Planeta
Ngato nga aray: Urano ken Neptuno;
maikadua nga aray: Daga, puraw nga ansisit ti bituen a Sirius B, Venus;
baba nga aray (inaramid ken naipadakkel dita baba nga imahen) – ngato: Márte ken Merkúrio;
baba: ti Bulan, dagiti ansisit a planeta Pluto ken Haumea
Ti pita wenno planeta ket maysa a nainlangitan wenno selestial a bagi a pagliklikmutan ti maysa a bituen wenno tidda ti bituen nga addaan iti naananay a dagsen tapno mapagbalin a nagtimbukel ti bukodna a grabidad, saan unay nadagsen tapno mangrugi iti termonuklear a panaglunag, ken nalinisannan ti kaarrubana a deppaar dagiti marapita wenno planetisimal.[a][1][2]
Ti kaawagan a pita ket kabbaro laeng no ipadpada iti kaawagan a planeta a naggapu pay kadagiti taga-ugma a kapanawenan. Ti balikas a pita ket naadaw manipud iti balikas a Tinggian para iti daga. Daytoy a balikas ket kognado ti Ilokano a balikas a pitak. Daytoy a kaawagan ket napili ta saan met nga awan ti posibilidad nga iti maysa a paset ti law-ang, adda dagiti planeta a maipada iti daga, no sadino ket mabalin a tumaud ti biag.
Ti kaawagan met a planeta ket manipud iti taga-ugma a pagsasao a Griego πλανήτης αστήρ planētēs astēr a kayat na a sawen ket "agkalkalautang a bituen". Ti balikas wenno makunkuna a planeta ket taga-ugma, nga addaan kadagiti panakaamo ti pakasaritaan, siensia, mitolohia, ken relihion. Napansin dagidi nagkauna a kultura a kasla nailangitan, wenno emisario dagiti Diós. Orihinal nga adda pito a planeta. Daytoy ket relatido iti pammati dagiti Romano a dagiti pito a Dios ket agsisinnukat iti panagbantay kadagiti aramid ti lubong. Ti panagsasaruno dagitoy a dios ket umuna ti Init sumaruno ti Bulan, Márte, Merkúrio, Hupiter, Venus ken Saturno. Basar kadaytoy kadagiti nagan dagiti pito nga aldaw ti lawas malaksid iti Dominggo a naggapu iti Latin a dies Dominicus (ti aldaw ti Apo): Domingo, Lunes (manipud iti Luna), Martes, Mierkoles, Huebes (ti Hupiter ket Iovi iti kaso a henitibo), Biernes ken Sabado.
Iti agdama, adu pay laeng dagiti mamati iti astrolohia (maysa a panagadal a nagramut iti pammati a nasantoan dagiti planeta), a mangibagbaga a ti kuti dagiti planeta ket pagbaliwen na dagiti biag dagiti tattao no pay supiaten daytoy ti sientipiko a komunidad. Iti panagabanse ti kinaammo a sientipiko, nagsabalin ti pannakasirmata dagiti tattao kadagiti planeta, adun dagiti agsusupadi a patta. Uray ita, awan pay ti di-masupiat wenno inkontestado a panakaipalpalawag no ania ti maysa a planeta. Idi 2006, ofisial nga inampom ti Kappon ti Internasional nga Astonomika (IAU) ti maysa a resolusion nga agipalpalawag kadagiti planeta iti uneg ti Sistema a Solar wenno Tutudngan ti Init. Daytoy a panagipalpalawag ket agpadpada a dinaydayaw ken binalbalaw, ken sinupsupiat dagiti sumagmamano a sientipiko.
No pay namin-adun a naisingasing a liklikawen dagiti planeta ti init, idi la maika-17 a siglo a nasuportaran dagiti pamaneknek daytoy a sirmata babaen dagiti immuna a teleskopio nga obserbasion nga astronomikal nga inaramid ni Galileo Galilei. Iti naannad nga analisis ti datos ti obserbasion, naduktalan ni Johannes Kepler a saan a nagtimbukel dagiti lilikawan wenno paliklikmutan dagiti planeta, no di ket arimbuklen wenno eliptikal. Iti isasayaat dagiti aparato ti obserbasion, nakita dagiti astronomo, a kas iti Daga, ket palpalikmuten na dagiti dadduma pay a planeta kadagiti bangking a liligusan wenno pagtayyekan, ken addaan kadagiti agpada a langa dagiti dadduma kas koma gorra ti yelo Ingles: ice-cap ken dagiti tiempo. Nanipud idi rugi ti Panawen ti Law-ang, naammoan babaen kadagiti obserbasion manipud kadagiti probo wenno panukain (panagsukisok ti limbang) nga addaan kadagiti agpapada a langa ti Daga ken dagiti dadduma a planeta kas iti bulkanismo, bagio, tektonika ken hidrolohia.
Dagiti planet a ket kadawyan a nabingbingay dagiti dua a nangruna a tipo: dadakkel, nababa ti densidadna a higánte nga alingásaw, ken babbabassit, nabato a maradaga wenno naindagaan a planeta. Iti panagipalpalawag ti IAU, adda walo a planeta iti Sistema Solar. Iti panagsasarunoda manipud iti Init, adda uppat a naindagaan, Merkurio, Venus, Daga, ken Marte, santo uppat a higante nga alingassaw, Hupiter, Saturno, Urano ken Neptuno. Laonen pay ti Sistema Solar ti lima nga ansisit a planeta wenno pita: Ceres, Pluto (ti orihinal a maikasiam a planeta ti Sistema Solar), Makemake, Haumea, ken Eris. Malaksid iti Marte, Venus, Ceres, ken Makemake, amin dagitoy ket liklikawen ti maysa wenno ad-adu pay a natural a satelite wenno allikaw wenno bulan.
Nanipud idi 1992, iti pannakaduktal kadagiti ruar-init a pita wenno extrasolar a planeta (dagiti planeta nga agliklikaw kadagiti sabali a bituen), nagrugi a maawatan dagiti sientipiko nga addaan iti pumada a karakteristika iti Daga dagiti planeta iti sibubukel a Galaxia ti Ariwanas (ti Dalan Gatas wenno Via Lactea wenno Nagririmpuok a Bituen).
Pakasaritaan
[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti kapanunutan dagiti planeta ket naparang-ay iti pakasaritaanna, manipud kadagiti nainlangitan nga agkalkalautang a bituen iti taga-ugma agingga kadagiti maralubong a banag ti panawen a sientipiko. Iraman pay itan ti konsepto saan laeng dagiti lubong iti Sistema Solar, no di ket pati dagiti ginasut kadagiti sabali nga extrasolar a sistema. Dagiti tinawtawid a saan a kinalawag iti panagipalpalawag kadagiti planeta ket nagbanag kadagiti adu a sientipiko a kontrobersia.
Iti taga-ugma, binigbig dagiti astronomo dagiti lawag nga agkutkuti iti tangatang. Inawagan dagiti taga-ugma a Griego πλάνητες ἀστέρες (planetes asteres "agkalkalautang a bituen") wenno "πλανήτοι" (planētoi "agkalkalautang") nga iti tatata a panawen ti makunkuna a "planeta".[3] Iti taga-ugma a Gresia, Tsina, Babilonia, ken kadagiti amin a sakbay a moderno a sibilisasion,[4][5] dandani nga agnanayon a namatmatian a ti Daga ti sentro ti law-ang ken amin a sabali a planeta ket palpalikmutan na ti Daga. Ti rason para kadagitoy a pannagipagarup ket kasla agparparang a dagiti bit-bituen ken planeta ket palpalikmuten da ti Daga ti tunggal-maysa nga aldaw,[6] ken ti nalawag a sentido komun a puot a ti Daga ket nalagda ken natalinaay, ken daytoy ketsaan nga agkutkuti ngem nakatalna.
Babilonia
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti immuna a sibilisasion nga addaan iti nairebbengan a teoria maipapan kadagiti planeta ket dagiti Babilonio, a nagtaeng idiay Mesopotamia idi umuna ken maikasua a mileneo BC. Ti kaduogan a sibibiag a planetario a teksto nga astronomikal ket ti Babilonio a Tableta a Benus iti Ammisaduqa, maysa a kopia iti maikapito siglo SK/BC a listaan dagiti panagpalpaliiw iti panagkutkuti ti planeta a Venus, nga amangan a napetsaan iti kaunaan a maikadua a mileneo BC.Ti MUL.APIN ket maysa a paris iti kuneiporme a tab-tableta a napetsaan manipud idi maika-7 a siglo BC nga agipakita ti panagkuti iti Init, Bulan ken dagiti planeta iti maysa tawen.[7]Dagiti Baboliniko nga Astrologo ket nagaramid da kadagiti nagpaayan iti nagbalin tattan a makunkuna a Lumaud nga Astrolohia.[8]Ti Enuma anu enlil, a naisurat iti panawen a Neo-asirio idi maika-7 a siglo BC,[9]ket naglaon ti listaan dagiti Partaan ket dagiti panakaibagianda kadagiti sabsabali a selestial a penomeno a mairaman dagiti planeta.[10][11]Ti Benus, Márte, Hupiter, ken Saturno ket nainaganan babaen dagiti Baboliniko nga Astrologo. Dagitoy laeng ti naamamuan a planeta aginggana ti panakaparnuay ti teleskopio iti moderno a panawen.[12]
Greko-Romano nga astronomia
[urnosen | urnosen ti taudan]| 1 Bulan  |
2 Merkurio  |
3 Benus  |
4 Init  |
5 Marte  |
6 Hupiter  |
7 Saturno 
|
Gapu ta saan da nga interesado kadagiti nainlangitan a kasla dagiti Babilonios, dagiti taga-ugma a Griego ket immuna a saan da nga inikkan ti kinaipangruna dagiti planeta. Dagiti Pitagóriko idi maika-6 ken maika-5 asiglo BC ket nakaparang-ay da ti bukodda a teoria a maipanggep kadagiti planeta, a nabuklan ti Daga, Init, Bulan, ken dagiti planeta nga nagliklikmut ti maysa a "Tengnga nga Apuy" iti sentro ti Law-ang. Ni Pitágoras wenno ni Parménides ket isuda ti makunkuna nga immuna a nanginaganan ti rabii a bituen ken ti baggák (Venus) nga dagitoy ket maysa nga agpapada.[13] Idi maika-3 a siglo BC, Aristarko iti Samos ket nagitukon ti maysa a heliosentriko a sistema, a segun nga ti Daga ken dagiti planeta ket paliklikmuten da ti init. Nupay kasta, ti heosentriko a sistema ket isu ti nagturay aginggana ti Sientipiko a Rebolusion.
Idi panawen ti umuna siglo BC, idi agdama ti Helenistika a paset ti panawen, dagiti Griego ket nangrugida nga agiparang-ay kadagiti bukodda a panggep iti matematika par aiti panagipadto ti puseto dagiti planeta. Dagityo a kapanggepan, a naibatay iti heometria ngem saan a kas ti aritmetika dagiti Babilonio, ket daytoy ti manglabas to dagiti narigat a teoria ken kasayaat dagiti Babilonio, ken nagbanagan kadagitikaaduan a tignay ti astronomia a napalpaliiw manipud iti Daga nga inususar ti mata laeng. Dagitoy a teoria ket nakaabotda kadagiti kangatuan a panagisao iti Almagesto a sinurat babaen ni Ptolomio idi maika-2 a siglo CE. Nakakomkompleto ti panakaiturayan to modelo ni Ptolomelio a daytoy ket simmukat kadagiti amin nga obra iti astromia ken isu pay laeng ti maitudtudo nga atronomiko a teksto para kadagiti i3 a pagilian iti Lumaud a lubong.[14] Kadaiti Griego ken Romano adda dagiti naamammoan a pito a planeta, ti tunggal maysa ketnagipagarup a ti agliklikmut iti Daga segun dagiti narigat a linteg inbaga ni Ptolomio. Dagitoy ket, iti dumakdakkel a panagurnos manipud iti Daga (ti panagurnos ni Ptolomio): ti Bulan, Merkurio, Benus, ti Init, Marte, Hupiter, ken Saturno.[15][14][16]
India
[urnosen | urnosen ti taudan]Idi 499 CE, ti taga-India nga astronomo a niAryabhata ket nangisingasing ti planetraio a modelo a nalawag a nangitipon ti [[panagtayyek ti Daga] iti pagtayyekanna, nga isu ket nangipalplawag ti gapuanan ti maiparparang a maaw-awatan nga agpalaud a panagungunay dagiti bituen. Isu pay ket namatmati a dagiti panagtayyek dagiti planeta ket immitlog.[17] Adu kadagiti simmursurot kenni Aryabhata idiay Abagatan nga India, a dagiti pamunganayanna idiay kadagiti inaldaw a panagtayyek ti Daga, ken dagiti dadduma pay, ket sinursurot ken dagiti dadduma pay nga obrana a naibatay kaniada[18]
Idi 1500, ni Nilakantha Somayaji iti eskuela ti astronomia ken matematika ti Kerala, iti bukodna a Tantrasangraha, ti napabaro a modelo ni Aryabhata.[19] Iti bukodna nga Aryabhatiyabhasya, ti maysa a komentario para iti Aryabhatiya ni Aryabhata, isu ket nangiparang-ay ti maysa a planetario a modelo a ti Merkurio, Benus, Marte, Hupiter ken Saturno ket liklikmutenda ti Init, ken daytoy met ket likmutanda ti Daga, daytoy ket kapadpada ti Ti koniko a sistema a kalpasan daytoy nga insingasing babaen ni Tycho Brahe iti naladaw a maika-16 a siglo. Kaaduan kadagiti astronomo iti Eeskuela ti Kerala a nnagsursurot kaniana ket inaw-awatda daytoy a planetario a sistema.[19][20]
Astronomia ti mediebal a Muslim
[urnosen | urnosen ti taudan]Idi maika-11 a siglo, ti panaglasat ti Benus ket pinaliiw idi babaen ni Avicenna, a nangibagbaga a ti Benus, mabalin a sagpaminsan, ket adda iti baba ti Init.[21] Idi maika-12 a siglo, ni Ibn Bajjah ket nagpaliiw idi kadagiti "dua a planeta a kas dagiti nangisit a piltak iti sanganan ti Init", nga intono kua ket nainaganan a kas ti panaglasat ti Merkurio ken Benus babaen ti Maragha nga astronomo a ni Qotb al-Din Shirazi idi maika-13 a siglo.[22] Nupay kasta, ni Ibn Bajjah ket saanna a napaliiw ti panaglasat ti Benus, ket awan ti napasamat iti kabibiagna.[23]
Europeano a Renasimiento
[urnosen | urnosen ti taudan]| 1 Mercury |
2 Benus |
3 Daga  |
4 Mars |
5 Hupiter |
6 Saturno
|
Iti idudumteng ti Sientipiko a REbolusion, nagbalbaliw ti pannakaawat ti termino a "planeta" manipud kadagiti agbalballasiw iti langit (a mainaig iti lugar ti bituen); iti bagi nga agliklikmut iti Daga (wenno ti naipampmattianidi iti dayta a panawen); ken idi maika-16 a siglo iti banag a dagus a nagliklikmut iti Init idi nakagun-od ti pannakaawat ti heliosentriko a modelo ni Copernicus, Galileo ken ni Kepler.
Isunga ti Daga ket nairaman kadagiti listaan ti planeta, bayat a nailaksid ti Init ken ti Bulan. Iti immun-una, idi naduktalan dagiti immuna a satelite ti Hupiter ken Saturno idi maika-17 a siglo, dagiti termino a "planeta" ken "satel=lite" ket nagsisinnukat ket agpapada a naus-usar – urayno ti naud-udi a naibagbaga ket nain-inut a nagbalin nga ad-adu a naus-usar kadagiti sumakbay a siglo.[24] Manipud idi tengnga ti maika-19 a siglo, ti bilang dagiti "planeta" ket napardas nga immad-adu gapu kadagiti ania man a baro a naduktalan a banag a dagus a mangliklikmut ti Init ket nailista idi a kas maysa a planeta babaen ti sientipiko a komunidad.
Maika-19 a siglo
[urnosen | urnosen ti taudan]| 1 Merkurio |
2 Benus |
3 Daga |
4 Marte |
5 Vesta  |
6 Juno  |
7 Ceres  |
8 Pallas  |
9 Hupiter |
10 Saturno |
11 Urano 
|
Idi maika-19 a siglo dagiti astronomo ket nangrugrugida a namatmati a dagiti kinaudi a naduktalan a bagbagi a naidasig idi a planeta kadagiti ganganai a gudua ti siglo (a kas tiCeres, Pallas, ken ti Vesta) ket maigiddiat a sabsabali manipud kadagiti tradisonal a planeta. Dagitoy a bagiu ket nakibinningayda ti agpapada a rehion iti limbang a nagbaetan ti Marte ken Hupiter (tu barikes ti asteroid), ken addaan dagitoy ti basbassit a masaa; gapu ti nagbanagan daytoy, dagitoy ket nabaliwan ti pannakaidasigda a kas dagiti "asteroid". Iti kaawan kadagiti ania man a panangipalpalawag, ti maysa a "planeta" ket naawawatan idi a kas ti ania man a "dakkel" a bagi a nangliklikmut iti Init. Gaputa adda dagiti dakkel unay a baetan ti kadakkel dagiti asteroid ken dagiti planeta, ken dagiti kaadu ti nagsasaruno a baro a naduktalan ket kasla nagpatingga idi naduktalan ti Neptuno idi 1846, awan idi ti nalawag a pannakasapul ti pormal a panangipalpalawag.[25]
Maika-20 a siglo
[urnosen | urnosen ti taudan]| 1 Merkurio |
2 Benus |
3 Daga |
4 Marte |
5 Hupiter |
6 Saturno |
7 Urano |
8 Neptuno 
|
Nupay kasata, idi maika-20 a siglo, ti Pluto ket naduktalan idi. Kalpasan dagiti immuna a panagpalplaiiw a nakaiturongan ti pammati a daytoy idi ket dakdakkel ngem ti Daga,[26] ti banag idi ket dagus nga inaw-awat a kas ti maikasiam a planeta. Ti adu pay a panagpalplalliw ket nakabiruk a ti bagi ket napudnuan a basbassit: idi 1936, ni Raymond Lyttleton ket nangisingasing a ti Pluto ket mabalin a nakatalaw a satelite ti Neptuno,[27] ken ni Fred Whipple ket nangisingasing idi 1964 a ti Pluto ket mabalin a maysa a kometa.[28] Nupay kasta, gapu ta daytoy ket dakdakkel pay laeng ngem dagiti naamammuan nga asteroid ken kasla saan nga adda kadagiti dakdakkel a populasion,[29] daytoy ket nakatalinaay ti kasasaadna aginggana idi 2006.
| 1 Merkurio |
2 Benus |
3 Daga |
4 Marte |
5 Hupiter |
6 Saturno |
7 Urano |
8 Neptuno |
9 Pluto 
|
Idi 1992, dagiti astronomo a ni Aleksander Wolszczan ken ni Dale Frail ket nangpakdaarda ti pannkaduktal kadagiti planeta iti lawlaw ti maysa a pulsar, ti PSR B1257+12. Daytoy a pannakaduktal ket sapasap a naikedkeddeng a ti immuna a nalawag a pannkaduktal iti planetario a sistema iti lawlaw iti sabali a bituen. Ken idi Oktubre 6, 1995, ni Michel Mayor ken ni Didier Queloz iti Unibersidad ti Hinebra ket nangipakdaarda ti immuna nalawag a pannakaduktal iti maysa nga eksoplaneta nga agliklikmut iti maysa nga ordinario a nangruna nga agsisinnaruno a bituen (51 Pegasi).[30]
Ti pannakaduktal kadagiti ekstrasolar a planeta ket nakaituronga ti sabali pay a saan a nalawag a pannkaipalplawag iti planeta; ti puntos a ti planeta ket agbalinen a maysa a bituen. Adu kadagiti naamammuanen nga ekstrasolar a planeta ket ket ad-adu a dakdakkel ngen ti masa iti Hupiter, a ganganai a makaabut kadagiti nainlangitan a banag a tinawtawagan a kas dagiti "kayumanggi nga ansisit".[31] Dagiti kayumanggi nga ansisit ket sapsap dagitoy a naikedkeddeng a bituen gapu ti abilidadda makilunag iti deuterio, ti nadagdagsen nga isotopo ti hidrohenio. Bayat a dagiti bituen a dakdakkel ngem 75 a beses iti Hupiter ket makilunag iti hidrohenio, dagiti bituen kadagiti masa ti 13 a Hupiter ket makilunag iti deuterio. Nupay kasta, ti deuterio ket saan unay nga adu, ken kaaduan kadagiti ansisit ket nabayagdanton nga agsardeng a makitipon iti deuterio sakbay a maduktalan dagitoy, a makaaramid kaniada a narigat a malasin manipud kadagiti dakkel unay a planeta.[32]
Maika-21 a siglo
[urnosen | urnosen ti taudan]Gapu kadagiti pannkaduktal idi las-ud ti kinaudi a gudua ti maika-20 a siglo kadagti ad-adu a banag iti kaunegan ti Sistema a Solar ken dagiti dakkel a banag iti lawlaw dagiti bituen, adda dagiti suppiat a rimsua no kasano ti mangbukel ti maysa a planeta. Adda dagiti naisangayan a di pannakaitunosan no ti maysa a banag ket maikeddeng a maysa planeta no daytoy ket paset ti maysa a naisangayan a populasion a kas ti maysa nga barikes, wenno daytoy ket dakkel umayen a agpataud ti enerhia babaen ti termonuklear a panaglunag iti deuterio.
Adda dagiti umad-adu a bilang dagiti astronomo a nangitaktakder para iti Pluto a maikkat ti pannkaidasigna akas maysa a planeta, gapu ta dagiti adu a kapadpadana a banag anga umab-abot ti kadakkelna ket nabirukanen iti isu met laeng a rehion iti Sistema a Solar (ti Barikes ti Kuiper) idi las-ud ti tawtawen ti 1990 ken dagiti nasapa a tawtawen ti 2000. Ti Pluto ket nabirukan idi a kas maysa a bassit a bagi iti populasion kadagiti rinibu.
Adda kadagitoy ket mairaman ti Quaoar, Sedna, ken Eris ket naibagbaga idi kadagiti nadayeg a pagiwarnakan a kas ti maikasangapulo a planeta, nupay kasat daytoy ket napay a nakaawat iti sientipiko a pannakabigbigan. Ti pannkairangarng ti Eris idi 2005, ti maysa a banag a 27% a dakdakkel ngem ti Pluto, ket nakapartuat ti kammasapulan ken ti punliko nga essem para iti opisial a pannakaipalplawag iti planeta.
Ti panangaku daytoy a problema, ti IAU ket nangirugi ti pannkapartuat ti pannakaipalplawag ti planeta, ken nagpataud iti maysa idi Agusto 2006. Ti bilang dagiti planeta ket bimmassit iti walo kadagiti dakdakkel unay a bagi nga dda iti nakaliklik ti pagtayyekanda (Merkurio, Benus, Daga, Marte, Hupiter, Saturno, Urano, ken Neptuno), ken napartuat ti maysa a baro a klase dagiti ansisit a planeta, nga immununa a naglaon kadagiti tallo a banag (Ceres, Pluto ken Eris).[33]
Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ "IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution Votes" [IAU 2006 Sapasap a Gimong: Nagbanagan dagiti IAU Resolusion a Butos]. International Astronomical Union [Kappon ti Internasional nga Astronomiko] (iti Ingles). 24 Agosto 2006. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-12-30. Naala idi 2009-12-30.
- ^ Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union (28 Pebrero 2003). "Position Statement on the Definition of a "Planet"" (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-07-25. Naala idi 2008-08-23 – babaen ti dtm.ciw.edu.
- ^ Liddell, H. G.; Scott, R. (1996). A Greek-English Lexicon (iti Ingles) (Maika-9 nga ed.). Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-864226-1.
- ^ Neugebauer, Otto E. (1945). "The History of Ancient Astronomy Problems and Methods" [Ti Pakasaritaa ti Taga-ugma a Parikut ti Astronomia ken dagiti Pamay-an]. Journal of Near Eastern Studies [Warnakan kadagiti Panagdal ti Asideg a Daya] (iti Ingles). 4 (1): 1–38. doi:10.1086/370729.
- ^ Ronan, Colin (1996). "Astronomy in China, Korea, and Japan" [Astronomia idiay in Tsina, Korea ken Hapon]. Iti Walker, Christopher. (ed.). Astronomy Before the Telescope [Astronomia Sakbay ti Teleskopio] (iti Ingles). New York: St. Martin’s Press. p. 264–265.
- ^ Kuhn, Thomas S. (1957). The Copernican Revolution: Planetary Astronomy in the Development of Western Thought [Ti Copernica a Rebolusion] (iti Ingles). Cambridge: Harvard University Press. pp. 5–20.
- ^ Rochberg, Francesca (2000). "Astronomy and Calendars in Ancient Mesopotamia" [Astronomia ken dagiti Kalendario iti Taga-ugma a Mesopotamia]. Iti Sasson, Jack (ed.). Civilizations of the Ancient Near East [Dagiti Sibilisasion iti Taga-ugana nga Asideg a Daya] (iti Ingles). Vol. 3. p. 1930.
- ^ Holden, James Herschel (1996). A History of Horoscopic Astrology: From the Babylonian Period to the Modern Age (iti Ingles). Tempe, Arizona: AFA. p. 1. ISBN 978-0-86690-463-6.
- ^ Hunger, Hermann, ed. (1992). Astrological Reports to Assyrian Kings [Astrolohika a Reporta kadagiti Assyrian nga Ari]. State Archives of Assyria, 8 (iti Ingles). Helsinki: Helsinki University Press. ISBN 951-570-130-9.
- ^ Lambert, W. G.; Reiner, Erica (1987). "Babylonian Planetary Omens. Part One. Enuma Anu Enlil, Tablet 63: The Venus Tablet of Ammisaduqa". Journal of the American Oriental Society (iti Ingles). 107 (1): 93–96. doi:10.2307/602955. JSTOR 602955.
- ^ Kasak, Enn; Veede, Raul (2001). "Understanding Planets in Ancient Mesopotamia" [Pannka-awat kadagiti Planeta iti Taga-ugma a Mesopotamia] (PDF). Folklore: Electronic Journal of Folklore (iti Ingles). 16: 7–34. doi:10.7592/FEJF2001.16.planets.}
- ^ Sachs, A. (1974). "Babylonian Observational Astronomy" [Panagpalpaliiw nga Astronomia ti Babilonia]. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences [Dagiti Pilosopiko a Transaksion iti Naarian a Kagomongan ti Londres] (iti Ingles). 276 (1257): 43–50 [45 & 48–9]. Bibcode:1974RSPTA.276...43S. doi:10.1098/rsta.1974.0008. ISSN 0080-4614. JSTOR 74273.
- ^ Burnet, John (1950). Greek Philosophy – Thales to Plato [Griego a Philosoia – Thales Agingga ti Plato] (iti Ingles). Macmillan and Co. pp. 7–11. ISBN 1-4067-6601-1.
- ^ a b Goldstein, Bernard R. (1997). "Saving the Phenomena: The Background to Ptolemy's Planetary Theory" [Isalsalakan ti Penomena: Ti Lugar iti Likud ti Planeta a Teoria ni Ptolomio]. Journal for the History of Astronomy [Warnakan par iti Pakasaritaan iti Astronomia] (iti Ingles). 28 (1): 1–12. Bibcode:1997JHA....28....1G. doi:10.1177/002182869702800101.
- ^ "planet, n." Oxford English Dictionary [Oxford nga Ingles a Diksionario] (iti Ingles). 2007. Naala idi 2008-02-07. Paammo: pilien ti Etimolohia nga etiketa
- ^ Ptolemy (1998). Ptolemy's Almagest [Almagesto ni Ptolomio] (iti Ingles). Impatarus babaen ni/ti Toomer, G. J. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-21336-1.
- ^ J. J. O'Connor ken ni E. F. Robertson, Aryabhata ti Mankaman Naiyarkibo 2012-10-19 iti Wayback Machine, arkibo ti MacTutor a Pakasaritaan ti Matematika
- ^ Sarma, K. V. (1997). "Astronomy in India" [Astronomia idiay India]. Iti Selin, Helaine (ed.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures [Ensiklopedia ti Pakasaritaan ti Siensia, Teknolohia, ken Medisina kadagiti Saan a Lumaud a Kultura] (iti Ingles). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. p. 116. ISBN 0-7923-4066-3.
- ^ a b Ramasubramanian, K. (1998). "Model of Planetary Motion in the Works of Kerala Astronomers" [Modelo iti Planetraio a Panaggunay kadagiti Obra dagiti Astronomo ti Kerala]. Bulletin of the Astronomical Society of India (iti Ingles). 26: 11–31 [23–4]. Bibcode:1998BASI...26...11R.
- ^ Ramasubramanian etc. (1994)
- ^ Sally P. Ragep (2007). "Ibn Sīnā: Abū ʿAlī al‐Ḥusayn ibn ʿAbdallāh ibn Sīnā". Iti Thomas Hockey (ed.). Ti Biograpikal nga Ensiklopedia dagiti Astronomo. Springer Science+Business Media. p. 570–572. Bibcode:2000eaa..bookE3736.. doi:10.1888/0333750888/3736. ISBN 0-333-75088-8.
- ^ S. M. Razaullah Ansari, ed. (2002). History of Oriental Astronomy: Proceedings of the Joint Discussion-17 at the 23rd General Assembly of the International Astronomical Union, organised by the Commission 41 (History of Astronomy), held in Kyoto, August 25–26, 1997 [Pakasaritaan ti Oriental nga Astronomia: Dagiti Nagbanagan dagiti 17 a Nagtitinnulongan a Pannakitungtungan iti Maika-23 a Sapasap nga Asemblia ti Sangalubongan a Kappon ti Astronomia, nga Inurnos Babaen ti Komision 41 (Pakasaritaan ti Astronomia), a Npasamak idiay Kyoto, Agosto 25–26, 1997] (iti Ingles). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. p. 137. ISBN 1-4020-0657-8.
- ^ Espenak, Fred. "Six Millennium Catalog of Venus Transits: 2000 BCE to 4000 CE" [Innem a Milenio a Katologo kadagiti Panaglasat ti Benus: 2000 BCE aginggana ti 4000 CE] (iti Ingles). NASA/GSFC. Naala idi 11 Pebrero 2012.
- ^ Kitaen dagiti kangrunaan a dakamat idiay Linia ti panawen ti pannakaduktal kadagiti planeta ken dagiti bulan ti Sistema a Solar
- ^ Hilton, James L. "When Did the Asteroids Become Minor Planets?" [Kaano idi a Nagbalin dagiti Asteroid a kas dagiti Bassit a Planeta?]. U.S. Naval Observatory. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-09-21. Naala idi 2007-04-08.
- ^ Croswell, Ken (1997). Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems [Planet Quest: Ti Epiko a Pannakaduktal dagiti Ganganaet a Sistema Solars] (iti Ingles). New York: Free Press. p. 57. ISBN 0-684-83252-6.
- ^ Lyttleton, Raymond A. (1936). "On the Possible Results of an Encounter of Pluto with the Neptunian System" [Kadagiti Posible a Resulta iti Pannakasabat ti Pluto iti Sitema ti Neptuno]. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society [Binulan a Pakdaar ti Naarian a Kagimongan ti Astronomia] (iti Ingles). 97 (2): 108. Bibcode:1936MNRAS..97..108L. doi:10.1093/mnras/97.2.108.
- ^ Whipple, F. L. (1964). "The History of the Solar System" [Ti Pakasaritaan ti Sistema a Solar]. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America [Dagiti nagbanagan iti Nailina nga Akademia dagiti Siensia ti Estados Unidos iti Amerika] (iti Ingles). 52 (2): 565–594. Bibcode:1964PNAS...52..565W. doi:10.1073/pnas.52.2.565. PMC 300311. PMID 16591209.
{{cite journal}}: Panagtaripato ti CS1: pormat ti PMC (silpo) - ^ Luu, Jane X.; Jewitt, David C. (1996). "The Kuiper Belt" [Ti Kuiper a Barikes]. Scientific American (iti Ingles). 274 (5): 46–52. doi:10.1038/scientificamerican0596-46. ISSN 0036-8733.
- ^ Mayor, Michel; Queloz, Didier (1995). "A Jupiter-Mass Companion to a Solar-Type Star" [Ti Masa ti Hupiter a Kakuyog ti Solar a Kita ti Bituen]. Nature (iti Ingles). 378 (6555): 355–359. Bibcode:1995Natur.378..355M. doi:10.1038/378355a0.
- ^ "IAU General Assembly: Definition of Planet Debate" [Sapasap nga Asemblia ti IAU: Suppiat ti Pannakaipalpalawag iti Planeta] (iti Ingles). MediaStream.cz. 2006. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (.wmv) idi 2012-07-13. Naala idi 2008-08-23.
- ^ Basri, Gibor (2000). "Observations of Brown Dwarfs" [Dagiti Panagpalpaliiw kadagiti Kayumanggi nga Ansisit]. Annual Review of Astronomy and Astrophysics [Tinawen a Panagrepaso iti Astronomia ken Astropisika] (iti Ingles). 38 (1): 485. Bibcode:2000ARA&A..38..485B. doi:10.1146/annurev.astro.38.1.485.
- ^ Green, D. W. E. (2006-09-13). "(134340) Pluto, (136199) Eris, and (136199) Eris I (Dysnomia)" [(134340) Pluto, (136199) Eris, ken (136199) Eris I (Dysnomia)] (PDF). Circular No. 8747 (iti Ingles). Central Bureau for Astronomical Telegrams, International Astronomical Union. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-06-24. Naala idi 2011-07-05.
{{cite journal}}: Makasapul ti dakamat journal iti|journal=(tulong)
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Dagiti planeta iti Wikimedia Commons- Website ti Sangalubongan a Kappon ti Astronomia (iti Ingles)
- Warnakan ti ladawan ti NASA (iti Ingles)
- NASA Planet Quest (iti Ingles)
- Panangiladawan a mangipada kadagiti kadakkel dagiti planeta, ti Init, ken dagiti sabali a bituen (iti Ingles)
- Dagiti naiparuar a warnakan ti IAU manipud idi 1999 "Ti kasasaad ti Pluto: Panangipalplalawag" (iti Ingles)
- "Kammasapulan a maipapan ti pannakaplaneta ken ti naisingasing nga alagaden ti planetario a pannakaidasig." artikulo babaen ni Stern ken Levinson (iti Ingles)
- Dagiti naduktalan ti Panagsukisok ti Planetario a Siensia (iti Ingles)
 | |