Madrid (stad)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Madrid ies de hoofsjtad van Sjpanje. De sjtad houw in 2015 3.141.991 inweunersj. 't Ies de groatste sjtad van 't land. Madrid ies 't politiek en cultureel centrum van Sjpanje, en ies e belangriek economisch en financieel centrum. De burgemeister van Madrid ies saer 2015 Manuela Carmena. De sjtad Madrid liek in de onaafhenkelike otonoom regio van Sjpanje die ouch Madrid es naam haet. De regio haet óngevaer 6,5 miljoan inweunersj.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Me haet archeologische reste gevonge in Madrid die d'rop wieze dat in de prehistorie op dees plaats al luuj woonde. De ièrsjte brónne datere oet de 9e ièw; in de jaore 852 bies 886 woort d'r 'n burch (alcazar) opgeriech op de plaatsj woa allewiel 't Palacio Real liek. Róndum diet kesjtièl boewde me 'n klein citadel. De umliegkende beboewing neumde me nao de rivier Manzaranes, die de moslims al-Majrīṭ (Arabisch: المجريط) neumde. Hievan woort de naam Magerit aafgeleid, dae in de loup van d'n tied in Madrid veranderde.
In 1109 woort de sjtad belegerd door de berbersj. In 1329 waor in Madrid de ièrsjte biejeinkóms van 't parlement van Castilië, dat destieds Fernando IV adviseerde. Wie Felipe II in 1561 de residentie verplaatsde nao Madrid, góng de sjtad greuje. Tösje 1601 en 1606 woort 't hoof tiedelik gevestig in Valladolid, meh saer 1606 waor Madrid officieel hoofsjtad. In mei 1808 trokke de troepe van Napoleon de sjtad binne. Op 2 mei 1808 (Dos de Mayo) brook d'r 'ne opsjtand tege de Franse oet. De Franse reageerde hie bruut op en bleve aan de mach bies 1813.
Nao d'n onaafhenkelikheidsoorlog (1814) kaom Fernando VII op de troan, meh nao 'n liberaal militair revolutie zörgde Colonel Riego dat de keuning troew belaofde aan de gróndwèt. Hienao begoes d'r ein periode van aafwiesselend liberaal en conservatief regeringe. Ouch Isabel II koes de politieke sjpanning neet opheffe. In 1873 waor d'r 'n revolutie die leidde tot de Ièrsjte Sjpaanse Republiek, die mer e jaor besjtong. De keuninge kaome weer truuk en in 1936 brook de Sjpaanse Burgeroorlog oet, woanao Francisco Franco dictator woort.
Wie Franco aan de mach waor, greujde de sjtad en kaom d'r miè industrie. Franco sjtorf in 1975 woanao Juan Carlos I keuning woort, nao de wunsj van Franco. Tegewoordig ies Sjpanje ein constitutioneel monarchie.
In de jaore '80 góng 't de sjtad economisch good. In 1992 waor Madrid cultureel hoofsjtad van Europa. Op 11 mièrt 2004 vónge d'r terroristische bomaansjlaeg plaatsj in de sjtad.
Sjtadsgeziech
[bewirk | brón bewèrke]
Belangrieke bezeenswaerdighede van de sjtad zint:
- 't Palacio Real (keuninklik paleis)
- de kathedraal de la Almudena
- 't Parque del Retiro
- 't Plaza de Cibeles, mèt bekènde fonteine
- 't Museo del Prado, mèt 'n belangrieke collectie, mèt name op 't gebied van sjilderkuns
- 't Reina Sofia Museum, mèt ónder andere de Guernica van Picasso
- 't Thyssen-Bornemisza-museum, mèt ein euverziech van Europese kuns
Bekinde Madrilene
[bewirk | brón bewèrke]Bekinde Madrilene of Madrileños zint:
- Antonio de Cabezón (1510-1566) - Sjpaanse kompenis, gebore naobie Burgos
- Miguel de Cervantes (1547-1616) - Castilaonse sjriever
- Francisco Franco (1892-1975) - de fascistischen dictator van Spanje, gebore in Galicië
- Francisco Goya (1746-1828) - Sjpaas-Franse sjèlder
- Isidorus van Madrid (1070-1130) - 'nen heilege
- Pablo Picasso (1881-1973) - Sjpaans-Franse sjèlder
- Pedro Sánchez (1972) - premier van Sjpanje
- Diego Velázquez (1599-1660) - Sjpanse sjèlder, gebore in Sevilla