Хамелеон
Хамелеон (Chamaeleontіdae), құбылғы — кесірткелер отряд тармағының тұқымдасы, ағаш өмір салтына бейімделген. Хамелеондар негізінен Африкада және Мадагаскар аралында, кейбір түрлері Азияның оңтүстік пен батыс аумақтарында , 1 түрі Батыс Еуропаның оңтүстігінде кездеседі. 4 туысы, 90-ға жуық түрі белгілі. Дене тұрқы 60 сантиметрдей, араларында ұзындығы 3-5 сантиметрдей ұсақ түрлері де кездеседі. Денесі екі бүйірінен қысыңқы, жон арқасында ұзына бойы орналасқан, үшкірленіп келген қыры бар. Хамелеондардың денесінің көлемі ұлғайып, ісінуі олардың өкпелеріндегі тұйық өскіндер түріндегі ауа қапшықтарына байланысты. Басында өте көп мүйізді және терілі өсінділері бар. Аяқтары едәуір ұзын, ағаш басында өрмелеп жүруге бейімделген. Саусақтары бір-бірімен тұтаса келіп, екеуі алға, екеуі артқа қарай иілген, қысқаш тәрізді. Ширатылған ұзын құйрықтары бұтақтарды орап ұстауға ыңғайлы. Көзінің айналасындағы тұтасып, алға қарай дөңестеліп тұратын, қалың терілі қабақтарының сырты ұсақ қабыршақтармен қапталған. Көздері бір-біріне тәуелсіз, әр түрлі бағытта қозғала алады. Бұл ерекшелігі олардың көру аймағын кеңейтуге мүмкіндік береді. Хамелеондардың терісіндегі өте көп пигментті клеткалар жарықтың, температураның, кенеттен болған тітіргендіргіштердің әсерінен өзгеріп, терісі түрлі түске боялады. Осы қасиетіне байланысты қазақтар құбылғы деп атайды. Аз қозғалады. Қорегін ұзын (ұзындығы 50 сантиметрдей), ұшы жалпақ тілдерін өте тез жылдамдықпен лақтырып жіберіп аулайды. Негізінен омыртқасыздармен қоректенеді, ірі түрлері ұсақ құстар мен кесірткелерді де жейді. Хамелеонның көпшілігі жұмыртқалайды, 35-тей жұмыртқа салады, араларында тірі туатын түрлері де бар. Хамелеондардың кейбір түрінің саны аз, сондықтан қорғауды қажет етеді.
Хамелеон – бұл бауырымен жорғалаушылар классына байланысты Солтүстік Африка, Оңтүстік Испания, Үндістан, және ыстық, құрғақ климатты бірнеше басқа жерлерде өмір сүреді. Хамелеон негізінен қоршаған түсіне сәйкес түсін өзгертумен, ғажайып қабілеті арқасында белгілі. Бұл бүкіл денеңізге теріде арнайы пигменттік жасушаларының кеңейгенінен немесе қысқарғанынан туады. Мұндай бейімделу және қорғаныс механизмі жыртқыштар шабуылдарынан хамелеонді тамаша қорғайды. Хамелеон түсі қоршаған ортаның температурасы өзгергенде, үрей билегенде өзгереді.Екінші белгісі хамелеон көздері бір-бірінен тәуелсіз 180° бұрыла алады.
Дене түсінің өзгеруі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Барлық хамелеондарға тән дененің түсі мен үлгісін өзгерту қабілеті кеңінен танымал. Түсінің өзгеруі терінің құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты. Терінің сыртқы талшықты және терең қабатында ерекше тармақталған жасушалар – құрамында әртүрлі пигменттердің дәндері бар хроматофорлар бар: қара, қою қоңыр, қызыл және сары. Хроматофорлар процестерінің жиырылуымен пигменттердің түйіршіктері қайта бөлінеді және олардың ең жоғары концентрациясы жасушалардың ортасына түседі, ал кесіртке терісінің өзі ақшыл немесе сары түске ие болады. Терінің талшықты қабатында қара пигмент шоғырланған кезде, ол сәйкесінше қара түске ие болады. Екі қабаттың пигменттерінің комбинациясы әртүрлі түсті реңктердің пайда болуына әкеледі. Жасыл түстер гуанин кристалдары бар терінің беткі қабатында жарық сәулелерінің сынуы нәтижесінде қосымша пайда болады.
Осы ерекшеліктердің нәтижесінде хамелеондардың түсі ақшыл және қызғылт сарыдан сары және жасылдан күлгінге, содан кейін толығымен қара немесе қою қоңырға дейін тез өзгеруі мүмкін. Бұл түстің өзгеруі жануардың бүкіл денесінде де, оның жекелеген аймақтарында да әртүрлі жолақтар мен дақтардың пайда болуымен және жоғалуымен бірге жүруі мүмкін.
Хамелеондардың дене түсінің бұл өзгерістері сыртқы тітіркендіргіштердің де әсерінен болады - температура, жарық және ылғалдылық, сондай-ақ аштық, шөлдеу, қорқыныш, тітіркену және т.б. Түс өзгерістері хамелеон түрге тән басым тіршілік ету ортасына байланысты. Хамелеондар күндізгі болып табылады, өйткені олар ұйықтағанда терісінің түсін басқара алмайды, бозарып, жыртқыштарға көрінеді.
Көбінесе түс өзгерістерін жауды қорқытуға бағытталған қауіп дисплейімен біріктіруге болады. Түсінің тез өзгеруі аталықтардың көбею кезеңінде де байқалады.
Дәстүр бойынша хамелеондар айналасындағы өсімдіктерге еліктеу үшін дене түсін өзгертеді деп есептелді. Солтүстік Африкада тұратын ала-түсті таулы хамелеонды (Брадиподион тұқымы) зерттей отырып, ғалымдар хамелеондар түсі өзгеруін ең алдымен жыртқыштардан қорғану үшін емес, өз түрінің өкілдерімен байланысу үшін пайдаланады деген қорытындыға келді.