Mexikia
| Mexikia | ||
| Estados Unidos Mexicanos | ||
|
| |
| Standardo di Mexikia | Blazono di Mexikia | |
| Nacionala himno: | ||
| Himno Nacional Mexicano | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | México | |
| · Habitanti: | 8 605 239 (2000) | |
| Precipua urbo: | México | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Ne havas. Hispana esas de facto. | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Andrés Manuel López Obrador | |
Surfaco: (15ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 972 550 km² | |
| · Aquo: | 2,5 % | |
Habitanti: (11ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 123 982 528[1] (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 57 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Peso di Mexikia | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | MX
| |
MEX
| ||
484
| ||
| Reto-domeno: | .mx | |
| Precipua religio: | kristanismo | |
Mexikia (México), oficale l'Unionita Stati Mexikiana (Estados Unidos Mexicanos), esas lando jacanta en Nord-Amerika. Ol havas kom vicini Usa norde e Guatemala e Belize sude. Este jacas Karibiana Maro, parto dil Oceano Atlantiko, e weste jacas oceano Pacifiko.
Bazala fakti pri Mexikia
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Mexikia |
La maxim anciena homala restaji trovita en Mexikia evas de 21.000 yari ante Kristo. La vorto Mēxihco originas de la linguo Nahuatl, e nomizis la centro dil imperio Azteka, nome la regiono dil Valo di Mexikia, ed anke nomizis lua populo, Mexiki.
En 1519 Hernán Cortés arivis en la regiono di nuna Cozumel, an la litoro di Mexikia. Ilu vinkis Azteka imperiestro Moctezuma la 2ma e konquestis Mexikia en 1521. Pos la konquesto di Tenochtitlán, Hispania establisis tale nomizita Vicerejio Nova-Hispania.
Mexikia nedependanteskis de Hispania ye la 27ma di septembro 1821. Agustín de Iturbide quik proklamis su imperiestro di la lando, e guvernis til la 19ma di marto 1823 kande revolto establisis l'Unionita Stati di Mexikia. En 1824 lando adoptis nova konstituco e divenis republiko. Guadalupe Victoria divenis lua unesma prezidanto.
En 1836, generalo Antonio López de Santa Anna, dufoye diktatoro di la lando, aprobis 7 legi (siete leyes) e suspensis la konstituco di 1824. Konseque, interna milito komencis, e kelka regioni nedependanteskis: Republiko Texas, Río Grande ed Yukatan. Texas sucesis obtenar nedependo, e pose anexesis da Usa. La frontierala konkurso rezultis la Milito Mexikian-Usana, qua komencis en 1846 e duris dum du yari. La milito finis kun l'adopto di Traktato di Guadalupe-Hidalgo, qua koaktis Mexikia cedar preske la duimo di lua teritorio ad Usa.
En 1857 Mexikia adoptis nova konstituco qua establisis laika stato. Ye la 18ma di decembro 1857 Benito Juárez asumis la prezidanteso, e konfrontis konservema grupi. Juárez fugis de Guanajuato tra urbi Guadalajara, Colima, e pose Manzanillo, por eskapar de la konservemi. Pro ke Mexikia suspensis pago di extera debi kun Francia, Unionita Rejio e Hispania, en 1861 Napoléon la 3ma sendis expediciono por riestablisar la monarkio. L'arkiduko Maximilian la 1ma guvernis de la 10ma di aprilo 1864 til ke Juárez revokis lu kun la helpo Usana e Prusiana, en 1867. Maximilian la 1ma fusilagesis ye la 19ma di junio 1867.
Juárez duris en la prezidanteso ti 1872. Lua lasta yari en povo kritikesis forte dal liberali.[2] Pos lua morto, Sebastián Lerdo de Tejada asumis la prezidanteso, e pos revolto en 1876, Porfirio Díaz asumis la povo. Ilu komandis direte o nedirete la guvernerio dum 35 yari til 1911, kande ilu renuncis kom rezulto di Mexikiana revoluciono.
| Precipua artiklo: Mexikiana revoluciono |
La revoluciono komencis kom populala revolto kontre elektala fraudi, qui posibligis Porfirio Díaz rielektesar 5-foye. Díaz renuncis e Francisco I. Madero elektesis prezidanto, ma revokesis ed asasinesis du yari pose. Generalo Victoriano Huerta asumis la povo, ma la revoluciono durigis, komandita da, inter altri, Pancho Villa ed Emiliano Zapata. Altra grupo, komandita dal generalo Venustiano Carranza sucesis finigar l'interna milito, e modifikis la konstituco di 1857 por adicionar modifikuri qui atencis la revendiki de la revolucioneri. To rezultis la Mexikiana konstituco di 1917, uzata til nun.
On kalkulas ke 900 000 personi, de 15 lora milion habitanti, mortis dum la revoluciono. Carranza mortigesis en 1920. Lua sucedinto esis altra heroo di la revoluciono, Álvaro Obregón, pose sucedita da Plutarco Elías Calles. Obregón rielektesis en 1928, ma ocidesis ante asumir povo. Calles fondis la Nacionala Revolucionala Partiso (Partido Revolucionario Nacional, PNR), pose rinomizita Partido Revolucionario Institucional (PRI), qua guvernis Mexikia dum longa periodo.
Politiko
redaktar
Mexikia esas prezidantala federala republiko, segun la konstituco di la lando aprobita en 1917. Ol establisas tri niveli di guvernerio: l'Uniono (la prezidanteso di la republko), la stati, e la municipi. La guvernerio subdividesas en tri faki: exekutiva povo, legifala povo e judiciala povo. En l'Uniono, l'exekutiva povo exercesas dal prezidanto di la republiko) qua esas ambe chefo di stato e chefo di guvernerio esas la prezidanto, ed elektesas direte dal populo por 6-yara mandato.
La duchambra parlamento konsistas ek la Chambro di Deputati (Cámara de Diputados), qua havas 500 membri qui elektesas por 3-yara mandato; e la Senato (Senado), kun 128 membri, qui elektesas dal populo por 6-yara mandato.
La maxim alta korto di la judiciala povo esas la Supra Korto, qua havas 11 membri qui indikesas dal prezidanto kun aprobo dal Kongreso. Ca korto interpretas legi segun la konstituco e judicias federala questioni. Altra institucuri judiciala esas l'Elektala Tribunalo, distriktala tribunali e la Federala Konsilistaro Judiciala. La ministri di la Supra Korto laboras dum 15 yari, e ne povas indikesar por plusa periodo.
Geografio
redaktar
Mexikia havas 3155 kilometri di frontieri kun Usa norde, 958 kilometri di frontieri kun Guatemala sude, e 276 kilometri kun Belize sud-este. La lando havas 3177,7 kilometri di litoro che Atlantiko e 8475,1 kilometri di litoro che Pacifiko. Jacanta nord-weste de la lando, la peninsulo Basa Kalifornia (Baja California) esas longa de 1250 km de nordo vers sudo, e larja admaxime de 225 kilometri. Inter la peninsulo e la cetera teritorio Mexikiana existas tale nomizita "maro di Cortés" o "gulfo di Kalifornia", od anke "cinabrea maro", kun profundajo superirante 3 mil metri, nam ol jacas inter du tektonika* plaki.
Du montari trairas Mexikiana teritorio de nordo vers sudo: Sierra Madre Occidental e Sierra Madre Occidental qui esas prolonguri di Usana Rokoza Monti. Sierra Madre Occidental finas en la stato Nayarit. De ibe, vers sudo, komencas tale nomizita Sierra Madre del Sur. Centre-sude de la lando, tale nomizita "zono volkanala trans-Mexikiana", lokale konocata kom Sierra Nevada iras de esto vers westo, havanta multa aktiva volkani. Ibe jacas la maxim alta monti de la lando: Pico de Orizaba (5 700 metri di altitudo), Popocatépetl (5 462 m) ed Iztaccíhuatl (5 286 metri).
La varianta reliefo influas la naturala peizaji di Mexikia, qua havas dezerti, alta monti, regioni kun klimati tropikala e subtropikala, kun influi oceanala o kontinentala. An la dezerto Mexicali en Basa Kalifornia la temperaturi povas superirar 50°C, kontre ke en l'alta monti dil stato Chihuahua la temperaturi povas falar infre -20°C dum vintro. Sude de la lando (stati Chiapas, Oaxaca e Tabasco) la klimato esas tropikala pluvoza.
Politikala subdividuro
redaktar
Mexikia subdividesis en 32 stati ed 1 federala distrikto, ube jacas lua chef-urbo, México.
La stati esas: Aguascalientes, Basa Kalifornia, Basa Kalifornia Sudo, Campeche, Chiapas, Chihuahua, Coahuila, Colima, Durango, Guanajuato, Guerrero, Hidalgo, Jalisco, Mexikia, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo León, Oaxaca, Puebla, Querétaro, Quintana Roo, San Luis Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcala, Veracruz, Yukatan, Zacatecas.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Mexikia |
L'ekonomio di Mexikia esas la 11ma maxim granda de la mondo.
Demografio
redaktarMexikia esas la maxim populoza lando de la mondo qua parolas Hispana[3]. La kresko dil habitantaro falis de 3,5% omnayare en 1965 til 0,99% omnayare en 2005. Preske 75% de la habitantaro vivas en urbi.
Katolikismo esas religio por 82,7% de lua habitanti. Altra kristani esas 9,7%.
| La 10 maxim granda urbi di Mexikia (2010) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 México Ecatepec de Morelos | |||
| 1ma | México | 8 851 080 | |
| 2ma | Ecatepec de Morelos | 1 665 015 | |
| 3ma | Guadalajara | 1 495 182 | |
| 4ma | Puebla de Zaragoza | 1 433 062 | |
| 5ma | Ciudad Juárez | 1 321 004 | |
| 6ma | Tijuana | 1 300 983 | |
| 7ma | León | 1 238 962 | |
| 8ma | Zapopan | 1 142 483 | |
| 9ma | Monterrey | 1 135 512 | |
| 10ma | Nezahualcóyotl | 1 104 585 | |
| Fonto: [4] | |||
Kulturo
redaktar
Mexikia ne havas oficala linguo en lua konstituco ma lando havas la maxim granda habitantaro qua parolas Hispana. Cirkum 5,4% de lua habitanti parolas indijena lingui - la precipua esas Nahuatl, kun 1,45 milion parolanti.
Mexikiana literaturo komencis ante Hispana konquesto. Dum koloniala periodo, la precipua skriptisti esis Juan Ruiz de Alarcón, Carlos de Sigüenza y Góngora e Juana Inés de la Cruz. Kelka importanta modern autori esas Alfonso Reyes, José Joaquín Fernández de Lizardi, Ignacio Manuel Altamirano, Juan Rulfo, Octavio Paz, Carlos Fuentes, ed altra. Octavio Paz ganis la Nobel-premio pri Literaturo en 1990.
Pikto esas un ek la maxim anciena arti en Mexikia. La maxim anciena pikturi en kaverni evas de 7,500 yari ante nun, e trovesis en Basa Kalifornia. Notora exemplo di anciena Maya- pikturi esas la murala pikturi de Bonampak e Teotihuacan. Pos l'arivo di Hispaniani, artisti quale Rodrigo de Cifuentes, la familio Echave o Cristóbal de Villalpando aparis, e komencis mixar religiala elementi e la tekniki di pikto de baroko a lokala kulturo. Dum la 20ma yarcento, Mexikian artisti quale David Alfaro Siqueiros, José Clemente Orozco, Joaquín Clausell, Frida Kahlo e Diego Rivera divenis mondale notora.
Tradicionala muziko inkluzas mariachi, banda, norteño, ranchero e corridos. Moderna muzikala stili, prizata nome por la yunaro, esas rock e pop. Exemple pri populara Mexikiana kantisti konocata en tota mondo esas Thalía, Luis Miguel, Alejandro Fernández e Paulina Rubio.
Mexikiana cinemo esas un ek la maxim importanta de Latin-Amerika. L'unesma filmi montresis en lando ja en 1896. En 1898 komencis cinematografar en Mexikia. L'Ora epoko por Mexikiana cinemo eventis de 1936 til 1959, kande nomi quale la filmifisti Fernando de Fuentes e Luis Buñuel, e l'aktori Dolores del Río, María Félix, Pedro Armendáriz, la komediisto Cantinflas, e l'Arjentinia aktorino qua verkis en Mexikia Libertad Lamarque divenis mondale notora. Nun, Salma Hayek esas un ek la precipua aktorini di Hollywood.
La folklorala danso mixas elementi de indijena, Hispana ed Afrikana kulturo. Indijena dansi preske desaparis kun la koloniigo, ma kelk elementi de lua dansi transvivis e modifikis la dansi adportita de Hispania. Tradicionala dansi transvivis e lua prezervo stimulesis Pos la nedependantesko e precipue pos la Mexikiana revoluciono, en esforco por prezervar la nacional identeso.
Referi
redaktar- ↑ CIA The World Factbook
- ↑ González y González, Luis (2009) "El liberalismo triunfante", en Daniel Cosío Villegas et al., Historia general de México, pp. 633-705, El Colegio de México, México
- ↑ "Spanish Language History" - Today Translations
- ↑ Las 10 ciudades más pobladas de México y del mundo - Autoro: Lamudi - México. URL vidita ye 9ma di januaro 2019.