiti Taga-ugma nga Ay-ayam ket mangipabuya kadagiti panagtartaray a paspasamak, a pentatlon (a buklen dagiti panaglagto a paspasamak, panagibakal ti disko ken habalina, taray a lumba ken gabbo), boksing, gabbo, pankration, ken dagiti maipappan ti kabalio a paspasamak.[11][12] Ti tinawtawid ket agibagbaga a ni Coroebus,ti maysa a kusinero manipud ti siudad iti Elis, ket isu ti immuna a kampion iti Olimpiada.[13]
Ti Olimpiada ket kamasapulan a pangrunaan ti relihion, a mangipabbabuya kadagiti ay-yam a paspasamak a maikumaduaan dagiti ritos a sakripisio a mangpammadayaw kenni Zeus (a ti nadayag nga estatua babaen ni Pidias ketnakatakder idiay templona idiay Olimpia) ken ni Pelops, ti nasantuan a bannuar ken mitiko nga ari iti Olimpia. Ni Pelops ket maysa idi a nadayag para iti pannakilumbana iti kalesa kenni Ari Oenomaus iti Pisatis.[14] Dagiti nangabak kadagit paspasamak ket nasiddaawan ken nainmortalisado kadagiti daniw ken dagiti estatua.[15] Dagiti Ay-ayam ket natengngel iti tunggal uppat a tawen, ken daytoy a paset ti panawen, ket makunkuna a dagiti Ismo nga Ay-ayam.[16]
Ti Olimpiada ket nakaabo ti pantok idi maika-6 ken maika-5 a siglo BC, ngem daytoy ket nagin-inut a naapday ti kinapangruna a kas dagiti Romano ket nakaalada kadagiti bileg ken impluensia idiay Gresia. Awan dagiti konsenso ti opisial a panakagibus dagiti Ay-ayam, ti kadawyan a kaaduan a petsa let idi 393 AD, idi tiemperador a ni Teodosio I a nagirangarang a maikkat amin dagiti pagano a kulto ken panagsansanay.[17] Ti maysa pay a petsa ket nadakamat ket idi 426 AD, a ti simmaruno kaniana a ni Teodosio II ket nagbilin ti panagdadael kadagiti amin a Griego a templo.[18] Kalpasan ti panakaapday ti Olimpiada, dagitoy ket saanen a natengngel aginggana idi kaladawan ti maika-19 a siglo.
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ "Ti Pranses ken Ingles ket isu dagitoy ti opisial a pagsasao para iti Olimpiada.", [1]."(..)
- ^ "Sapasap a pangkita dagiti Olimpiada nga Ay-ayam". Encyclopædia Britannica. Naala idi 2008-06-04.
- ^ Swaddling, Judith (2000). Dagiti Taga-ugma nga Olimpiáda nga Ay-ayam (2 nga ed.). Austin: Unibersidad iti Texas a Pagmalditan. p. 54. ISBN 0-292-70373-2. OCLC 10759486. Naala idi Hunio 6, 2009.
- ^ Young (2004), p. 12
- ^ Pausanias, "Elis 1", VII, p. 7, 9, 10; Pindar, "Olimpiko 10", pp. 24–77
- ^ Richardson (1997), p. 227
- ^ Young (2004), pp. 12–13
- ^ Pausanias, "Elis 1", VII, p. 9; Pindar, "Olimpiko 10", pp. 24–77
- ^ Spivey (2004), pp. 229–230
- ^ "Olimpiáda nga Ay-ayam" (nasken ti agrehistro). Encyclopædia Britannica. Naala idi 2009-04-29.
- ^ Crowther (2007) pp. 59–61
- ^ "Dagiti Paspasamak ti Taga-ugma nga Olimpiáda". Ti Perseus a Gandat iti Unibersidad ti Tufts. Naala idi 2009-04-29.
- ^ Golden (2009), p. 24
- ^ Burkert (1983), p. 95
- ^ Swadling (1999), pp. 90–93
- ^ Olimpiáda a Museo, "Ti Olimpiada" iti Taga-ugma, p. 2
- ^ Nupay kasta, ti linteg ni Teodosio ket saan a naglaon ti naisangyan a reperensia iti Olimpia (Crowther (2007), p. 54).
- ^ Crowther (2007), p. 54