Sagnmyndir
Sagnir hafa þrjár myndir, germynd, miðmynd og þolmynd. Ræðst notkun þeirra af því hvort áhersla er fremur lögð á geranda eða þolanda.
Germynd
[breyta | breyta frumkóða]Germynd (skammstafað sem gm. eða germ.) er algengasta sagnmyndin. Áherslan er á geranda setningarinnar; t.d. Jón klæddi sig, móðirin klæðir drenginn.
Miðmynd
[breyta | breyta frumkóða]Miðmynd (skammstafað sem mm. eða miðm.) þekkist á því að endingin -st (sem kallast miðmyndarending) bætist við germyndina (t.d. Jón klæddist). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar -ur, -r og r-ð
Dæmi:
- þú kemur → þú kemst
Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. hann leggst, þeir berjast.
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. þú stökkst út í lækinn. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin -st verður að vera í öllum persónum í miðmynd.
Miðmyndarsögn
[breyta | breyta frumkóða]Sumar sagnir eru aðeins til miðmynd (t.d. sagnirnar nálgast, vingast, óttast, öðlast, ferðast, heppnast og kallast) og eru þær kallaðar miðmyndarsagnir.
Miðmyndarending
[breyta | breyta frumkóða]Miðmyndarending er endingin -st (áður -zt og í forníslensku -sk)[1] sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd.
Miðmyndarendingin -st fellur niður á eftir -st eða -sst í germynd:
- haldast: Staðan hélst óbreytt
- festast: Fóturinn hefur fest
- kyssast: Hjónin hafa kysst
- hittast: Höfum við hist?
Miðmyndarendingin í forníslensku
[breyta | breyta frumkóða]Um árið 1200 endaði -umk í fyrstu persónu eintölu þar sem -mk hlutinn er komin af orðinu mik (gömul mynd persónufornafnsins mig),[2] og í öllum öðrum beygingarmyndum endaði hún á -sk sem er komið orðinu sik (sem er gömul mynd afturbeygða fornafnsins sig).[2]
Upp úr 1200 fær 1. persóna einnig endinguna -sk/-zk í staðin fyrir -mk.[1][2] Hætt var að nota -sk um lok 13. aldar (um 1300) og endingin -z notuð í staðinn. Á 14. öld komu endigarnar -zt og -zst fram (og virðist framburðurinn þá orðinn st eins og hann er núna)[1] en á 15. öld er endingin -zt nær eingöngu notuð. Á 15. öld koma fram nýjar endingar; -nzt og -zt og síðar -nst og -st. Á 17. öld var farið að bæta við endinguna -st þannig að hún varð -ustum (berjustum). Á 18. öld endurvöktu málhreinsunarmenn gömlu miðmyndarendinguna -umst og er það endingin sem notuð er í dag (köllumst, berjumst, elskumst..)
| Upp úr 1200 | Undir lok 13. aldar | 14. öld-15. aldar | 15. öld-17. aldar | 17. öld | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -sk | -zk | -z | -zt | -nst | -st | -stum | |||
| 1. persóna | eintala | berjumsk | berjumzk | berjumz | berjumzt | berjunst | berjust | berjustum | |
 |
Þessi grein þarfnast hreingerningar svo hún hæfi betur sem grein hér á Wikipediu. Aðalvandamál þessarar greinar: Það þarf að fara yfir þessa töflu í samræmi við heimildirnar (Vísindavefurinn og Íslenskt mál). Ef einhver á líka ritin Íslensk Tunga I-III þá væri frábært ef viðkomandi gluggaði í þær og bætti einhverju inn um þetta. |
Og svo miðmyndarsögnin kallast sé tekin til dæmis í öllum persónum;
| Í forníslensku | Undir lok 13. aldar | Lok 13. aldar | |||
|---|---|---|---|---|---|
| -mk/-sk | -z | ||||
| 1. persóna | eintala | kollumk | köllumz | köllumst | kallast |
| 2. og 3. persóna | kallask | kallaz | kallast | ||
| 1. persóna | fleirtala | kollumsk | köllumz | köllumst | |
| 2. persóna | kallisk | kalliz | kallist | ||
| 3. persóna | kallask | kallaz | kallast | ||
Þolmynd
[breyta | breyta frumkóða]Þolmynd (skammstafað sem þm. eða þolm.) er mynduð með hjálparsögninni ‚að vera‘ eða ‚að verða‘ og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar en geranda er sjaldnast getið, dæmi:
- Jón var klæddur af móðurinni.
- Vitað er að jörðin er lífvænleg.
- Henni var hjálpað.
Tengt efni
[breyta | breyta frumkóða]Heimildir
[breyta | breyta frumkóða]- Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
- Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
- Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 http://www.timarit.is/?issueID=425850&pageSelected=9&lang=0 Íslenskt mál 264. þáttur
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Á hvaða sviði málfræðinnar hafa mestar breytingar orðið frá forníslensku til dagsins í dag?[óvirkur tengill]
Frekara lesefni
[breyta | breyta frumkóða]- Kristján Árnason; Jörgen Pind (2005). Íslensk tunga I. Almenna bókafélagið. ISBN 9979-2-1900-9.
- Guðrún Kvaran (2005). Íslensk tunga II. Almenna bókafélagið. ISBN 9979-2-1900-9.
- Höskuldur Þráinsson (2005). Íslensk tunga III. Almenna bókafélagið. ISBN 9979-2-1900-9.