Chernogoriya
Chernogoriya | |
|---|---|
| Gimni: «Oj, svijetla majska zoro» (chernogorsha) («O, jawzanıń jaqtı sáhári») | |
 Chernogoriyanıń Evropada jaylasqan ornı (qoyıw jasıl) | |
| Paytaxtı | Podgorica[1] 42°47′N 19°28′E / 42.783°N 19.467°E |
| Iri qalaları | Podgorica, Nikshich, Plevlya, Bielo-Pole, Xerceg-Novi, Berane, Cetine, Budva |
| Rásmiy tili | chernogor tili[2] |
| Etnikalıq quramı (2011)[3] |
|
| Diniy quramı (2011)[3] |
|
| Etnoxoronim | chernogor, chernogoriyalı |
| Basqarıw forması | parlamentlik respublika |
| Yakov Milatovich | |
| Miloyko Spaich | |
| Nızam shıǵarıwshı organ | Skupshina |
| Dúziliw táriyxı | |
• Duklya | 10-ásir |
• Zeta | 1356-jılı |
| 1516-jılı | |
• Knyazlik | 13-mart 1852-jılı |
| 13-iyul 1878-jılı | |
• Korollik | 28-avgust 1910-jılı |
| 26-noyabr 1918-jılı | |
• ChSR | 29-noyabr 1945-jılı |
| 27-aprel 1992-jılı | |
| 21-may 2006-jılı | |
• Ǵárezsizlik | 3-iyun 2006-jılı |
| Maydanı | |
• Ulıwma | 13,812 km2 (156-orın) |
• Suw (%) | 2.6 |
| Xalıq sanı | |
• 2023-jıl (shama) | 
602,445[4] (169-orın) |
| 43.6 adam/km2 (133-orın) | |
| JIÓ (SAUP) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $17.431 milliard[5] (149-orın) |
• Jan basına | ▲ $28,002[5] (63-orın) |
| JIÓ (nominal) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $7.058 milliard[5] (153-orın) |
• Jan basına | ▲ $11,338[5] (73-orın) |
| Djini (2020) | ▼ 32.9[6] ortasha |
| IRI (2021) | ▲ 0.832[7] kútá joqarı · 49-orın |
| Pul birligi | Evro (€) (EUR) |
| Waqıt zonası | UTC+1 |
• Jaz (DST) | UTC+2 |
| Avtomobil háreketi | oń |
| Telefon prefiksi | +382 |
| ISO kodı | ME |
| XOK kodı | MNE |
| Internet domeni | .me |
| 42°50′N 19°10′E / 42.833°N 19.167°E | |
Chernogoriya (Crna Gora), Chernogoriya Respublikası (Republika Crna Gora) — Serbiya hám Qarataw quramına kiretuǵın respublika. Maydanı 13,8 mıń km². Xalqı 635 mıń adam (1996. Paytaxtı — Podgoritsa qalası Basqarıw jaǵınan jámáátlerge bólinedi. Xalqınıń kóbi qaratawlıqlar; serb hám albanlar da jasaydı. Xalıqtıń 69% i xristian (pravoslav), 19% i islam dinine sıyınadı. Chernogoriyanıń óz Konstituciyası, parlamenti (skupshchina) hám húkimeti bar.
Tábiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Chernogoriya mámleket qubla-batısında, Adriatika teńizi jaǵasında jaylasqan. Aymaǵınıń úlken bólegin Dinara tawlıǵı iyelegen (eń biyik noqatı 2511 m, Durmitor tawı); qubla-batısında Qarataw karst platosı bar. Íqlımı ortasha, kontinental. Adriatika teńizi jaǵasında orta teńiz ıqlımı. Jıllıq jawın ortasha 1600-1800 mm, jaǵalarda 3000 mm ge shekem. Taw janbawırları iyne japıraqlı hám aralas ormanlar. Chernogoriyada qorǵasınrux rudaları, boksit, gúńgirt kómir kánleri bar. Tiykarǵı dáryaları Moracha jáne onıń aǵısı Zeta.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Chernogoriya aymaǵına áyyemde illiriylar kelip jaylasqan. Eramızǵa shekemgi I ásirde Rim tárepinen basıp alınǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirde Chernogoriya aymaǵı (XI ásirge shekem Duklya, keyinirek Zeta, XV ásirden Chernogoriya dep atalǵan) Rimniń Dalmaciya, 297-jıldan Prevalitana provinciyasına qosıp alınǵan. VII ásirde slavyanlar kelgen. 1479-jıldan mámleket tegislik bólimi túrkler qolında boldı. 1499-jılda Chernogoriya aymaǵı Osmanlı túrk imperiyasi quramına qosıp alındı. Túrklerge qarsı gúresken mitropolit Danilo Petrovich Negosh (1697-1735-jıllarda húkimranlıq etken) Negoshlar áwladı (1697-1918) na tiykar salǵan. 1796-jıl Chernogoriya ámelde ǵárezsizlikke eristi. Napoleon urısları hám serblardiń ǵárezsizlik ushın alıp barǵan gúreslerinde (1804-15) Chernogoriya Rossiya hám Serbiya tárepinde boldı. 1852-jıl Chernogoriya miyrasları knyazlik dep daǵaza etildi. 1878-jıl Berlin kongressi sheshimine qaray, Chernogoriya tolıq ǵárezsiz mámleket dep tán alındı. 1910-jıldan Chernogoriya patshalıǵı dep ataldı. Chernogoriya Balqan urısları (1912-13) nda qatnastı. Birinshi jáhán urısı (1914-18) nda Antanta tárepinde turıp urıstı. 1918-jıl 1-dekabrde Serblar, Xorvatlar hám Slovenlar patshalıǵı (1929-jıldan Yugoslaviya) quramına kirdi. 1941-jıl aprelde fashistlar Germaniyasınıń Yugoslaviyaǵa hújiminen keyin, Chernogoriya Italiya áskerleri tárepinen basıp alındı. 1944-jıl dekabrde Yugoslaviya xalıq azatlıq armiyası tárepinen azat etildi. 1945-jıl noyabrden Chernogoriya Yugoslaviya quramındaǵı 6 respublikadan biri boldı. 1991-jıl Yugoslaviya Socialistlik Federativ Respublikası bóleklenip, onnan Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gercegovina, Makedoniya shıǵıp ketkennen keyin, Serbiya menen Chernogoriya Yugoslaviya Awqamı Respublikasın dúzdi. 2003-jıl 4-fevraldan bul mámleket Serbiya hám Qarataw dep atala basladı.
Xojalıǵı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Sanaatı mineral shiyki ónimlerdi qazıp alıw hám onı qayta islew, awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew menen baylanıslı. Boksit, qorǵasınruwx rudaları, gúńgirt kómir, duz qazıp alınadı. Zeta dáryasında GESlar qurılǵan, iri ıssılıq elektr stanciyası bar. Sanaattıń tiykarǵı tarmaqları metallsazlıq, ximiya hám ayaq kiyim sanaatı. Elektrotexnika (Setine), keme remontlaw (Kotor), aǵashsazlıq, toqımashılıq hám de azıq-awqat (atap aytqanda, temeki) ónimlerin islep shıǵarıw kárxanaları, gósh kombinatları, balıqtı qayta islew, sút zavodları bar. Qaratawdaǵı jetekshi tarmaq — taw jaylaw shárwashılıǵı (tiykarınan, qoyshılıq). Taw jaylawları hám dare oypatlıqlarında mákke, biyday, temeki, palız eginleri jetistiriledi. Baǵshılıq hám júzimshilik rawajlanǵan. Adriatika teńizi jaǵası Chernogoriyanıń subtropikalıq ósimlikler (citrus miyweler, zaytun hám basqalar) óstiriletuǵın áhmiyetli rayonı esaplanadı. Turizmnen úlken dáramat alınadı, teńiz jaǵasında kurortlar kóp. Tiykarǵı teńiz portları — Bar hám Kotor. Bar — Belgrad baǵdarında elektrlastırılǵan temirjol magistralı bar. Tiykarǵı aeroportı Podgoricada.
Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tálimniń tiykarǵı túri — 8 jıllıq mektep, 2 jıllıq ulıwma orta mektepler, maqsetli orta bilim beriw mektepleri, 8 jıllıq mektep negizinde jumısshı mamanlıǵın beretuǵın qosımsha mektepler bar. Podgoritsada universitet (1973), Nikshichda pedagogikalıq akademiyası, Kotorda joqarı teńiz mektep bar. Chernogoriya pán hám kórkem óner akademiyası (1976 -jıl shólkemlestirilgen), tariyx, geologiya hám ximiyalıq izertlewler, gidrometeorologiya, teńiz biologiyası institutları, seysmologiya stanciyası bar. Bir qansha kitapxana, atap aytqanda, Setine qalasında Oraylıq xalıq kitapxanası isleydi. Iri muzeyleri: Áyyemgi kórkem óner, etnikalıq tariyx muzeyi, Negosh Petrovich muzeyi, Teńiz muzeyi. Kúndelik "Pobeda" ("Jeńis") gazetası serb tilinde 1943-jıldan shıǵadı. Podgoritsada radiostanciya hám teleoray jumıs isleydi.
Ádebiyat
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Qarataw ádebiyatı qońsılas xalıqlar ádebiyatı, ásirese, serb ádebiyatı menen ajıralmaytuǵın baylanısta rawajlanǵan. Birinshi iri basılım kórkem ádebiyatqa baylanıslı shıǵarma Chernogoriyada húkimranlıq etken Vasiliy Petrovich (1709-66) tiń "Qarataw haqqında tariyx" shıǵarması bolıp, ol 1754-jıl Moskvada basıp shıǵarılǵan. Jańa qarataw ádebiyatınıń baslanıwı XVIII ásir aqırı — XIX ásir 1-yarımına tuwra keledi. Onıń tiykarshısı shayır hám mámleket ǵayratkeri Pyotr II Petrovich Negosh bolıp tabıladı (1813-51). Onıń dóretiwshiligi qarataw poeziyasında1918-jılǵa shekem eń joqarı shıń esaplanadı. "Qaratawdıń qısqasha tariyxı" shıǵarması (1835-jıl basıp shıǵarılǵan) avtorı húkimran Pyotr (Petar) I Negosh poeziyalıq shıǵarmalar da jazǵan. 1827-31 jıllar Chernogoriyada jasaǵan serb jazıwshısı hám tariyxshısı S. Milutanovich Sarayliya "Qarataw tariyxı" shıǵarmasın (1835) hám 2 drama jazǵan. XIX ásir — XX ásir baslarındaǵı nazmda S. M. Lyubishi hám serb jazıwshısı S. Matovul waqıyaları ajıralıp turadı. S. Matovul bir neshe jıl Chernogoriyada jasap qarataw xalqı turmısın sáwlelendiriwshi bir qansha gúrriń hám roman jazǵan. Bul dáwirde jazıwshılardan L. Yovovich, S. Vuletich, M. Tomich, S. Shobaich nátiyjeli dóretiwshilik etti. 30-jıllardıń baslarında basqa xalıqlar ádebiyatındaǵı sıyaqlı Chernogoriya ádebiyatında da "social realizm" aǵımı júzege keldi hám sol aǵım baǵdarında poeziyalıq dóretpeler jaratıldı. Bular R. Zogovichtiń "Musht" (1936), "Órtlı kepterler" (1937) toplamları, "Kelgindiler" dástanı (1937); M. Banevichtiń "Orman" (1938), "Órtlı tań" (1941) toplamları; Ya. Jonovichtiń "Eki dare" (1938) hám M. Vukovichtiń "Yer" (1934) jıynaqları. Sol jıllarda D. Jurovich " Tawlıqlar arasında" gúrrińler kompleksi (1936), "Duklya mámleketi" romanı (1939), N. Lopichich "Dıyqanlar" gúrrińler kompleksin (1939) jarattı hám olarda qarataw xalqınıń real ómirin sáwlelendirdi. 1950-70-jıllar ádebiyatında M. Lalich ayrıqsha orın iyeleydi. Onıń "Toy" (1950), "Jawınlı báhár" (1953), "Úzilis" (1955), "Leley tam" (1962) romanlarında xalıq azatlıq gúresi teması ayqın sáwlelengen. A. Asanovich, Ch. Vukovich sıyaqlı jazıwshılar da sol temada gúrriń hám romanlar jarattı. Bul dáwir poeziyası jetiskenlikleri R. Zogovich, D. Jonovich, M. Banevich, D. Kostich, R. Veshovich, M. Kral, S. Petrovich, Ye. Brkovich sıyaqlı shayırlar ijodi menen baylanıslı. Dramaturgiya tarawında Ye. Brkovich,. V. Ivanovich, J. Komanin hám basqalardıń pyesaları ayrıqsha orın tutadı.
Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Chernogoriya aymaǵınan neolit dáwirine tiyisli ılaydan islengen ılay ıdıslar tabılǵan. Illiriylerdiń bekkemlengen qorǵan hám nekropolları jez dáwiri aqırı hám temir dáwiri baslarında júzege kelgen. Orta ásirlerde Chernogoriya arxitekturası Italiya hám Dalmatsiya, Serbiya hám Vizantiya mádeniyatları tásirinde rawajlandı. XI ásirde roman usılında shirkewler qurıldı. XII-XIII ásirlerde Áwliye Tripuna sobori (1166), áwliye Pavel shirkewi (1263-66; ekewi Kotor qalasında), Morach monastri shirkewi sıyaqlı imaratlar qurıldı. XIV-XV ásirlerde teńiz buyırlarındaǵı imaratlarda roman usılındaǵı figuralar menen uyǵınlasqan gotika usılı belgileri payda boldı (Savch, Bar, Kotordaǵı shirkew hám úyler). XVII-XVIII ásirler shirkew qurılısında barokko usılı keń qollanıldı (Prchandaǵı shirkew). XIX ásir aqırında qalalarda sońǵı klassicizm ruwxında saltanatlı imaratlar (Setinedaǵı Danilov sarayı, 1894-95) hám eklektikalıq imaratlar (Kotordaǵı áwliye Nikola shirkewi, 1910) payda boldı. 1960-70-jıllar arxitektorlıǵı ushın milliy ayrıqshalıq, tábiyat kórinisi menen uyǵınlastırıp súwretlew xarakterli ("Podgoritsa" mıymanxanası, 60-jıllar, arxitektor S. Radevich; "Beko" univermagi, 1961, arxitektor B. Minch, ekewi de Podgoritsada; Xersegnovidaǵı mıymanxanalar kompleksi, 1963, arxitektor D. Katarina, P. Milorad; Budva, Trstenodaǵı kurort komplekslerin hám basqalar). Neolit dáwirinde geometriyalıq figura hám naǵıslar menen bezetilgen keramika rawajlanǵan. XI ásirden záwlim reńli súwret úlgileri saqlanǵan (Ston qasındaǵı áwliye Mixail shirkewi freskaları). XII-XIV ásir súwretleytuǵın kórkem ónerinde roman hám gotika usılı elementleri qosılıp ketti (Morachdaǵı monastr shirkewleri freskası, 1252). XV-XVI ásir súwretshiler dóretiwshiliginde oyanıw dáwiri belgileri ámeldegi (Lavro Marinov hám Vitsko Dobrochevich). XVII-XVIII ásirlerde jergilikli súwretshilerden J. Mitrofanovich, A. Vuichich, T. Kokolya ajıralıp turadı. Vizantiya kórkem óneri dástúrleri miniatyurada saqlanıp qaldı. XIX ásir 2-yarımı — XX ásir baslarınan Chernogoriyanıń óz súwretleytuǵın kórkem óneri qáliplesti. Súwretshiler milliy tariyx temasındaǵı portret, kompoziciyalar jarattı (P. Pochek, M. Gregovich, I. Shobaich). XX ásirdiń 20-30-jıllarında súwretshiler M. Milunovich, P. Lubarda, músinshi R. Stiyovich nátiyjeli dóretiwshilik etti. Chernogoriyada monumental kórkem óner hám de tematikalıq, portret hám peyzaj reńli súwret rawajlanǵan.
Muzıka
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Chernogoriyada XIX ásirdiń aqırına shekem tek xalıq muzıka mádeniyatı rawajlanǵan. Xalıq epikalıq, qaharmanlıq, lirikalıq, dástúr qosıqların jırlawdıń áyyemgi dástúrleri saqlanǵan. Xalıq muzıkasınıń tiykarǵı ásbabı qobız tárizli gusle. Bezew ayaq oyını keń tarqalǵan. XIX ásir aqırında muzıkalıq jámáát shólkemleri hám atqarıwshı jámáátler payda boldı. Kompozitor Y. Ivanishevich, xormeyster A. Ivanovich dáslepki professional muzıkashılarınan bolıp tabıladı. Birinshi muzıka mektep 1924-jıl Setineda shólkemlestirilgen. Ekinshi jáhán urısı (1939-45) nan keyin Setine (1947), Podgoritsa (1950, M. Milyanov atında), Kotor (1950) hám basqa qalalarda muzıka mektepleri ashıldı. Podgoritsada Radionıń simfonikalıq orkestri hám aralas xorı, "Oro" xalıq qosıq hám rake ansamblı bar. Háweskerlik xor jámiyetleri, Chernogoriya kompozitor atqarıwshı muzıkashılar jámiyeti isleydi.
Teatr
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Chernogoriya professional teatrı XIX ásir - XX ásir 1-yarımında rayem bolǵan teatrlastırılǵan dástúrlerden baslanadı. Teatr mádeniyatın rawajlandırıwda Pyotr II Petrovich Negosh dóretiwshiligi úlken áhmiyetke iye bolǵan. Onıń "Taw taji" (1847) hám "Jalǵan patsha Stepan Mali" dramatikalıq dóretpeleri Chernogoriya ótken zamanına baǵıshlap jazılǵan (háwesker teatr dógerekleri tárepinen qoyılǵan). 1953-jıl Podgoritsada Chernogoriya milliy teatrı (drama hám opera truppaları menen) islengen. Rejissyorlardan B. Erakovich, aktyorlardan V. Mandich, D. Tomas, B. Vukovich hám basqalar ataqlı.
- ↑ Podgorica – administrativlik paytaxt, al Cetine bolsa eski korolliktiń paytaxtı bolıp esaplanadı
- ↑ „Language and alphabet Article 13“,Constitution of Montenegro. WIPO, 19 October 2007. „The official language in Montenegro shall be Montenegrin. Cyrillic and Latin alphabet shall be equal.“
- ↑ 3,0 3,1 „Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011“. Monstat. Qaraldı: 12-iyul 2011-jıl.
- ↑ „Statistical Office of Montenegro - MONSTAT“.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Montenegro)“. IMF.org. International Monetary Fund (10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 12-oktyabr 2023-jıl.
- ↑ „Eurostat“. ec.europa.eu. Qaraldı: 5-avgust 2022-jıl.
- ↑ „Human Development Report 2021/2022“ (en). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). Qaraldı: 8-sentyabr 2022-jıl.