ចិន

សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន
中华人民共和国 (ភាសាចិន); Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó (ភិងអ៊ិង)
	ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករជាតិ
	ភ្លេងជាតិ; "ចលនាទ័ពស្ម័គ្រចិត្ត"; 义勇军进行曲;
	ទីតាំងប្រទេសចិន (ក្រហម) នៅលើភូគោល
រដ្ឋធានី	ប៉េកាំង; 39°55′N 116°23′E / 39.917°N 116.383°E
ទីក្រុងធំបំផុត	ស៊ាងហៃ; 31°13′N 121°28′E / 31.217°N 121.467°E
ភាសាផ្លូវការ	ភាសាចិន
ភាសាប្រចាំតំបន់	ម៉ុងហ្គោល • ទីបេ • អ៊ុយហ្គឺរ • ហ្សួង • ភាសាដទៃទៀត
អក្សរផ្លូវការ	ចិនសម័យ
ក្រុមជនជាតិ (ឆ្នាំ ២០២០)	៩១.១% ជនជាតិហាន; ៨.៩% ជនជាតិផ្សេងៗទៀត;
សាសនា (ឆ្នាំ ២០២៣)	៣៣.៤% ព្រះពុទ្ធសាសនា; ២៥.២% គ្មានជំនឿសាសនា; ១៩.៦% លទ្ធិតាវ; ១៧.៧% សាសនាប្រជាប្រិយផ្សេងៗទៀត; ២.៥% គ្រិស្តសាសនា; ១.៦% ឥស្លាមសាសនា;
រដ្ឋាភិបាល	សាធារណរដ្ឋសង្គមនិយមឯកបក្ស; ឯកត្តរដ្ឋប្រកាន់លទ្ធិម៉ាក្ស–លេនីន
- អគ្គលេខាធិការបក្ស / ប្រធានាធិបតី	ស៊ី ជីនពីង
- នាយករដ្ឋមន្រ្តី	លី ឈាង
- ប្រធានសមាជ	ចាវ លឺជី
- ប្រធានសន្និសីទ	វ៉ាង ហ៊ូនីង
នីតិបញ្ញត្តិ	សមាជជាតិប្រជាជន
និម្មិតកម្ម
- រាជវង្សបុរេប្រវត្តិដំបូង	២០៧០ មុន គ.ស.
- រាជវង្សរាជាធិរាជដំបូង	២២១ មុន គ.ស.
- ប្រកាសជាសាធារណរដ្ឋ	១ មករា ១៩១២
- ប្រកាសជាសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត	១ តុលា ១៩៤៩
- រដ្ឋធម្មនុញ្ញដំបូង	២០ កញ្ញា ១៩៥៤
- រដ្ឋធម្មនុញ្ញបច្ចុប្បន្ន	៤ ធ្នូ ១៩៨២
- ការទទួលស្គាល់រដ្ឋបាលនយោបាយក្រោយបំផុត	២០ ធ្នូ ១៩៩៩
ក្រឡាផ្ទៃ
- ផ្ទៃសរុប	៩,៥៩៦,៩៦១ គ.ម២ (ទី៣/ទី៤)
- ផ្ទៃទឹក (%)	២.៨
ប្រជាជន
- ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២៣)	១,៤០៩,៦៧០,០០០ (ទី២)
- ដង់ស៊ីតេ	១៤៥ នាក់/គ.ម២ (ទី៨៣)
GDP (PPP)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២៣)
- សរុប	៣៣.០១៥ ទ្រីលានដុល្លារ (ទី១)
- ក្នុងម្នាក់	២៣,៣៨២ ដុល្លារ (ទី៧៣)
GDP (ចារឹក)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២៣)
- សរុប	១៩.៣៧៤ ទ្រីលានដុល្លារ (ទី២)
- ក្នុងម្នាក់	១៣,៧២១ ដុល្លារ (ទី៦៤)
ជីនី (២០១៩)	៣៨.២; មធ្យម
HDI (២០២១)	០.៧៦៨; ខ្ពស់ · ទី៧៩
រូបិយវត្ថុ	រ៉ិនមីនប៊ី (យន់/យ័ន; ¥) (CNY)
ល្វែងម៉ោង	UTC+៨ (ម៉ោងស្តង់ដាចិន)
ទម្រង់កាលបរិច្ឆេទ	yyyy-mm-dd; ឬ yyyy年m月d日; (ស.ស.; ប្រតិទិនចិន);
ទិសបើកបរ	ស្តាំ; ឆ្វេងនៅទីក្រុងហុងកុងនិងម៉ាកាវ;
កូដហៅទូរស័ព្ទ	+៨៦ (ដីគោក); +៨៥២ (ហុងកុង); +៨៥៣ (ម៉ាកាវ);
ដែនកម្រិតខ្ពស់	.cn; .中国; .中國 (ដីគោក); .hk; .香港 (ហុងកុង); .mo; .澳门; .澳門 (ម៉ាកាវ);

ចំពោះសាធារណរដ្ឋចិន សូមមើល តៃវ៉ាន់។

អត្ថបទនេះមានអក្សរចិន។ ប្រសិនបើមិនមានពុម្ពអក្សរត្រឹមត្រូវទេ នោះអ្នកអាចនឹងឃើញសញ្ញាសួរ ប្រអប់ជ្រុងៗ ឬសញ្ញាចំឡែកដទៃទៀត ជំនួសឲ្យតួអក្សរចិន។

ប្រទេសចិន (ចិនសម័យ៖ 中国; ចិនបុរាណ៖ 中國; ភិងអ៊ិង៖ Zhōngguó) ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន (ចិនសម័យ៖ 中华人民共和国; ចិនបុរាណ៖ 中華人民共和國; ភិងអ៊ិង៖ Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó) គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅភូមិភាគអាស៊ីបូព៌ា។ ចិនគឺជាប្រទេសដែលមានចំនួនប្រជាជនច្រើនជាងគេបំផុតដោយមានប្រជាជនសរុប ១.៤ ពាន់លាននាក់ និងមានក្រឡាផ្ទៃសរុប ៩.៦ លានគីឡូម៉ែត្រការ៉េ (៣.៧ លានម៉ាយការ៉េ) ដែលធ្វើឱ្យចិនជាប់ចំណាត់ថ្នាក់លេខ ៣ ឬ ៤ ខាងចំនួនផ្ទៃដី។ សព្វថ្ងៃ ប្រទេសនេះកំពុងស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំ និងគ្រប់គ្រងដោយបក្សកុម្មុយនីស្តចិន ហើយមានយុត្តាធិការខេត្តចំនួន ២២, តំបន់ស្វយ័តចំនួនប្រាំ, ទីក្រុងរដ្ឋបាលផ្ទាល់ចំនួនបួន (មាន ប៉េកាំង ធៀនជីន ស៊ាងហៃ និងចុងគីង) និងតំបន់រដ្ឋបាលពិសេសចំនួនពីរ (មាន ម៉ាកាវ និងហុងកុង)។

ចិនបានលេចឡើងជាអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់មួយដោយមានដើមកំណើតនៅក្នុងតំបន់អាងទឹកពហុពលនៃទន្លេលឿង។ ចិនធ្លាប់ជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចធំជាងគេបង្អស់នៅលើពិភពលោកអស់រយៈពេលជិត ២ សហស្សវត្សរ៍គឺចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១ នៃ គ.ស. រហូតដល់សតវត្សទី១៩ នៃ គ.ស.។^[១១] ក្នុងរយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំមកនេះ នយោបាយប្រទេសចិនគឺផ្អែកទៅលើរបបរាជានិយមតំណពូជពង្សដោយចាប់ផ្តើមដំបូងនៅក្នុងរាជវង្សសៀ។ ក្រោយពីរាជវង្សសៀបានបង្កើតឡើង ប្រទេសចិនក៏ចាប់ផ្តើមពង្រីកឥទ្ធិពលនិងទឹកដីរបស់ខ្លួនហើយត្រូវបានបែកបាក់ជារដ្ឋតូចៗ និងត្រូវបង្រួបបង្រួមឡើងវិញជាច្រើនលើកច្រើនសារ។ នៅសតវត្សរ៍ទី៣ មុន គ.ស. ពួកឈិនបានបង្រួបបង្រួមទឹកដីស្នូលនៃប្រទេសចិនហើយក៏បានបង្កើតចេញជាអាណាចក្រចិនដំបូងគេនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ រាជវង្សហាន (២០៦ មុន គ.ស.–២២០ នៃ គ.ស.) ដែលជារាជវង្សស្នងបន្តពីរាជវង្សឈិន ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសម័យរាជវង្សដ៏រីកចម្រើនបំផុតខាងផ្នែកបច្ចេកវិទ្យាដោយក្នុងសម័យនោះ ចិនបានរកឃើញរបៀបបង្កើតក្រដាស និងត្រីវិស័យ រួមជាមួយនឹងការអភិវឌ្ឍខាងវិស័យកសិកម្មនិងវេជ្ជសាស្ត្រផងដែរ។ ម្សៅរំសេវ និងការផ្តិតអក្សរត្រូវបានគេបង្កើតឡើងនៅក្នុងសម័យរាជវង្សថាង (៦១៨–៩០៧) និងរាជវង្សសុងខាងជើង (៩៦០–១១២៧)។ វប្បធម៌ថាងបានរីករាលដាលពាសពេញទ្វីបអាស៊ី ហើយមិនយូរប៉ុន្មាន ផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដ៏វែងមួយក៏បាននិម្មិតឡើងដោយមានឈ្មោះថាផ្លូវសូត្រ។ ផ្លូវនេះបានលាតត្រដាងពីប្រទេសចិនរហូតដល់តំបន់មេសូប៉ូតាមី (ផ្នែកខាងជើងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា) និងអនុតំបន់ស្នែងអាហ្រ្វិក។ រាជវង្សចិនចុងក្រោយគេបង្អស់គឺរាជវង្សឈីង ដែលរងនូវការខាតបង់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរទាំងខាងអំណាចនិងទឹកដីទៅមហាអំណាចលោកខាងលិច។

នៅទីបំផុត រាជានិយមចិនក៏បានដួលរលំនៅក្នុងឆ្នាំ១៩១២ ដែលជាលទ្ធផលនៃបដិវត្តន៍ឆ្នាំ១៩១១ ហើយត្រូវបានជំនួសដោយសាធារណរដ្ឋចិន។ ប្រទេសចិនបានទទួលរងការឈ្លានពានដោយចក្រភពជប៉ុននៅក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ ក្រោយសង្គ្រាមលោកបានបញ្ចប់ សង្គ្រាមស៊ីវិលចិនក៏លេចផ្ទុះឡើងហើយប្រជាជាតិចិនក៏ត្រូវបែងចែកជាពីរដោយចិនដីគោកត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនដឹកនាំដោយម៉ៅសេទុង ខណៈដែលរដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋចិនក្រោមការដឹកនាំរបស់បក្សគួមីនតាងបានរត់ដកថយទៅកោះតៃវ៉ាន់។ ភាគីទាំងពីរបានអះអាងថាខ្លួនគឺជារដ្ឋាភិបាលស្របច្បាប់តែមួយគត់របស់ប្រទេសចិន ទោះបីជាអង្គការសហប្រជាជាតិបានទទួលស្គាល់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនជាតំណាងតែមួយគត់ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៧១ ក្ដី។ ប្រទេសចិនបានធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចជាបន្តបន្ទាប់នៅក្រោយឆ្នាំ១៩៧៨ ហើយបានចូលជាសមាជិកនៃអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោកនៅក្នុងឆ្នាំ២០០១។

ចាប់តាំងពីការបង្កើតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៩ មកប្រទេសមួយនេះគឺជាសាធារណរដ្ឋសង្គមនិយម ឯកបក្ស ហើយត្រូវជារដ្ឋសង្គមនិយមមួយក្នុងចំណោមរដ្ឋសង្គមនិយមទាំងប្រាំដែលនៅមានវត្តមាននាបច្ចុប្បន្នកាល។ ប្រទេសចិនគឺជាសមាជិកអចិន្ត្រៃយ៍នៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៧១ មកម្លេះ (ជំនួសតៃវ៉ាន់)។ ប្រទេសចិនគឺជាសមាជិកស្ថាបនិកនៃអង្គការសហប្រតិបត្តិការពហុភាគី និងតំបន់ជាច្រើនដូចជា៖ ធនាគារវិនិយោគហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធអាស៊ី អង្គការសហប្រតិបត្តិការស៊ាងហៃ ភាពជាដៃគូសេដ្ឋកិច្ចគ្រប់ជ្រុងជ្រោយក្នុងតំបន់ (RCEP) ហើយត្រូវជាសមាជិកនៃប្រជាជាតិប៊្រីកស៍ និងកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ីខាងកើត។

ចិនជាប្រទេសដែលមានកម្រិតសេដ្ឋកិច្ចខ្ពស់បំផុតនៅលើពិភពលោកបើគិតជា យអទ ហើយជាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចលូតលាស់ខ្ពស់បំផុតទីពីរបើគិតតាម ផសស ជាមធ្យម។ ប្រទេសចិនគឺជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចកំពុងលូតលាស់លឿនបំផុតនៅលើពិភពលោក^[១២] ហើយជាប្រទេសដែលមានទ្រព្យស្តុកស្តម្ភលំដាប់ទី២ លើពិភពលោកផងដែរ និងជាប្រទេសផលិតនិងនាំចេញច្រើនជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក។ ប្រទេសនេះមានកងទ័ពឈរជើងធំជាងគេបង្អស់នៅលើពិភពលោក (គឺកងទ័ពរំដោះប្រជាជន) មានថវិកាការពារជាតិខ្ពស់បំផុតទីពីរ និងត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ថាជារដ្ឋនុយក្លេអ៊ែរ។ ប្រទេសចិនត្រូវបានគេកំណត់ថានឹងក្លាយប្រទេសមហាអំណាចផ្តាច់មុខនាពេលឆាប់ៗនេះដោយសារតែសេដ្ឋកិច្ចដ៏ធំនិងយោធាដ៏មានអំណាចរបស់ខ្លួន។^[១៣]^[១៤]^[១៥]^[១៦]

ឈ្មោះ

ប្រទេសចិនត្រូវបានហៅជាភាសាចិនថា ចុងគ័រ (Zhongguo (中國 or 中国) )។ ពាក្យថា ចុង (zhōng (中) ) មានន័យថា កណ្តាល ឯពាក្យថា គ័រ (guó (国 or 國) ) មានន័យថា ប្រទេស ឬ រដ្ឋ។ ពាក្យថាចុងគ័រ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ដំបូងក្នុងសៀវភៅប្រវត្តិសាស្ត្រចិន (The Classic of History (ភាសាចិន: 書經/书经; pinyin: Shūjīng; Wade-Giles: Shuching)) សសេរនៅសតវត្សទី៦ មុនគ.ស សំដៅទៅ រាជវង្សចាវ។ បច្ចុប្បន្នពាក្យ ចុងគ័រ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការសម្តៅលើសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន ដែលបានកកើតឡើងតាំងពីឆ្នាំ១៩៤៩។

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

បុរេប្រវត្តិ

ក្អមបុរាណអាយុកាល ១០,០០០ ឆ្នាំ, បានរកឃើញនៅក្នុងរូងភ្នំស៊ានរេន។

ភស្តុតាងបុរាណវត្ថុវិទ្យាបានបង្ហាញថា អម្បូរហូមីនីដាយដំបូងៗបានមកតាំងទីលំនៅលើទឹកដីប្រទេសចិនតាំងពី ២.២៥ លានឆ្នាំមុនមកម្លេះ។^[១៧] ផូស៊ីលហូមីនីតបុរាណដែលមានសម្មតិនាមថាមនុស្សប៉េកាំង (ប្រភេទអម្បូរពូជមនុស្សបុរាណ)^[១៨] ត្រូវបានគេរកឃើញនៅក្នុងរូបភ្នំមួយនៅចូកូឌានក្បែរទីក្រុងប៉េកាំង ហើយផូស៊ីលទាំងនោះមានអាយុកាលពីចន្លោះ ៦៨០,០០០ និង ៧៨០,០០០ ឆ្នាំមុន។^[១៩] ផូស៊ីលធ្មេញនៃអូម៉ូសាព្យាង (មានអាយុពី ១២៥,០០០–៨០,០០០ ឆ្នាំមុន) ត្រូវបានគេរកឃើញនៅក្នុងរូបភ្នំហ្វុយាននៅស្រុកដាវ ខេត្តហ៊ូណាន។^[២០]

សម័យរាជវង្សដំបូងៗ

យីនស៊ូ, ជារាជធានីចុងក្រោយរបស់រាជវង្សសាង។

យោងទៅតាមប្រពៃណីចិន រាជវង្សដំបូងបង្អស់គឺមានឈ្មោះថាសៀ ដែលនិម្មិតឡើងនៅអំឡុងឆ្នាំ២១០០ មុន គ.ស.។^[២១] រាជវង្សសៀគឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃប្រព័ន្ធនយោបាយរបស់ប្រទេសចិនសម័យដើមដែលផ្អែកលើរាជានិយមតំណពូជហើយវាបន្តមានអត្ថិភាពរយៈពេល ១ សហស្សវត្សរ៍។^[២២] រាជវង្សសៀធ្លាប់បានប្រវត្តិវិទូជាច្រើនចាត់ទុកថាជាសម័យទេវកថារហូតទាន់តែក្រុមអ្នកវិទ្យាសាស្ត្របានរកឃើញទីកន្លែងដែលបន្សល់មកពីយុគសម័យលង្ហិននៅអ៊ឺលីថូ ខេត្តហេណានក្នុងឆ្នាំ១៩៥៩។^[២៣] ប៉ុន្តែប្រវត្តិទូនិងបុរាណវត្ថុវិទូនូវតែមិនទាន់ច្បាស់នូវឡើយថា តើទីកន្លែងនោះពិតជាកន្លែងបន្សល់ទុកពីរាជវង្សសៀ ឬក៏ជាផ្នែកនៃវប្បធម៌ផ្សេងទៀតដែលមានអត្ថិភាពនៅសម័យកាលជាមួយគ្នា។^[២៤] រាជវង្សសាងគឺជារាជវង្សដំបូងបង្អស់ដែលមានភស្តុតាងបញ្ជាក់ដោយកំណត់ត្រាសហសម័យ។^[២៥] សាងបានគ្រប់គ្រងលើតំបន់វាលទំនាបនៃទន្លេលឿងនាភាគខាងកើតប្រទេសចិនចាប់ពីសតវត្សទី១៧ រហូតដល់សតវត្សទី១១ មុនគ.ស។^[២៦] ការឆ្លាក់សរសេរលើឆ្អឹង (ឆ្នាំ១៥០០ មុន គ.ស.)^[២៧]^[២៨] គឺជាទម្រង់បែបបទសរសេរដ៏ចំណាស់បំផុតដែលបានរកឃើញ^[២៩] ហើយអក្សរទាំងអស់គឺជាបុព្វអក្សរនៃអក្សរចិនសម័យ។^[៣០]

សាងត្រូវបានពួកចូវវាយត្រួតត្រារួចបានឡើងគ្រប់គ្រងប្រទេសចិនបន្តពីសតវត្សទី១១ រហូតដល់សតវត្សទី៥ មុន គ.ស.។ ប៉ុន្តែរាជវង្សចូវមិនមានឥទ្ធិពលខ្លាំងដូចរាជវង្សមុនៗទេដោយសារតែខ្លួនត្រូវប្រឈមនឹងការរើបម្រះពីស្តេចត្រាញ់នៅតាមតំបន់នីមួយៗ។ ព្រឹត្តិការណ៍សង្គ្រាមស្តេចត្រាញ់នៅសម័យរាជវង្សចូវត្រូវបានគេសម្តៅថាសម័យផ្ការីកនិងស្លឹកឈើជ្រុះ។ រហូតមកដល់សម័យនគរចម្បាំងពីសតវត្សទី៥–ទី៣ មុន គ.ស. មានរដ្ឋនៅសល់តែ ៧ ប៉ុណ្ណោះដែលនៅមានវត្តមានលើទឹកដីចិន។^[៣១]

រាជាធិរាជចិន

ឈិន និងហាន

ផែនទីបង្ហាញពីការពង្រីកទឹកដីរបស់រាជវង្សហាននៅអំឡុងសតវត្សទី២ មុន គ.ស.។

សម័យនគរចម្បាំងបានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ២២១ មុន គ.ស. បន្ទាប់ពីនគរឈិនបានត្រួតត្រាលើនគរចំនួនប្រាំមួយទៀត ពោលគឺបង្រួបបង្រួមប្រទេសចិនឡើងវិញឱ្យនៅក្រោមអំណាចរបស់ខ្លួន។ ព្រះចៅឈិន ស៊ីបានប្រកាសខ្លួនជាអធិរាជដំបូងគេបង្អស់នៃរាជវង្សឈិន។ ព្រះអង្គបានអនុម័តកំណែទម្រង់ច្បាប់ឈិនទៅទូទាំងប្រទេសចិន ជាពិសេសគឺការធ្វើបមាណីយកម្មអក្សរចិន ខ្នាតរង្វាស់ ទទឹងផ្លូវ និងរូបិយប័ណ្ណជាដើម។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះ រាជវង្សរបស់ព្រះអង្គបានថែមទាំងបន្តវាយត្រួតត្រាកុលសម្ព័ន្ធយូអេនៅភាគខាងត្បូងទៀត។^[៣២] អត្ថិភាពរាជវង្សឈិនបានបន្តតែរយៈពេល ១៥ ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះហើយបានដួលរលំភ្លាមៗបន្ទាប់ពីព្រះចៅឈិន ស៊ីបានទទួលអនិច្ចកម្មទៅ។^[៣៣]^[៣៤]

ប្រទេសចិនក៏បានធ្លាក់ចូលក្នុងភ្លើងសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងមួយរយៈទៀតតែមិនយូរប៉ុន្មាន រាជវង្សហានថ្មីក៏បានឡើងកាន់កាប់អំណាចបន្តពីឈិនដោយគ្រប់គ្រងប្រទេសចិនពីឆ្នាំ២០៦ មុន គ.ស. រហូតដល់ឆ្នាំ២២០ នៃ គ.ស.។^[៣៣]^[៣៤] ក្រោមការដឹកនាំរបស់ហាន ប្រទេសចិនបានពង្រីកឥទ្ធិពលនិងទឹកដីរបស់ខ្លួនទៅដល់តំបន់អាស៊ីកណ្តាល ម៉ុងហ្គោលី កូរ៉េខាងត្បូង និងតំបន់ភាគខាងត្បូង។ សកម្មភាពរបស់ហាននៅអាស៊ីកណ្តាលបានធ្វើឱ្យកើតមាននូវផ្លូវពាណិជ្ជកម្មថ្មីមួយដែលគេស្គាល់ថា ផ្លូវសូត្រ។ ផ្លូវនេះបាននាំឱ្យរាជវង្សហានចូលធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយរដ្ឋជាច្រើនទៀតនាភាគខាងលិចហើយមិនយូរប៉ុន្មាន ចិនក៏បានក្លាយជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចកំពូលមួយនាសម័យបុរាណកាល។^[៣៥] ទោះបីជាហានបានបោះបង់ចោលនូវទស្សនៈនីតិនិយមរបស់ឈិន ហើយមកប្រកាន់យកលទ្ធិខុងជឺក៏ដោយក៏ស្ថាប័នច្បាប់និងគោលនយោបាយច្បាប់របស់ឈិននូវតែបន្តប្រើប្រាស់នៅក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលហាន និងរាជវង្សបន្តបន្ទាប់ដដែរ។^[៣៦]

នគរសាមកុក ជិន និងរាជវង្សខាងជើងខាងត្បូង

ក្រោយពីសម័យរាជវង្សហានបានបញ្ចប់ ប្រទេសចិនក៏ឈានចូលមកដល់សម័យជម្លោះសង្គ្រាមមួយទៀតដែលគេតែងស្គាល់ថា សម័យនគរបី។^[៣៧] នៅចុងបញ្ចប់ នគរអ៊ួយក៏ត្រូវបានផ្តួលរលំភ្លាមៗដោយរាជវង្សជិន។ ក្រោយមក ជិនក៏ត្រូវប្រឈមនឹងសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងមួយបូករួមទាំងការឈ្លានពានពីកុលសម្ព័ន្ធភាគខាងជើងចំនួនប្រាំ ហើយជាលទ្ធផល តំបន់ភាគខាងជើងក៏ធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់កុលសម្ព័ន្ធទាំងនោះដោយគេតែងស្គាល់វាថានគរទាំងដប់ប្រាំមួយ។ ពួកស៊ានប៉ិបានបង្រួបបង្រួមរដ្ឋខាងជើងទាំងប៉ុន្មានរួចបង្កើតបានជានគរអ៊ួយខាងជើង។ ខុសពីអធិរាជមុនៗរបស់អ៊ួយខាងជើង ព្រះចៅចាវវិនបានបញ្ជាឱ្យមានការលាយចូលគ្នារវាងវប្បធម៌នគរខាងជើងនិងវប្បធម៌ហាន។ បែរមកភាគខាងត្បូងវិញ ឧត្តមសេនីយ៍លីវ អ៊ីបានផ្តួលរលំរាជវង្សជិន ហើយក៏បានឡើងគ្រងរាជ្យក្នុងនាមជាអធិរាជនៃរាជវង្សលីវសុង។ រាជវង្សស្នងបន្តៗនៃរដ្ឋទាំងអស់នេះត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថារាជវង្សខាងជើងខាងត្បូង ហើយទីបំផុតនៅឆ្នាំ ៥៨១ រដ្ឋទាំងពីរទិសក៏ត្រូវបង្រួបបង្រួមបង្កើតបានជារាជវង្សសួយ។

សួយ ថាង និងសុង

រាជវង្សសួយបានស្តារប្រព័ន្ធដឹកនាំរបស់ហានឡើងវិញនិងព្រមទាំងធ្វើកំណែទម្រង់កសិកម្ម សេដ្ឋកិច្ច ជីកសាងសង់មហាប្រឡាយ និងផ្សព្វផ្សាយសាសនាព្រះពុទ្ធ។ ការបះបោរប្រឆាំងនឹងរាជវង្សក៏ចាប់ផ្ទុះឡើងដែលជាលទ្ធផលនៃការចាញ់សង្គ្រាមនៅកូរ៉េភាគខាងជើង ហើយរាជវង្សសួយក៏ដួលរលំ។^[៣៨]^[៣៩]

វិសាលភាពកំពូលនៃរាជវង្សថាង បូករួមទាំងរដ្ឋក្រោមអាណាព្យាបាលថាង

នៅក្រោមការដឹកនាំរបស់រាជវង្សថាងនិងសុង ប្រទេសចិនបានឈានចូលទៅដល់យុគសម័យមាសដោយទទួលបានការអភិវឌ្ឍន៍ស្ទើរគ្រប់វិស័យ ជាពិសេសគឺវិស័យសេដ្ឋកិច្ច បច្ចេកវិទ្យា និងវប្បធម៌។^[៤០] រាជវង្សថាងបានស្តារការគ្រប់គ្រងនៅភាគខាងលិចវិញដែលជាទីកន្លែងនៃផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដ៏ល្បីល្បាញ។^[៤១] អំណាចរបស់រាជវង្សថាងបានធ្លាក់ចុះជាលំដាប់ដោយសារតែការបះបោរអានលូសាននៅអំឡុងសតវត្សទី៨។^[៤២] នៅឆ្នាំ ៩០៧ រាជវង្សថាងបានដួលរលំទាំងស្រុងនៅពេលដែលស្តេចត្រាញ់ម្នាក់បានឡើងគ្រប់គ្រងអំណាច។ នៅឆ្នាំ ៩៦០ រាជវង្សសុងបានលេចឡើងជាមហាអំណាចមួយស្មើនឹងរាជវង្សលៀវ (រាជវង្សស្នងពីថាង)។ រដ្ឋាភិបាលសុងគឺជារដ្ឋាភិបាលដំបូងបង្អស់នៅលើពិភពលោកដែលជម្រុញឱ្យប្រជាជនប្រើប្រាស់លុយក្រដាស និងជារដ្ឋបាលនយោបាយចិនដំបូងគេដែលបង្កើតកងនាវាឈរជើងអចិន្ត្រៃយ៍ដោយទទួលបានការគាំទ្រពីក្រុមឧស្សាហកម្មផលិតនាវានិងឈ្មួញពាណិជ្ជកម្មសមុទ្រ។^[៤៣]

នៅរវាងសតវត្សទី១០ និងទី១១ ប្រជាជនចិនបានកើនចំនួនទ្វេដងរហូតដល់ទៅ ១០០ លាននាក់ នេះគឺដោយសារតែការពង្រីកកសិកម្មស្រូវនៅតាមតំបន់ភាគកណ្តាលនិងភាគខាងត្បូង និងផលិតផលស្បៀងអាហារជាច្រើនទៀត។ លទ្ធិខុងជឺដែលបានបាត់បង់ឥទ្ធិពលអស់រយៈពេលរាប់រយឆ្នាំដោយសារតែភ្លើងសង្គ្រាម ត្រូវបានរាជវង្សសុងគាំទ្រនិងយកមកផ្សព្វផ្សាយឡើងវិញ^[៤៤] ចំណែកឯវប្បធម៌ហើយសិល្បៈវិញបានទទួលនូវការអភិវឌ្ឍន៍យ៉ាងសម្បើម។^[៤៥]^[៤៦] ដោយមើលឃើញថាសុងមានកម្លាំងយោធាខ្សោយដូច្នេះរាជវង្សជិនក៏បានឆក់យកឱកាសនេះដើម្បីឈ្លានពានទឹកដីរបស់សុង ហើយនៅឆ្នាំ១១២៧ រាជធានីរបស់សុងក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់ជិន។ ជួររដ្ឋាភិបាល កងទ័ព និងមន្ត្រីនៃរាជវង្សសុងទាំងប៉ុន្មានដែលនៅសេសសល់បាននាំគ្នារត់ដកថយមកភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសចិន។^[៤៧]

យាន

អធិរាជចិនដំបូងគឺព្រះចៅឈិន ស៊ី, ព្រះអង្គជាអ្នកបង្រួបបង្រួមរដ្ឋចម្បាំងទាំងអស់ឱ្យស្ថិតនៅក្រោមអំណាចតែមួយ និងជាអ្នកស្ថាបនិកដំបូងនៃមហាកំផែងចិន។

ពួកម៉ុងហ្គោលបានចាប់ផ្ដើមដំណើរវាយត្រួតត្រាប្រទេសចិននៅក្នុងឆ្នាំ១២០៥ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះចៅជេនហ្គិស ខាន់។^[៤៨]^[៤៩] នៅក្នុងឆ្នាំ១២៧១ មេដឹកនាំម៉ុងហ្គោលម្នាក់ព្រះនាមថាគូប៊ីឡៃ ខាន់បានស្ថាបនារាជវង្សយានឡើង និងបន្តយុទ្ធនាការវាយដណ្តើមទឹកដីដែលនៅសល់ទាំងប៉ុន្មានរបស់សុងនៅក្នុងឆ្នាំ១២៧៩។ ប្រវត្តិវិទូបានធ្វើការប៉ាន់ស្មានថា មុនការចូលឈ្លានពានរបស់ពួកម៉ុងហ្គោល ចំនួនប្រជាជនចិនសរុបមានប្រមាណ ១២០ លាននាក់ ប៉ុន្តែមកដល់ឆ្នាំ១៣០០ ពោលគឺក្រោយការឈ្លានពានរបស់ម៉ុងហ្គោល ចំនួនប្រជាជនសរុបបានធ្លាក់ចុះមកនូវត្រឹមតែ ៦០ លាននាក់ប៉ុណ្ណោះ។^[៥០] នៅក្នុងឆ្នាំ១៣៦៨ ទាសករម្នាក់បានដឹកនាំប្រជាជនចិនដើម្បីផ្តួលរំលំរាជវង្សយាន ហើយបានឡើងគ្រងរាជ្យជាព្រះអធិរាជនៃរាជវង្សមិងថ្មីក្រោមព្រះនាមថា ហុងវូ។ នៅក្រោមរាជវង្សមិង ប្រទេសចិនបានឈានចូលមកដល់យុគសម័យមាសម្តងទៀតដោយក្នុងនោះប្រទេសចិនគឺជារដ្ឋដែលមានកម្លាំងទ័ពជើងទឹកដ៏មានអំណាចជាងគេនៅលើពិភពលោក ហើយមានសេដ្ឋកិច្ច សិល្បៈ និងវប្បធម៌ដ៏ចម្រើនអស្ចារ្យ។ ក្នុងសម័យនេះហើយដែលចិនបានចេញទៅធ្វើពាណិជ្ជកម្ម និងស្វែងរកកំណប់ទ្រព្យនៅតាមតំបន់ឆ្ងាយៗតាមរយៈផ្លូវសមុទ្រ។^[៥១]

មិង

នៅក្នុងសម័យរាជវង្សមិង រាជធានីប្រទេសចិនត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរចំនួនពីរលើក៖ លើកទីមួយគឺផ្លាស់មកតាំងនៅណានជិង និងលើកទីពីរគឺនៅប៉េកាំង។ នៅក្នុងសម័យនេះ អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗជាច្រើនបានផុសចេញមកដោយបន្សល់ទុកនូវការអប់រំ ប្រៀនប្រដៅដ៏ប្រពៃសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋទាំងពីរជំនាន់គឺបច្ចុប្បន្ន និងអនាគត។^[៥២] ពួកអ្នកប្រាជ្ញទាំងនោះបានក្លាយជាកម្លាំងចលករគាំទ្រនូវចលនាពហិការពន្ធក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្មនិងពាណិជ្ជកម្មចិន។ កត្តានេះបូករួមជាមួយគ្រោះទុរ្ភិក្ស និងព្រមទាំងការចំណាយធនធានលើវិស័យការពារជាតិពីការឈ្លានពានរបស់ជប៉ុនផង និងការលុកលុយរបស់ពួកម៉ាន់ជូផងបានធ្វើឱ្យប្រព័ន្ធហិរញ្ញវត្ថុជាតិចុះខ្សោយយ៉ាងដំណំ។^[៥៣] នៅក្នុងឆ្នាំ១៦៤៤ រាជធានីប៉េកាំងត្រូវបានវាយត្រួតត្រាដោយកម្លាំងបះបោរជាច្រើនក្រុមដែលដឹកនាំដោយកសិករម្នាក់ឈ្មោះលី ស៊ីឆេង។ ព្រះចៅអធិរាជមិងចុងក្រោយព្រះនាមឆុងជិនបានធ្វើអត្តឃាតខ្លួននៅពេលដែលរាជធានីប៉េកាំងកំពុងដួលរលំ។ រាជវង្សឈីងរបស់ជនជាតិម៉ាន់ជូបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយឧត្តមសេនីយ៍មិងម្នាក់រួចវាយដណ្តើមទីក្រុងប៉េកាំងមកវិញ និងផ្តួររំលំរាជវង្សឈុនរបស់លី។ ក្រោយដណ្តើមបានសម្រេច ទីក្រុងប៉េកាំងក៏ក្លាយជារាជធានីថ្មីរបស់រាជវង្សឈីង។

រាជវង្សឈីង

រាជវង្សឈីងដែលមានអត្ថិភាពពីឆ្នាំ១៦៤៤ ដល់ឆ្នាំ១៩១២ គឺជារាជវង្សចុងក្រោយបង្អស់នៃប្រទេសចិន។ ការវាយដណ្តើមអំណាចរវាងមិង និងឈីងបានបណ្តាលឱ្យបាត់បង់ជីវិតមនុស្សប្រមាណ ២៥ លាននាក់ហើយធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចជាតិទាំងមូលធ្លាក់ចុះជាលំដាប់។^[៥៤] បន្ទាប់ពីត្រួតត្រាទឹកដីស្នូលរបស់មិងរួចហើយ ពួកឈីងនូវតែបន្តយុទ្ធនាការត្រួតត្រាទឹកដីផ្សេងៗដូចជា៖ ម៉ុងហ្គោលី ទីបេ និងស៊ីនជាំង។^[៥៥] ទន្ទឹមនឹងនេះ ចំនួនប្រជាជនចិនបានបន្តកើនឡើងជាលំដាប់ ខណៈប្រវិត្តវិទូបានកត់សម្គាល់ថា ចំនួនប្រជាជនចិននៅមុនសម័យសាធារណរដ្ឋបានឆ្លងកាត់នូវសន្ទុះកើនឡើងធំៗចំនួនពីរលើក ដែលលើកទីមួយគឺស្ថិតក្នុងសម័យសុងខាងជើង (៩៦០–១១២៧) និងលើកទីពីរគឺស្ថិតក្នុងសម័យរាជវង្សឈីងនេះ (ប្រ. ១៧០០–១៨៣០)។^[៥៦] នៅយុគសម័យឈីងកំពូល ប្រទេសចិនបានក្លាយខ្លួនជាប្រទេសដែលមានពាណិជ្ជកម្មរីកចម្រើនជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក ហើយមកដល់ចុងសតវត្សរ៍ទី១៨ ប្រជាជាតិចិនបានឆ្លងកាត់បដិវត្តន៍ពាណិជ្ជកម្មលើកទីពីរ។^[៥៧] ដើម្បីឱ្យរបបខ្លួននៅគង់វង្សយូរអង្វែង ថ្នាក់ដឹកនាំនៃរាជវង្សឈីងបានប្រកាសនូវគោលនយោបាយមួយចំនួនដូចជា ការគាំទ្រវិស័យកសិកម្ម និងរឹតបន្តឹងវិស័យពាណិជ្ជកម្ម (បិទលែងឱ្យឈ្មួញធ្វើពាណិជ្ជកម្មតាមផ្លូវសមុទ្រ) និងថែមទាំងបង្រៀនមនោគមវិជ្ជារបស់ខ្លួនទៅកាន់ប្រជាជនគ្រប់វណ្ណៈថ្នាក់។ ដោយសារតែគោលនយោបាយរឹតត្បឹតខាងលើទើបធ្វើឱ្យប្រព័ន្ធសង្គម និងបច្ចេកវិទ្យារបស់ចិនរងការជាប់គាំងលែងទៅមុខទៀត។^[៥៨]^[៥៩]

ការដួលរលំនៃរាជវង្សឈីង

នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៩ ឈីងបានធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមអាភៀនជាមួយអង់គ្លេស និងបារាំងដែលជាហេតុបង្ខំឱ្យចិនបង់ប្រាក់សំណងយ៉ាងច្រើនលើសលប់ បើកកំពង់ផែពាណិជ្ជកម្ម អនុញ្ញាតឱ្យមានដីបរទេសនៅក្នុងស្រុក និងប្រគល់ទីក្រុងហុងកុងទៅឱ្យអង់គ្លេស^[៦០] ក្រោមសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងណានជីងឆ្នាំ១៨៤២ ដែលត្រូវបានចាត់ទុកថាជា "សន្ធិសញ្ញាវិសមភាព" ដំបូងគេបង្អស់។ លើសពីនេះទៅទៀត ឈីងត្រូវប្រឈមនឹងសង្គ្រាមជាមួយជប៉ុន និងជាលទ្ធផលបានបង្កឱ្យចិនបាត់បង់ឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួននៅឧបទ្វីបកូរ៉េ ហើយត្រូវកាត់កោះតៃវ៉ាន់ទៅឱ្យជប៉ុនគ្រប់គ្រង។^[៦១] ក្រៅពីនេះ ចិនបានជួបនូវវិបត្តិផ្ទៃក្នុងយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដែលធ្វើឱ្យប្រជាជនរាប់សិបលាននាក់បានបាត់បង់ជីវិត ពិសេសនៅក្នុងឧទ្ទាមកម្មបទុមស ឧទ្ទាមកម្មថៃភីង (ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៥០ ដល់ ១៨៦០) និងការបះបោរថុងជី (១៨៦២–១៨៧៧) នៅភាគពាយ័ព្យប្រទេស។^[៦២] ចលនាពង្រឹងជាតិរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលឈីងនៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៦០ ត្រូវបានបង្អាក់ដោយជម្លោះប្រដាប់អាវុធ និងបរាជ័យខាងយោធាជាច្រើននៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៨០ និងឆ្នាំ១៨៩០។

នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៩ ប្រជាជនចិនជាច្រើនបាននាំគ្នាភៀសខ្លួនចេញក្រៅប្រទេស។ ដោយហេតុនេះទើបបានជាសង្គមចិនធ្លាក់ចុះខ្សោយដោយពិបាកនឹងងើបឡើងវិញ និងមិនតែប៉ុណ្ណោះ គ្រោះមហន្តរាយដូចជាគ្រោះទុរ្ភិក្សចិនភាគខាងជើងឆ្នាំ១៨៧៦–១៨៧៩ បានសម្លាប់មនុស្សពី ៩ ទៅ ១៣ លាននាក់បន្ថែម។^[៦៣] នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៩៨ ព្រះចៅក្វាងស៊ូបានរៀបចំផែនការកំណែទម្រង់ ដើម្បីបង្កើតរបបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ប៉ុន្តែផែនការព្រះអង្គត្រូវបានរារាំងដោយអធិរាជិនីស៊ីស៊ី។ អំណាចរបស់រាជវង្សឈីងលើប្រទេសចិនបានរបូតម្តងបន្តិចៗ ចាប់ផ្តើមនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៩៩ នៅពេលឧទ្ទាមកម្មអ្នកវាយបុកប្រឆាំងនឹងបរទេសបានផ្ទុះឡើង។ ដោយស្ថានការណ៍កាន់តែធ្ងន់ធ្ងរឡើងៗ ព្រះអធិរាជិនីស៊ីស៊ីបានបញ្ជាឱ្យដំណើរការនូវកំណែទម្រង់របស់ទ្រង់ផ្ទាល់ដែលគេស្គាល់ថា កំណែទម្រង់ចុងសម័យឈីង ប៉ុន្តែវាមិនបានបំពេញចិត្តប្រជាជនចិននោះទេ។ បដិវត្តន៍ស៊ីនហៃនៃឆ្នាំ១៩១១–១៩១២ បានផ្តួលរាជវង្សឈីង ហើយជំនួសមកវិញនូវរបបសាធារណរដ្ឋថ្មី។^[៦៤] ព្រះចៅអធិរាជចិនចុងក្រោយបង្អស់ព្រះនាមភូយីបានសម្រេចព្រះទ័យដាក់រាជ្យនៅក្នុងឆ្នាំ១៩១២។^[៦៥]

សាធារណរដ្ឋចិន និងសង្គ្រាមលោកលើកទី២

នៅថ្ងៃទី១ ខែមករា ឆ្នាំ១៩១២ សាធារណរដ្ឋចិនត្រូវបានប្រកាសបង្កើតឡើងដោយមានលោកស៊ុន យ៉ាតសេន (ប្រធានបក្សជាតិនិយម"គួមីនតាង") ជាប្រធានាធិបតីបណ្តោះអាសន្ន។^[៦៦] តែមិនយូរប៉ុន្មាននៅខែមីនានៃឆ្នាំដដែរ តំណែងប្រធានាធិបតីនោះក៏ត្រូវប្រគល់មកឱ្យលោកយ័ន ស៊ីខាយដែលជាអតីតឧត្តមសេនីយ៍នៅក្នុងរបបរាជវង្សឈីង ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩១៥ លោកក៏បានប្រកាសខ្លួនជាព្រះចៅអធិរាជចិនថ្មី។ ក៏ប៉ុន្តែ ដោយត្រូវប្រឈមនឹងការមិនពេញចិត្តពីសំណាក់ប្រជាជនចិន និងព្រមទាំងកងទ័ពប៉ីយ៉ាងរបស់លោក ដូច្នេះគាត់ក៏បានបង្ខំដាក់រាជ្យ និងស្ដាររបបសាធារណរដ្ឋចិនឡើងវិញ។^[៦៧] ក្រោយពីមរណភាពរបស់លោកស៊ីខាយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩១៦ នយោបាយប្រទេសចិនក៏ត្រូវដួលរលំបែកបាក់ភ្លាមៗ។ រដ្ឋាភិបាលមូលដ្ឋាននៅទីក្រុងប៉េកាំងដែលត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ជាអន្តរជាតិ តាមការពិតមិនមានឥទ្ធិពលអំណាចអ្វីឡើយ ដោយសារអំណាចនីមួយៗត្រូវបានធ្លាក់ទៅក្រោមដៃពួកស្តេចត្រាញ់ដែលត្រួតត្រានៅតាមតំបន់ខេត្តនីមួយៗនៃប្រទេសចិន។^[៦៨]^[៦៩] ទន្ទឹមនឹងនេះ ប្រទេសចិនបានប្រកាសចូលរួមក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី១ ដែលជាហេតុបង្កកើតការបះបោរធំៗប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាល (ចលនាទីបួនខែឧសភា)។^[៧០]

លោកម៉ៅ សេទុង និងឈៀង កៃសេកកំពុងជល់កែវប្រារព្ធជ័យជម្នះរបស់ប្រជាជាតិចិននៅក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២។

នៅចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩២០ គណបក្សគួមីនតាងដែលដឹកនាំដោយលោកឈៀង កៃសេកបានបង្រួបបង្រួមប្រទេសជាតិឡើងវិញតាមរយៈយុទ្ធនាការយោធា និងវិធីសាស្ត្រនយោបាយម្យ៉ាងដែលគេស្គាល់ថា បេសនកម្មភាគខាងជើង។ បក្សគួមីនតាងបានផ្លាស់រដ្ឋធានីមកតាំងនៅណានជីង ហើយបានអនុវត្តគោលនយោបាយថ្មីហៅថា"នយោបាយអាណាព្យាបាល"ក្នុងគោលបំណងវិវត្តនយោបាយប្រទេសចិនតាមកម្មវិធីរបស់លោកយ៉ាតសេនដើម្បីឱ្យចិនក្លាយជាប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យដ៏ទំនើបមួយ។^[៧១]^[៧២] គួមីនតាងបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយបក្សកុម្មុយនីស្តចិនមួយរយៈពេលខ្លីខណៈពេលកំពុងអនុវត្តបេសនកម្មភាគខាងជើង។ តែមិនយូរប៉ុន្មានពោលគឺនៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៧ សម្ព័ន្ធភាពរវាងបក្សទាំងពីរក៏បានបែកបាក់ បន្ទាប់ពីឈៀងបានបញ្ជាឱ្យកម្លាំងខ្លួនទៅបង្ក្រាបចលនាកុម្មុយនីស្តចិន និងអ្នកពាក់ព័ន្ធទាំងឡាយពិសេសនៅទីក្រុងសៀងហៃ បង្កផ្ទុះចេញសង្គ្រាមស៊ីវិលចិនឡើង។^[៧៣] បក្សកុម្មុយនីស្តបានប្រកាសតំបន់ដែលខ្លួនគ្រប់គ្រងថាជា សាធារណរដ្ឋចិនសូវៀត (គេនិយមហៅ "ជាំងស៊ីសូវៀត") នៅក្នុងខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៣១ នៅក្រុងរ៉ូយជីន ខេត្តជាំងស៊ី។ ជាំងស៊ីសូវៀតត្រូវបានកងទ័ពគួមីនតាងវាយកម្ចាត់ចោលនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៣៤ ដែលបង្ខំឱ្យបក្សកុម្មុយនីស្តផ្តួចផ្តើមចលនាចល័តទ័ពវែង ដោយត្រូវផ្លាស់ប្តូរទីតាំងមូលដ្ឋានទៅក្រុងយ៉ានអាន ក្នុងខេត្តស្សានស៊ីរហូតដល់ឆ្នាំ១៩៤៩ នៅពេលសង្គ្រាមស៊ីវិលបានបញ្ចប់។

នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៣១ ជប៉ុនបានចូលឈ្លានពាន និងត្រួតត្រាតំបន់ម៉ាន់ជូរី។ មកដល់ឆ្នាំ១៩៣៧ ជប៉ុនបានចាប់ផ្តើមឈ្លានពានទឹកដីផ្សេងៗទៀតនៃប្រទេសចិន បង្កបង្កើតជាសង្គ្រាមចិន-ជប៉ុនលើកទី២ (១៩៣៧–១៩៤៥)។ សង្គ្រាមមួយនេះបានបង្ខំឱ្យបក្សពួកនយោបាយទាំងពីរគូចងសម្ព័ន្ធភាពនឹងគ្នាម្តងទៀត។ នៅក្នុងសង្គ្រាមនេះ កងទ័ពឈ្លានពានជប៉ុនបានប្រព្រឹត្តិអំពើកំណាចឃោរឃៅដែលមិនអាចប្រៀបបានមកលើជនស៊ីវិលចិន ហើយជាលទ្ធផល ជនជាតិចិនប្រមាណ ២០ លាននាក់ត្រូវបានស្លាប់នៅក្នុងដៃកងទាហានជប៉ុន។^[៧៤] ដូចដែលបានឃើញនៅក្នុងការសម្លាប់រង្គាលណានជីង ដែលប្រជាជនចិនប្រមាណពី ៤០,០០០ ទៅ ៣០០,០០០ នាក់ត្រូវបានទាហានជប៉ុនចាប់សម្លាប់យ៉ាងឆៅដៃ។^[៧៥] ប្រទេសចិន រួមជាមួយចក្រភពអង់គ្លេស សហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀតត្រូវបានសេចក្តីប្រកាសដោយសហប្រជាជាតិចាត់ទុកថាជា "បងធំទាំងបួន" នៅអំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។^[៧៦]^[៧៧] រួមជាមួយនឹងមហាអំណាចបីផ្សេងទៀត ប្រទេសចិនគឺជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមសម្ព័ន្ធមិត្តធំៗទាំងបួននៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២។^[៧៨]^[៧៩] ក្រោយពីជប៉ុនទម្លាក់អាវុធទទួលចុះចាញ់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥ ទឹកដីដើមរបស់ចិនដែលធ្លាប់កាន់កាប់ដោយជប៉ុនទាំងប៉ុន្មានត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យចិនវិញ។^[៨០]

សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត

ប្រទេសចិនបានលេចឡើងក្លាយជាអ្នកឈ្នះនៅក្នុងសង្គ្រាមមែន ប៉ុន្តែសង្គម និងហិរញ្ញវត្ថុជាតិបានធ្លាក់ក្រោមស្ថានភាពហែកហួរដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ។ ការមិនទុកចិត្តគ្នាជាបន្តបន្ទាប់រវាងគួមីនតាង និងបក្សកុម្មុយនីស្តបាននាំឱ្យផ្ទុះឡើងនូវសង្គ្រាមស៊ីវិលសារជាថ្មី។ ច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ១៩៤៧ ប៉ុន្តែដោយសារតែភាពចលាចលនៃសង្គ្រាម បទប្បញ្ញត្តិជាច្រើននៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញសាធារណរដ្ឋចិនមិនដែលត្រូវបានអនុវត្តនៅលើទឹកដីចិនដីគោកនោះទេ។^[៨០] នៅចុងបញ្ចប់ បក្សកុម្មុយនីស្តបានកាន់កាប់ចិនដីគោកស្ទើរទាំងអស់ ខណៈរដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋចិនបានដកថយទៅកោះតៃវ៉ាន់។

នៅថ្ងៃទី១ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៤៩ ប្រធានបក្សកុម្មុយនីស្តចិន លោកម៉ៅ សេទុងបានប្រកាសបង្កើតសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនឡើងនៅមុខទីលានធានអានមិន។^[៨២] នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥០ កងទ័ពរំដោះប្រជាជនចិនបានដណ្តើមកាន់កាប់កោះហៃណានពីសាធារណរដ្ឋចិន^[៨៣] និងកាត់តំបន់ទីបេជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន។^[៨៤] កងកម្លាំងគួមីនតាងដែលនៅសេសសល់ទាំងប៉ុន្មានបាននាំគ្នាបន្តធ្វើកុបកម្មតូចៗនៅឯភាគខាងលិចប្រទេសចិនអស់ពេញមួយទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៥០។^[៨៥] របបកុម្មុយនីស្តថ្មីនេះបានទទួលប្រជាប្រិយភាពខ្លាំងពីសំណាក់ប្រជាកសិករចិនតាមរយៈកំណែទម្រង់ដីធ្លី ដែលក្នុងនោះ ម្ចាស់ដីធ្លីស្រែចម្ការពីមួយលានទៅពីរលាននាក់ត្រូវរដ្ឋាភិបាលចាប់យកទៅសម្លាប់ចោល។^[៨៦] ដំបូងឡើយ ចិនបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយសហភាពសូវៀត ប៉ុន្តែទំនាក់ទំនងរវាងប្រទេសកុម្មុយនីស្តទាំងពីរបានចាប់ផ្តើមកើតមានភាពតានតឹង ដែលនាំឱ្យចិនផ្តួចផ្តើមបង្កើតប្រព័ន្ធឧស្សាហកម្មឯករាជ្យ និងផលិតអាវុធនុយក្លេអ៊ែរផ្ទាល់ខ្លួន។^[៨៧]

ជាមួយគ្នានេះដែរ ចំនួនប្រជាជនចិនបានកើនឡើងពី ៥៥០ លាននាក់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥០ រហូតទៅដល់ ៩០០ លាននាក់នៅឆ្នាំ១៩៧៤។^[៨៨] ទោះជាស្ថិតិកំណើនប្រជាជនកើនឡើងយ៉ាងខ្ពស់ក្ដី តែគួរកត់សម្គាល់ថា ផែនការមហាលោតផ្លោះនៅរវាងឆ្នាំ១៩៥៨ ដល់ឆ្នាំ១៩៦១ បានសម្លាប់ប្រជាជនចិនប្រមាណពី ១៥ ទៅ ៣៥ លាននាក់ ដោយភាគច្រើនបណ្តាលមកពីការស្រេកឃ្លាន។^[៨៩]^[៩០] នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៤ ចិនបានធ្វើតេស្តបំផ្ទុះគ្រាប់បែកបរមាណូដំបូងរបស់ខ្លួនដោយជោគជ័យ។^[៩១] នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៦ ម៉ៅ សេទុង និងគ្នីគ្នាគាត់បានប្រកាសដំណើរការនៃបដិវត្តន៍វប្បធម៌ ដែលបង្កឱ្យមានការរើសអើងនៅក្នុងវិស័យនយោបាយ និងភាពវឹកវរក្នុងសង្គមដោយបានអូសបន្លាយរហូតដល់ថ្ងៃមរណៈរបស់ម៉ៅនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៦។ ក្នុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៩ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនបានចូលជំនួសសាធារណរដ្ឋចិនសម្រាប់អាសនៈតំណាងប្រជាជាតិចិននៅក្នុងអង្គការសហប្រជាជាតិ និងបានក្លាយជាសមាជិកអចិន្ត្រៃយ៍នៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខ។^[៩២]

កំណែទម្រង់ និងប្រវត្តិសហសម័យ

បាតុកម្មនៅទីលានធានអានមិនត្រូវបានបង្ក្រាបដោយកងយោធាចិន

បន្ទាប់ពីមរណភាពរបស់ម៉ៅសេទុង អ្នកនយោបាយចិនចំនួនបួនរូបដែលមានរហស្សនាមថាក្រុមមនុស្សទាំងបួនដែលជាអ្នកនៅពីក្រោយគោលនយោបាយបដិវត្តន៍វប្បធម៌ត្រូវបានលោកហ័រ គួហ្វុងបញ្ជាឱ្យគេចាប់ខ្លួន។ អ្នកនយោបាយចិនជើងចាស់ឈ្មោះតេង សៀវពីងបានឡើងកាន់អំណាចនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៨ ហើយបានចេញអនុវត្តកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចសំខាន់ៗជាច្រើន។ រដ្ឋាភិបាលបានចាប់ផ្តើមបន្ធូរបន្ធយការគ្រប់គ្រងលើជីវិតប្រជាពលរដ្ឋខ្លួន ដោយលុបបំបាត់ចោលនូវវប្បធម៌សមូហភាព និងធ្វើឯកជនភាវូបនីយកម្មដីស្រែចម្ការ។^[៩៣] មិនតែប៉ុណ្ណោះ អាជ្ញាធរបានផ្ដោតសំខាន់ទៅលើពាណិជ្ជកម្មបរទេស និងបង្កើតតំបន់សេដ្ឋកិច្ចពិសេសឡើង ខណៈដែលសហគ្រាសគ្រប់គ្រងដោយរដ្ឋដែលគ្មានប្រសិទ្ធភាពត្រូវបានរៀបចំធ្វើកំណែទម្រង់ឡើងវិញ។ ទាំងនេះគឺជាសញ្ញាសម្គាល់នៃការផ្លាស់ប្តូរសេដ្ឋកិច្ចរបស់ចិនពីប្រទេសផែនការសេដ្ឋកិច្ចទៅជាប្រទេសដែលប្រកាន់សេដ្ឋកិច្ចចម្រុះនិងទីផ្សារសេរី។^[៩៤] ចិនបានអនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញបច្ចុប្បន្ននៅថ្ងៃទី៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៨២។

នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨៩ បាតុកម្មផ្ដើមឡើងដោយនិស្សិតចិនបានផ្ទុះឡើងនៅទីលានធានអានមិន ហើយបានរីករាលដាលទៅទូទាំងផ្ទៃប្រទេស។^[៩៥] នាយករដ្ឋមន្ត្រីចិននាពេលនោះគឺលោកចាវ ហ្សឺយ៉ាងដែលមានទស្សនៈអាណិតអាសូរនឹងនិស្សិតបាតុករ ត្រូវបានអំណាចថ្នាក់លើឃាត់ខ្លួនឃុំឃាំងក្នុងគេហដ្ឋាន ហើយត្រូវដកតំណែងរួចប្រគល់ទៅឱ្យលោកជាំង ហ្សឺមីន។ ជាំងបានបន្តការងារកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចរបស់រដ្ឋាភិបាលដោយបានបិទសហគ្រាសរដ្ឋជាច្រើនបន្តបន្ទាប់ និងកាត់បន្ថយ "ចានបាយដែក" (បុគ្គលកាន់មុខតំណែងពេញមួយជីវិត)។^[៩៦]^[៩៧]^[៩៨] ក្រោមរដ្ឋបាលជាំង សេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសចិនបានកើនឡើងខ្ពស់ជាងមុនប្រាំពីរដង។^[៩៦] ទឹកដីហុងកុង (អង់គ្លេស) និងម៉ាកាវ (ព័រទុយហ្កាល់) ត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យចិនវិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៧ និងឆ្នាំ១៩៩៩ ដោយរដ្ឋាភិបាលចិនបញ្ចូលទីក្រុងពីរនេះជាតំបន់រដ្ឋបាលពិសេសក្រោមគោលការណ៍ប្រទេសមួយ ប្រព័ន្ធពីរ។ ចិនបានចូលជាសមាជិកអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោកនៅក្នុងឆ្នាំ២០០១។^[៩៦]

កិច្ចផ្តួចផ្ដើមខ្សែក្រវ៉ាត់មួយផ្លូវមួយ និងគម្រោងផែនការពាក់ព័ន្ធទាំងឡាយ។

នៅក្នុងសម័យប្រជុំសមាជជាតិនៃបក្សកុម្មុយនីស្តលើកទី១៦ ក្នុងឆ្នាំ២០០២ លោកហ៊ូ ជីនតាវបានឡើងស្នងតំណែងជាអគ្គលេខាធិការបក្សបន្តពីជាំង។^[៩៦] នៅក្រោមរដ្ឋបាលហ៊ូ ប្រទេសចិនបានបន្តរក្សាអត្រាកំណើនសេដ្ឋកិច្ចខ្ពស់របស់ខ្លួនដដែរ ដោយវ៉ាដាច់បណ្ដាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចធំៗដូចជា៖ ចក្រភពអង់គ្លេស បារាំង អាល្លឺម៉ង់ និងជប៉ុន និងក្លាយខ្លួនជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចទីពីរនៅលើពិភពលោក។^[៩៩] ប៉ុន្តែ កំណើនសេដ្ឋកិច្ចទាំងនេះបានជះឥទ្ធិពលអាក្រក់ជាច្រើនដល់ធនធាន និងបរិស្ថានធម្មជាតិនៅក្នុងប្រទេស^[១០០]^[១០១] និងបង្កជាវិបត្តិបម្លាស់ទីលំនៅក្នុងស្រុក។^[១០២]^[១០៣] លោកស៊ី ជីនពីងបានឡើងស្នងតំណែងជាមេដឹកនាំកំពូលចិនបន្តពីហ៊ូនៅក្នុងសម័យប្រជុំសមាជជាតិនៃបក្សកុម្មុយនីស្តក្នុងឆ្នាំ២០១២។ ភ្លាមៗក្រោយឡើងកាន់អំណាច លោកស៊ីបានចាត់យុទ្ធនាការប្រឆាំងអំពើពុករលួយទ្រង់ទ្រាយធំ^[១០៤] ហើយបើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០២២ មន្ត្រីចិនជាងពីរលាននាក់ត្រូវបានជាប់ទោសពីបទអំពើពុករលួយ។^[១០៥] នៅក្រោមរដ្ឋបាលស៊ី លោកបានពង្រឹងក្ដោបអំណាចយ៉ាងស្អិតរមួតមិនធ្លាប់ឃើញចាប់តាំងពីចិនបានចាប់ផ្តើមធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ច និងនយោបាយមក។^[១០៦]

ភូមិសាស្ត្រ

ប្រទេសចិនមានវិសាលភាពទឹកដីធំទូលាយ និងសម្បូរបែប ដោយរាប់ចាប់ពីវាលលំហហ្កូប៊ី និងតាក្លាម៉ាកាននៅភាគខាងជើង រហូតដល់តំបន់ព្រៃត្រូពិចនៅភាគខាងត្បូង។ បណ្ដុំជួរភ្នំហិមាល័យ ការ៉ាកូរ៉ាំ ប៉ាមារ៍ និងធានសាននៅប៉ែកខាងលិចបានបំបែកប្រទេសចិនដាច់ចេញពីតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង និងកណ្តាល។ ទន្លេពីរសំខាន់ៗគឺ ទន្លេយ៉ាងសេ និងទន្លេលឿងបានលាតសន្ធឹងឆ្លងប្រទេសចិនពីលិចទៅកើតចេញពីតំបន់ខ្ពង់រាបទីបេហូរឆ្ពោះទៅកាន់តំបន់សមុទ្រភាគខាងកើត។ ប្រទេសចិនមានឆ្នេរសមុទ្រប្រវែង ១៤,៥០០ គីឡូម៉ែត្រ ដោយសុទ្ធសឹងតែស្ថិតនៅជាប់នឹងមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក និងត្រូវបានបន្តបែងចែកទៅជា សមុទ្របូហៃ សមុទ្រលឿង សមុទ្រចិនខាងកើត និងសមុទ្រចិនខាងត្បូង។ ក្រៅពីនេះ ប្រទេសចិនក៏មានព្រំដែនតូចមួយជាប់ប្រទេសកាហ្សាក់ស្ថានផងដែរ ដែលតភ្ជាប់ប្រទេសមួយនេះទៅនឹងតំបន់វាលស្មៅអឺរ៉ាស៊ី។

ទឹកដីប្រទេសចិនស្ថិតនៅចន្លោះរយៈទទឹងខាងជើងទី ១៨° និង ៥៤° និងរយៈបណ្តោយខាងកើតទី ៧៣° និង ១៣៥°។ ទឹកដីនៃប្រទេសចិនមានលក្ខណៈខុសប្លែកពីគ្នាច្រើនអាស្រ័យទៅតាមតំបន់នីមួយៗ។ នៅភាគខាងកើត តាមបណ្តោយច្រាំងសមុទ្រលឿង និងសមុទ្រចិនខាងកើត គេឃើញមានវាលទំនាប និងប្រជាជនរស់នៅច្រើនកុះករ រីឯនៅខាងតំបន់ខ្ពង់រាបជាយម៉ុងហ្គោលីនៅភាគខាងជើងវិញគឺច្រើនគ្របដណ្ដប់ដោយវាលស្មៅធំទូលាយ។ នៅខាងត្បូងប្រទេសចិនគឺសម្បូរទៅដោយភ្នំ និងជួរភ្នំទាបៗ ខណៈតំបន់មជ្ឈិម-កើតមានដីសណ្តនៃទន្លេធំៗពីរនៅក្នុងប្រទេសគឺ ទន្លេលឿង និងទន្លេយ៉ាងសេ។ ទន្លេសំខាន់ៗផ្សេងទៀតរួមមាន៖ ទន្លេស៊ី ទន្លេមេគង្គ ទន្លេព្រហ្មបុត្រ និងទន្លេអាមួរ។ នៅឯភាគខាងលិចវិញគឺសម្បូរទៅដោយជួរភ្នំធំៗ ពិសេសគឺជួរភ្នំហិម៉ាល័យ។ តំបន់ខ្ពង់រាបកម្រិតខ្ពស់នៅភាគខាងជើងគឺមានលក្ខណៈស្ងួតខ្លាំងដោយសារតែវាត្រូវគ្របដណ្ដប់ដោយវាលលំហធំៗពីរគឺ វាលលំហហ្កូប៊ី និងតាក្លាម៉ាកាន។ ចំណុចខ្ពស់បំផុតនៅលើពិភពលោកគឺភ្នំអេវឺរេស (៨,៨៤៨ ម៉ែត្រ) គឺស្ថិតនៅតាមព្រំដែនចិន-នេប៉ាល់។^[១០៧] ចំណុចទាបបំផុតនៅក្នុងប្រទេស និងជាចំណុចទាបបំផុតទីបីលើពិភពលោកផងដែរគឺ បឹងស្ងួតហៅបឹងអៃឌីង (−១៥៤ ម) ស្ថិតនៅក្នុងកំហូងធូលូហ្វាន់។^[១០៨]

អាកាសធាតុ

អាកាសធាតុនៅចិនជាចម្បងត្រូវបានគ្របដណ្ដប់ដោយខ្យល់មូសុងសើម និងរដូវប្រាំង ដែលជាហេតុនាំឱ្យសីតុណ្ហភាពរវាងរដូវរងា និងរដូវក្តៅមានអត្រាខុសគ្នាច្រើន។ នៅរដូវរងារ ខ្យល់ភាគខាងជើងដែលបក់មកពីតំបន់រយៈទទឹងខ្ពស់មានលក្ខណៈត្រជាក់ និងស្ងួត។ ចំណែកនៅរដូវក្តៅ ខ្យល់ភាគខាងត្បូងបក់ពីតំបន់ឆ្នេរនៅរយៈទទឹងទាបគឺមានលក្ខណៈក្តៅ និងសំណើម។^[១០៩]

បញ្ហាបរិស្ថានដ៏សំខាន់មួយនៅប្រទេសចិនគឺការរីករាលដាលនៃវាលលំហនៅក្នុងប្រទេស ពិសេសគឺវាលលំហហ្កូប៊ី។^[១១០]^[១១១] ជាកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងក្នុងការទប់ស្កាត់បាតុភូតនេះ រដ្ឋាភិបាលចិនបានបញ្ជាឱ្យដាំកូនឈើនៅជាយព្រំប្រទល់នៃវាលលំហនោះ ចាប់ផ្ដើមពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០។ តែទោះជាយ៉ាងណា ភាពរាំងស្ងួត និងការអនុវត្តកសិកម្មមិនល្អបានបណ្តាលឱ្យមានព្យុះធូលីវាយប្រហារភាគខាងជើងប្រទេសចិនរៀងរាល់និទាឃរដូវ និងបន្តរីករាលដាលដល់ផ្នែកផ្សេងទៀតនៃតំបន់អាស៊ីបូព៌ា រួមទាំងប្រទេសជប៉ុន និងកូរ៉េផងដែរ។

ស្ថិតិផ្លូវការរបស់រដ្ឋាភិបាលចិនអំពីផលិតភាពកសិកម្មក្នុងប្រទេសខ្លួនគឺមិនអាចទុកចិត្តបានឡើយ ដោយសារតែការបំផ្លើសនៃផលិតកម្មដោយរដ្ឋាភិបាលកម្រិតមូលដ្ឋាន។^[១១២]^[១១៣] ប្រទេសចិនភាគច្រើនមានអាកាសធាតុសមរម្យសម្រាប់វិស័យកសិកម្ម ដែលនាំឱ្យខ្លួនអាចផលិតដំណាំជាច្រើនក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំដូចជា៖ អង្ករ ស្រូវសាលី ប៉េងប៉ោះ ត្រប់វែង ទំពាំងបាយជូ ឪឡឹក ស្ពៃ និងដំណាំជាច្រើនប្រភេទទៀត។^[១១៤] នៅឆ្នាំ២០២១ វាលស្មៅ និងតិណភូមិអចិន្រ្តៃយ៍ប្រមាណ ១២ ភាគរយគឺស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសចិន ក៏ដូចជា ៨% នៃផ្ទៃដីដាំដុះសកលផងដែរ។^[១១៥]

ជីវៈចម្រុះ

ខ្លាឃ្មុំផេនដា ដែលជាប្រភេទសត្វជិតផុតពូជ និងដោយតំបន់ដ៏ប្រជាប្រិយបំផុតរបស់ចិន

ប្រទេសចិនគឺជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមប្រទេសមហាចម្រុះចំនួន ១៧ ប្រទេស^[១១៦] ដោយមានទីតាំងស្ថិតលើពិភពជីវភូមិសាស្ត្រសំខាន់ៗពីរនៅលើពិភពលោក ពោលគឺ ប៉ាឡេអាកទិក និងឥណ្ឌូម៉ាឡៃស៍។ យោងតាមការវាស់វែង ប្រទេសចិនមានសត្វ និងរុក្ខជាតិសរសៃនាំសរុបជាង ៣៤,៦៨៧ ប្រភេទ ដែលធ្វើឱ្យវាក្លាយជាប្រទេសសម្បូរជីវៈចម្រុះច្រើនបំផុតលំដាប់ទីបីនៅលើពិភពលោក បន្ទាប់ពីប្រទេសប្រេស៊ីល និងកូឡុំប៊ី។^[១១៧] ចិនជាភាគីមួយនៃអនុសញ្ញាស្តីពីជីវៈចម្រុះ^[១១៨] ដោយផែនការសកម្មភាពជីវៈចម្រុះរបស់ចិនត្រូវបានទទួលស្គាល់ដោយអនុសញ្ញានេះកាលពីឆ្នាំ២០១០។^[១១៩]

ប្រទេសចិនជាជម្រករបស់ថនិកសត្វយ៉ាងតិចចំនួន ៥៥១ ប្រភេទ (ជាប្រទេសមានចំនួនសត្វច្រើនបំផុតទីបី)^[១២០] សត្វស្លាបចំនួន ១,២២១ ប្រភេទ (ទីប្រាំបី)^[១២១] សត្វល្មូនចំនួន ៤២៤ ប្រភេទ (ទីប្រាំពីរ)^[១២២] និងថលជលិកសត្វចំនួន ៣៣៣ ប្រភេទ (ទីប្រាំពីរ)។^[១២៣] សត្វយ៉ាងតិចចំនួន ៨៤០ ប្រភេទកំពុងទទួលការគំរាមកំហែង ងាយរងគ្រោះ ឬជិតផុតពូជក្នុងជម្រកមូលដ្ឋាន ដោយសារតែសកម្មភាពរបស់មនុស្ស ដូចជា ការបំផ្លិចបំផ្លាញទីជម្រក ការបំពុល និងការប្រម៉ាញ់ជាអាហារ រោមសត្វ និងឱសថបុរាណចិនជាដើម។^[១២៤] សត្វព្រៃជិតផុតពូជត្រូវស្ថិតក្រោមការការពារដោយច្បាប់ ហើយបើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០០៥ ប្រទេសចិនមានរមណីយដ្ឋានធម្មជាតិជាង ២,៣៤៩ កន្លែងដែលគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដីសរុប ១៤៩.៩៥ លានហិកតា ឬស្មើនឹង ១៥ ភាគរយនៃផ្ទៃដីសរុបរបស់ប្រទេសចិន។^[១២៥] សត្វព្រៃភាគច្រើនមិនមានវត្តមាននៅក្នុងតំបន់កសិកម្មស្នូលនៃភាគខាងកើត និងកណ្តាលនៃប្រទេសចិននោះឡើយ ដោយជម្រកចម្បងច្រើនស្ថិតនៅតំបន់ភ្នំភាគខាងត្បូង និងខាងលិច។^[១២៦]^[១២៧]

ប្រទេសចិនមានរុក្ខជាតិសរសៃនាំជាង ៣២,០០០ ប្រភេទ^[១២៨] និងក៏ជាជម្រកនៃប្រភេទព្រៃឈើជាច្រើនផងដែរ។ ព្រៃសរលកូល ត្រជាក់គ្របដណ្ដប់នៅភាគខាងជើងនៃប្រទេស និងជាជម្រកនៃប្រភេទសត្វដូចជា ក្ដាន់យក្ស និងខ្លាឃ្មុំខ្មៅអាស៊ី និងរួមទាំងសត្វស្លាបជាង ១២០ ប្រភេទទៀត។^[១២៩] ផ្ទៃខាងក្រោមនៃព្រៃសរលកូលសំណើមអាចមានឫស្សីក្រាស់ៗ។ ព្រៃត្រូពិច ដែលគ្របដណ្តប់លើតំបន់កណ្តាល និងប៉ែកខាងត្បូងនៃប្រទេសចិន គឺជាជម្រកនៃប្រភេទរុក្ខជាតិដែលមានដង់ស៊ីតេខ្ពស់ រួមទាំងប្រភេទសត្វកម្រជាច្រើន។ ព្រៃត្រូពិចនៅខេត្តយូណាន និងហៃណានមានវត្តមានសត្វប្រមាណមួយភាគបួននៃប្រភេទសត្វ និងរុក្ខជាតិទាំងអស់នៅប្រទេសចិន។^[១២៩] ប្រទេសចិនមានផ្សិតជាង ១០,០០០ ប្រភេទដែលត្រូវបានកត់ត្រាទុក។^[១៣០]

បរិស្ថាន

ទំនប់ជ្រលងបីនៅក្នុងខេត្តហូប៉ី ដែលជាទំនប់វារីអគ្គិសនីធំបំផុតនៅលើពិភពលោក។

នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ បរិស្ថាននៃប្រទេសចិនបានទទួលរងនូវការបំពុលយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដែលបណ្ដាលដោយដំណើរឧស្សាហូបនីយកម្មដ៏លឿនរហ័សរបស់ចិន។^[១៣១]^[១៣២] បទប្បញ្ញត្តិដូចជាច្បាប់ស្តីពីការការពារបរិស្ថានឆ្នាំ១៩៧៩ គឺមិនសូវបានប្រតិបត្តិបានល្អនោះឡើយ ហើយជារឿយៗត្រូវបានគេច្រានចោល ជាថ្នូរនឹងការបន្តអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចជាតិ។^[១៣៣] មិនតែប៉ុណ្ណោះ ប្រទេសចិនមានចំនួនអ្នកស្លាប់ដោយខ្យល់បំពុលច្រើនជាងគេទីពីរ ដោយមានចំនួនអ្នកស្លាប់ប្រមាណមួយលាននាក់ ដោយនៅពីក្រោយតែប្រទេសឥណ្ឌាប៉ុណ្ណោះ។^[១៣៤]^[១៣៥] ទោះជាប្រទេសចិនបានជាប់ឈ្មោះជាប្រទេសដែលបញ្ចេញឧស្ម័នកាបូនិកច្រើនបំផុតក៏ដោយ^[១៣៦] ប៉ុន្តែ CO₂ បញ្ចេញដោយមនុស្សម្នាក់ៗនៅចិនមានត្រឹមតែ ៨ តោនប៉ុណ្ណោះ ដែលជាអត្រាទាបខ្លាំងបើប្រៀបនឹងប្រទេសអភិវឌ្ឍមួយចំនួនដូចជា សហរដ្ឋអាមេរិក (១៦.១) អូស្ត្រាលី (១៦.៨) និងកូរ៉េខាងត្បូង (១៣.៦)។^[១៣៧] ការបំភាយឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ដោយប្រទេសចិនគឺមានបរិមាណខ្ពស់បំផុតក្នុងចំណោមប្រទេសដទៃទៀតនៅលើពិភពលោក។^[១៣៧] ប្រទេសនេះមានបញ្ហាទឹកកខ្វក់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ហើយបើយោងទៅតាមក្រសួងបរិស្ថានវិទ្យា និងបរិយាកាសនៅក្នុងឆ្នាំ២០២២ បានឱ្យដឹងថា ទឹកប្រមាណ ៨៧.៩% នៃផ្ទៃទឹកជាតិប៉ុណ្ណោះដែលត្រូវបានចាត់ទុកថាមានលក្ខណៈសមស្របសម្រាប់មនុស្សប្រើប្រាស់។^[១៣៨]

ប្រទេសចិនបានផ្ដោតលើយុទ្ធនាការកាត់បន្ថយការបំពុលបរិស្ថានជាធំ ដែលជាហេតុនាំឱ្យអត្រាបំពុលបរិស្ថានបានធ្លាក់ចុះយ៉ាងលឿននៅអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០១០។^[១៣៩] នៅក្នុងឆ្នាំ២០២០ រដ្ឋាភិបាលចិនបានប្រកាសដាក់គោលដៅបរិស្ថានថា កម្រិតនៃការបំភាយឧស្ម័នបំពុលក្នុងប្រទេសរបស់ខ្លួននឹងហក់ឡើងដល់ចំណុចខ្ពស់បំផុតនៅមុនឆ្នាំ២០៣០ ហើយការបំភាយឧស្ម័នកាបូននឹងថយចុះដល់ចំណុចអព្យាក្រឹតនៅត្រឹមឆ្នាំ២០៦០ ដោយស្របទៅតាមផែនការចេញដោយកិច្ចព្រមព្រៀងអាកាសធាតុទីក្រុងប៉ារីស។^[១៤០] បើយោងទៅតាមកម្មវិធីតាមដានសកម្មភាពអាកាសធាតុ (Climate Action Tracker) បានឱ្យដឹងថា ប្រសិនបើផែនការរបស់ចិនអាចសម្រេចបានជោគជ័យមែននោះ វានឹងជួយកាត់បន្ថយកំណើនសីតុណ្ហភាពពិភពលោកប្រមាណត្រឹម ០.២ ទៅ ០.៣ អង្សា ដែលជា "ការកាត់បន្ថយដ៏ធំបំផុតមិនធ្លាប់មានក្រោមការវាស់វែងប៉ាន់ស្មានរបស់អង្គការមួយនេះ"។^[១៤០]

មិនតែប៉ុណ្ណោះ ចិនគឺជាប្រទេសចូលវិនិយោគឈានមុខគេលើថាមពលកកើតឡើងវិញ និងការធ្វើពាណិជ្ជកម្មលើវាជាមួយនឹងទឹកប្រាក់វិនិយោគចំនួន ៥៤៦ ពាន់លានដុល្លារអាមេរិកនៅក្នុងឆ្នាំ២០២២។^[១៤១] ចិនជាអ្នកផលិតបច្ចេកវិទ្យាថាមពលកកើតឡើងវិញដ៏ធំមួយ និងបានវិនិយោគថវិកាយ៉ាងច្រើនទៅក្នុងគម្រោងថាមពលកកើតឡើងវិញនៅក្នុងស្រុក។^[១៤២]^[១៤១] ក្នុងនាមជាប្រទេសមួយដែលច្រើនពឹងផ្អែកលើប្រភពថាមពលមិនអាចកកើតឡើងវិញតាំងពីដើមដូចជាថាមពលធ្យូងថ្ម ការអនុវត្តប្រើប្រាស់ថាមពលកកើតឡើងវិញរបស់ប្រទេសចិនបានកើនឡើងជាលំដាប់នៅប៉ុន្មានឆ្នាំថ្មីៗនេះ ដោយបម្រើបម្រាស់វាបានកើនឡើងពី ២៦.៣ ភាគរយក្នុងឆ្នាំ២០១៦ ដល់ ៣១.៩ ភាគរយនៅក្នុងឆ្នាំ២០២២។^[១៤៣] នៅឆ្នាំ២០២៣ ថាមពលអគ្គីសនីរបស់ចិនប្រមាណ ៦០.៦% បានកើតចេញពីធ្យូងថ្ម (អ្នកផលិតច្រើនជាងគេនៅលើពិភពលោក) ខណៈ ១៣.២% បានមកពីវារីអគ្គិសនី (ច្រើនបំផុតជាងប្រទេសដទៃ) ៩.៤% មកពីខ្យល់ (ច្រើនជាងគេ) ៦.២% មកពីថាមពលពន្លឺព្រះអាទិត្យ (ច្រើនជាងគេ) ៤.៦% ពីថាមពលនុយក្លេអ៊ែរ (ច្រើនបំផុតទីពីរ) ៣.៣% ពីឧស្ម័នធម្មជាតិ (ច្រើនបំផុតទីប្រាំ) និង ២.២% ពីជីវថាមពល (ច្រើនបំផុត) ពោលគឺថាមពលប្រទេសចិនសរុប ៣១% គឺបានមកពីប្រភពថាមពលកកើតឡើងវិញ។^[១៤៤] ទោះជាបានសង្កត់ធ្ងន់លើថាមពលកកើតឡើងវិញក្ដី ប្រទេសចិននៅតែមានទំនាក់ទំនងស៊ីជម្រៅក្នុងទីផ្សារប្រេងសកល ហើយជាមួយប្រទេសឥណ្ឌា ចិនបាននាំចូលប្រេងឆៅច្រើនបំផុតពីរុស្ស៊ី គិតត្រឹមឆ្នាំ២០២២។^[១៤៥]^[១៤៦]

ភូមិសាស្ត្រនយោបាយ

ចិនត្រូវជាប្រទេសធំជាងគេបំផុតទីបីនៅលើពិភពលោកបន្ទាប់ពីប្រទេសរុស្ស៊ី និងកាណាដាបើគិតតាមក្រឡាផ្ទៃ និងជាប្រទេសធំបំផុតទីបី ឬទីបួនបើគិតតាមផ្ទៃដីសរុប។^{[ស ១]} ផ្ទៃដីសរុបនៃប្រទេសចិនត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណថាមានទំហំប្រហែល ៩,៦០០,០០០ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ។^[១៤៧] តួលេខទំហំផ្ទៃដីជាក់លាក់អាចមានចាប់ពី ៩,៥៧២,៩០០ គម^២ បើយោងតាម Encyclopædia Britannica^[១៤៨] រហូតដល់ទៅ ៩,៥៩៦,៩៦១ គម^២ ដោយយោងតាមសៀវភៅប្រជាសាស្រ្ត អសប^[១៤៩] និង CIA World Factbook។^[១៥០]

ផែនទីបង្ហាញពីជម្លោះទឹកដីរវាងប្រទេសចិន និងប្រទេសជិតខាងមួយចំនួន។

ប្រទេសចិនមានព្រំប្រទល់ដីគោកសរុបវែងជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក ដោយមានប្រវែង ២២,១១៧ គីឡូម៉ែត្រ ហើយមានឆ្នេរប្រវែង ១៤,៥០០ គីឡូម៉ែត្រដោយរាប់ចាប់ពីមាត់ទន្លេយ៉ាលូ (ទន្លេអាម្ណុក) រហូតដល់ឈូងសមុទ្រតុងកឹង។^[១៥០] ទឹកដីចិនគ្របដណ្តប់លើតំបន់អាស៊ីបូព៌ាស្ទើរទាំងមូល និងមានព្រំប្រទល់ជាប់ប្រទេសផ្សេងទៀតចំនួន ១៤ ប្រទេសដូចជា៖ ប្រទេសវៀតណាម ឡាវ និងមីយ៉ាន់ម៉ានៅតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ប្រទេសឥណ្ឌា ភូតាន នេប៉ាល់ ប៉ាគីស្ថាន និងអាហ្វហ្កានីស្ថាននៅតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង ប្រទេសតាជីគីស្ថាន កៀគីស្ថាន និងកាហ្សាក់ស្ថាននៅតំបន់អាស៊ីកណ្តាល ហើយនិងប្រទេសរុស្ស៊ី ម៉ុងហ្គោលី និងកូរ៉េខាងជើងនៅតំបន់នាយអាស៊ី និងអាស៊ីខាងជើង។ ចិនត្រូវបានបំបែកចេញពីប្រទេសបង់ក្លាដែស និងប្រទេសថៃតែបន្តិចប៉ុណ្ណោះនៅប៉ែកនិរតីនិងត្បូង ហើយមានដែនសមុទ្រជាប់ប្រទេសជាច្រើនទៀតដូចជា ប្រទេសជប៉ុន ហ្វីលីពីន ម៉ាឡេស៊ី និងឥណ្ឌូណេស៊ី។^[១៥១]

ប្រទេសចិនមានជម្លោះព្រំដែនដីគោកជាមួយប្រទេសចំនួនតែពីរប៉ុណ្ណោះនៅក្នុងចំណោមប្រទេសជិតខាងទាំងអស់សរុប ១៤ ប្រទេស^[១៥២]^[១៥៣]^[១៥៤] ពោលគឺប្រទេសឥណ្ឌា^[១៥៥] និងភូតាន។^[១៥៦] ក្រៅពីនេះ ប្រទេសចិនក៏កំពុងតែជាប់ក្នុងជម្លោះដែនសមុទ្រជាមួយប្រទេសមួយចំនួនជុំវិញដែនទឹករបស់ខ្លួនផងដែរ ពិសេសជុំវិញប្រជុំកោះសេនកាគុនៅសមុទ្រចិនខាងកើត និងបណ្ដាប្រជុំកោះជាច្រើននៅសមុទ្រចិនខាងត្បូង។^[១៥៧]^[១៥៨]

នយោបាយ

អគារមហាសាលប្រជាជន
ជាកន្លែងដែលសភាជាតិប្រជាជនចិនជួបប្រជុំ។

អគារជុងណានហៃ ជាការិយាល័យកណ្តាលរបស់រដ្ឋាភិបាលចិន និងបក្សកុម្មុយនិស្តចិន។

សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន គឺជារដ្ឋឯកបក្សដែលគ្រប់គ្រងដោយបក្សកុម្មុយនីស្តចិន និយមម៉ាក្ស–លេនីន។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញចិនបានចែងថា សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនគឺជា "រដ្ឋសង្គមនិយមក្រោមអំណាចផ្តាច់ការប្រជាជនប្រជាធិបតេយ្យដែលដឹកនាំដោយវណ្ណៈកម្មករ និងផ្អែកលើសម្ព័ន្ធភាពរវាងកម្មករនិងកសិករ" ហើយស្ថាប័នរដ្ឋនានា "ត្រូវអនុវត្តតាមគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យមជ្ឈិមនិយម"។^[១៥៩]

យោងតាមស្ថាប័នកំពូលរដ្ឋ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនគឺជារដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យ ដោយតែងសម្ដៅលើខ្លួនឯងថាជា "ប្រជាធិបតេយ្យពិគ្រោះសង្គមនិយម"^[១៦០] និង "ដំណើរការលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យប្រជាជនទាំងមូល"។^[១៦១] តែទោះជាយ៉ាងណាក្ដី មនុស្សភាគច្រើនមើលឃើញប្រទេសចិនជា រដ្ឋឯកបក្សនិយមផ្ដាច់ការ^[១៦២]^[១៦៣] ដោយសារតែការរឹតបន្តឹងរបស់រដ្ឋាភិបាលចិនលើសិទ្ធិសេរីភាពមួយចំនួនដូចជា សេរីភាពសារព័ត៌មាន សេរីភាពការជួបប្រជុំ សិទ្ធិបង្កើតកូន សិទ្ធិបង្កើតអង្គការសង្គម សេរីភាពសាសនា និងសេរីភាពប្រើប្រាស់អ៊ីនធើណេតជាដើម។^[១៦៤] សន្ទស្សន៍ប្រជាធិបតេយ្យដែលធ្វើឡើងដោយអង្គភាពស៊ើបការណ៍សេដ្ឋកិច្ចបានចាត់ទុកប្រទេសចិនជា "របបផ្តាច់ការ" ដោយស្ថិតនៅលេខរៀងទី ១៤៨ ក្នុងចំណោមប្រទេស ១៦៧ នៅក្នុងឆ្នាំ២០២៣។^[១៦៥]

គណបក្សកុម្មុយនីស្ត

បក្សកុម្មុយនិស្តចិនគឺជាគណបក្សនយោបាយដឹកនាំនិងកាន់អំណាចផ្តាច់មុខនៅប្រទេសចិន។

ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០១៨ ស្ថាប័នចម្បងនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញចិនបានប្រកាសថា"និយមន័យនៃលក្ខណៈសង្គមនិយមដែលមានលក្ខណៈចិនគឺថ្នាក់ដឹកនាំរបស់បក្សកុម្មុយនិស្តចិន"។^[១៦៦] វិសោធនកម្មរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ២០១៨ បានធ្វើឱ្យចិនក្លាយជារដ្ឋឯកបក្សយ៉ាងជាក់ស្តែង^[១៦៦]ដែលនៅក្នុងនោះ អគ្គលេខាធិការបក្សកុម្មុយនិស្ត (មេដឹកនាំគណបក្ស) គឺជាអ្នកកាន់កាប់អំណាចទូទៅនិងសិទ្ធិអំណាចខ្ពស់បំផុតលើរដ្ឋនិងរដ្ឋាភិបាល និងក៏ជាមេដឹកនាំកំពូលក្រៅផ្លូវការផងដែរ។^[១៦៧] អង្គលេខាធិការបក្សបច្ចុប្បន្នគឺលោកស៊ី ជីនពីងដែលបានចូលបម្រើការតាំងពីថ្ងៃទី១៥ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១២ និងត្រូវបានជាប់ឆ្នោតបន្តទៀតនៅថ្ងៃទី១៥ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១៧។ ប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតគឺរូបរាងជាសាជី។ សភាប្រជាជនក្នុងស្រុកត្រូវបានជ្រើសតាំងដោយផ្ទាល់ហើយសភាប្រជាជនកំពូលៗរហូតដល់សភាជាតិប្រជាជនត្រូវបានជ្រើសតាំងដោយប្រយោលដោយសភាប្រជាជននៃកម្រិតទាប។

គណបក្សនយោបាយចំនួន ៨ ផ្សេងទៀតមានសមាជិកតំណាងនៅក្នុងសភាជាតិប្រជាជន និងសន្និសីទពិគ្រោះយោបល់នយោបាយប្រជាជនចិន។^[១៦៨] ប្រទេសចិនបានគាំទ្រគោលការណ៍លេនីននិយមនៃ"ប្រជាធិបតេយ្យនិយមកណ្តាល"។

ជំនាន់នៃថ្នាក់ដឹកនាំប្រទេសចិន^[១៦៩]
ជំនាន់	មេដឹកនាំកំពូល	ផ្តើម	បញ្ចប់	ទ្រឹស្តី
ទីមួយ	ម៉ៅសេទុង	១៩៤៩	១៩៧៦	គំនិតម៉ៅសេទុង
ទីមួយ	ហ៊ួរ គួរហ្វេង	១៩៧៦	១៩៧៨	ពីរក្តី
ទីពីរ	តេង សៀវពីង	១៩៧៨	១៩៨៩	ទ្រឹស្តីតេងសៀវពីង
ទីបី	ជាំង ហ្សឺមីន	១៩៨៩	២០០២	បីតំណាង
ទីបួន	ហ៊ូ ជីនតាវ	២០០២	២០១២	ទស្សនៈនិស្ស័យវិទ្យាសាស្ត្រលើការអភិវឌ្ឍន៍
ទីប្រាំ	ស៊ី ជីនពីង	២០១២		គំនិតស៊ីជីនពីង

រដ្ឋាភិបាល

ស៊ី ជីនពីង
អគ្គលេខាធិការបក្សកុម្មុយនីស្តចិន និងជាប្រធានាធិបតី

លី ឈាង
នាយករដ្ឋមន្ត្រី

ចាវ លឺជី
ប្រធានសភា

វ៉ាង ហ៊ូនីង
ប្រធានសន្និសីទ

ប្រទេសចិនគឺជារដ្ឋឯកបក្សដែលមានការដឹកនាំដោយគណបក្សកុម្មុយនិស្តចិន។ នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៨ សភាជាតិប្រជាជនចិនបានធ្វើកំណែប្រែរដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រទេសដោយបានលុបចេញនូវប្រព័ន្ធកំណត់ពីរអាណត្តិសម្រាប់បុគ្គលដែលកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតី។ សកម្មភាពនេះបានអនុញ្ញាតឱ្យមេដឹកនាំបច្ចុប្បន្នគឺលោកស៊ី ជីនពីងអាចបន្តបម្រើការជាប្រធានាធិបតីចិនបានដោយសេរីនិងព្រមទាំងទទួលបានការរិះគន់ពីបរទេសផងចំពោះបំណងបង្កើតរដ្ឋបាលផ្តាច់ការដោយថ្នាក់ដឹកនាំចិនសព្វថ្ងៃ។^[១៧០]^[១៧១] ប្រធានាធិបតីគឺជាប្រមុខរដ្ឋដែលត្រូវបានបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងដោយសមាជិកនៃសភាជាតិប្រជាជន។ នាយករដ្ឋមន្រ្តីគឺជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាលហើយជាប្រធានក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋដែលមានឧបនាយករដ្ឋមន្ត្រីចំនួន ៤ រូបទៀត និងក៏ជាប្រមុខនៃក្រសួងនិងគណៈកម្មការផ្សេងៗផង។ ប្រធានាធិបតីបច្ចុប្បន្នគឺលោកស៊ី ជីនពីងដែលកំពុងបម្រើការជាអគ្គលេខាធិការបក្សកុម្មុយនិស្តចិន និងជាប្រធានគណៈកម្មការយោធាកណ្តាលដែលធ្វើឱ្យគាត់ក្លាយជា"មេដឹកនាំកំពូលចិន"។ នាយករដ្ឋមន្រ្តីបច្ចុប្បន្នគឺលី ខឹឈានដែលលោកជាសមាជិកជាន់ខ្ពស់នៃគណៈកម្មាធិការអចិន្ត្រៃយ៍នៃការិយាល័យនយោបាយពោលគឺជាស្ថាប័នសម្រេចការវិនិច្ឆ័យកំពូលរបស់ចិន។^[១៧២]^[១៧៣]

នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៧ លោកស៊ីបានអំពាវនាវឱ្យបក្សកុម្មុយនិស្តរឹតបន្តឹងការក្តោបក្តាប់លើប្រទេសដើម្បីលើកកម្ពស់សាមគ្គីភាពនៃថ្នាក់ដឹកនាំរបស់បក្សនិងសម្រេចបាននូវ"ក្តីសុបិន្តចិនក្នុងការបង្កើនយុវកម្មជាតិ"។^[១៧៤]^[១៧៥] កង្វល់ផ្នែកនយោបាយនៅក្នុងប្រទេសចិនរួមមានកំណើននៃគម្លាតរវាងអ្នកមាននិងអ្នកក្រ និងអំពើពុករលួយក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលជាដើម។^[១៧៦] តែទោះជាយ៉ាងណា ការគាំទ្ររបស់សាធារណជនចំពោះរដ្ឋាភិបាលនិងការគ្រប់គ្រងប្រទេសជាតិគឺមានកម្រិតខ្ពស់ដោយប្រជាជនចិនប្រមាណ ៨០–៩៥% បានសម្តែងការពេញចិត្តចំពោះរដ្ឋាភិបាលកណ្តាលខ្លួនបើយោងតាមការស្ទង់មតិនៅក្នុងឆ្នាំ២០១១។^[១៧៧]

បំណែងចែករដ្ឋបាល

ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិ

ផែនទីបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងការទូតរបស់ចិននៅជុំវិញពិភពលោក

សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនមានទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយប្រទេសចំនួន ១៧៥ និងមានស្ថានទូតនៅក្នុងប្រទេសចំនួន ១៦២។ គិតត្រឹមឆ្នាំ២០២៤ ចិនគឺជាប្រទេសដែលមានបណ្តាញការទូតធំជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក។^[១៧៨] នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧១ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនបានចូលជំនួសសាធារណរដ្ឋចិនជារដ្ឋតំណាងតែមួយគត់នៃប្រជាជាតិចិននៅក្នុងអង្គការសហប្រជាជាតិ និងព្រមទាំងជាសមាជិកអចិន្រ្តៃយ៍មួយក្នុងចំណោមសមាជិកអចិន្ត្រៃយ៍ទាំងប្រាំនៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិដែរ។^[១៧៩] សព្វថ្ងៃ ប្រទេសចិនគឺជាសមាជិកនៃអង្គការអន្តររដ្ឋាភិបាលសំខាន់ៗដូចជា៖ ជីម្ភៃ^[១៨០] អង្គការសហប្រតិបត្តិការសៀងហៃ^[១៨១] កិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ីបូព៌ា^[១៨២] និងកិច្ចសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ចអាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក។ល។^[១៨៣] មិនតែប៉ុណ្ណោះ ចិនធ្លាប់ជាអតីតសមាជិក និងរដ្ឋដឹកនាំមួយនៃចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ ហើយបច្ចុប្បន្នក៏នូវតែចាត់ទុកខ្លួនជារដ្ឋតស៊ូគាំទ្រមតិឱ្យបណ្ដាប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍ។^[១៨៤] រួមជាមួយប្រទេសប្រេស៊ីល រុស្ស៊ី ឥណ្ឌា និងអាហ្វ្រិកខាងត្បូង ចិនគឺជាសមាជិកមួយនៃក្រុមប្រទេសប្រ៊ីក្ស (BRICS) ដែលជាក្រុមប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចកំពុងរីកចម្រើនធំៗ ហើយធ្លាប់បានថែមទាំងធ្វើជាម្ចាស់ផ្ទះសម្រាប់កិច្ចប្រជុំកំពូលផ្លូវការលើកទីបីនៃអង្គការនេះផងដែរកាលពីអំឡុងខែមេសា ឆ្នាំ២០១១។^[១៨៥]

ប្រទេសចិនប្រតិបត្តិនូវគោលការណ៍ចិនតែមួយយ៉ាងខ្ជាប់ខ្ជួន ដោយប្រកាន់ទស្សនៈថា ប្រជាជាតិចិនមានតំណាងរដ្ឋអធិបតេយ្យតែមួយគត់ប៉ុណ្ណោះពោលគឺសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន ខណៈតៃវ៉ាន់គឺគ្រាន់តែជាផ្នែកមួយនៃប្រទេសចិនប៉ុណ្ណោះទេ។^[១៨៦] ស្ថានភាពរបស់តៃវ៉ាន់បាននាំឱ្យបណ្ដាប្រទេសទាំងឡាយដែលទទួលស្គាល់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតិចិន ប្រកាន់យក "គោលនយោបាយចិនតែមួយ"។ ការប្រកាន់គោលនយោបាយចិនតែមួយដោយប្រទេសក្រៅមានលក្ខណៈខុសៗគ្នា ដោយប្រទេសមួយចំនួនបានសម្ដែងនូវការគាំទ្រនៃដំណើរទាមទាររបស់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនជុំវិញកោះតៃវ៉ាន់ ខណៈឯប្រទេសខ្លះទៀតដូចជាសហរដ្ឋអាមេរិក និងជប៉ុន បានគ្រាន់តែមើលឃើញនូវដំណើរទាមទារនោះប៉ុណ្ណោះ។^[១៨៦] មន្រ្តីចិនជាទូទៅតែងប្រតិកម្មខ្លាំងនៅពេលដែលប្រទេសក្រៅចាប់ផ្តើមទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយតៃវ៉ាន់^[១៨៧] ជាពិសេសគឺទាក់ទងនឹងការលក់គ្រឿងសព្វាវុធយោធា។^[១៨៨] ចាប់តាំងពីចិនកុម្មុយនីស្តបានចូលជំនួសចិនតៃវ៉ាន់ក្នុងនាមជាសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧១ មក បណ្ដាប្រទេសនៅលើពិភពលោកភាគច្រើនក៏បានផ្លាស់ប្តូរទស្សនៈលែងឈប់ទទួលស្គាល់សាធារណរដ្ឋចិន និងងាកមកទទួលស្គាល់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនវិញ។^[១៨៩]

នៅថ្ងៃទី២១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៤ ចិននិងរុស្ស៊ីបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងឧស្ម័នមួយដែលមានតម្លៃស្មើនឹង ៤០០ ពាន់លានដុល្លារអាមេរិក។ បច្ចុប្បន្ន រុស្ស៊ីកំពុងផ្គត់ផ្គង់ឧស្ម័នធម្មជាតិដល់ប្រទេសចិន។

គោលនយោបាយការបរទេសចិនបច្ចុប្បន្នភាគច្រើនគឺផ្អែកលើគោលការណ៍ទាំងប្រាំនៃការរួមរស់ដោយសន្តិវិធីរបស់អតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីជូ អេងឡាយ ហើយក៏ត្រូវបានជំរុញដោយគំនិត"សុខដុមរមនាដោយគ្មានឯកសណ្ឋានភាព" ពោលគឺជំរុញទំនាក់ទំនងការទូតរវាងរដ្ឋនានាទោះបីជាមានមនោគមវិជ្ជាខុសគ្នាក្តី។^[១៩០] គោលនយោបាយនេះបាននាំឱ្យប្រទេសចិនគាំទ្រ និងរក្សាចំណងជិតស្និទជាមួយរដ្ឋដែលប្រទេសលោកខាងលិចចាត់ទុកថា "គ្រោះថ្នាក់" មានដូចជា ប្រទេសស៊ូដង់^[១៩១] កូរ៉េខាងជើង និងអ៊ីរ៉ង់ជាដើម។^[១៩២] មួយវិញទៀត ចិនក៏បានរក្សាទំនាក់ទំនងជិតស្និទជាមួយប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ាផងដែរតាមរយៈការផ្តល់សំឡេងគាំទ្រដល់រដ្ឋាភិបាលកំពុងកាន់អំណាចបច្ចុប្បន្ន ក៏ដូចជាក្រុមឧទ្ទាមមួយចំនួន។^[១៩៣] ប្រទេសចិនមានទំនាក់ទំនងសេដ្ឋកិច្ច និងយោធាយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយរុស្ស៊ី^[១៩៤] ហើយរដ្ឋទាំងពីរតែងតែបោះឆ្នោតជាឯកច្ឆន្ទនៅក្នុងក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិ។^[១៩៥]^[១៩៦]^[១៩៧] ផ្ទុយទៅវិញ ទំនាក់ទំនងរវាងចិននិងសហរដ្ឋអាមេរិកគឺមានលក្ខណៈស្មុគស្មាញ ទោះជាទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មរវាងប្រទេសទាំងពីរមានភាពស៊ីជម្រៅគ្នាមែន ប៉ុន្តែទស្សនៈនយោបាយវិញគឺខុសគ្នាស្រឡះ។^[១៩៨]

ចាប់តាំងពីដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ មក ប្រទេសចិនបានបង្កើតទំនាក់ទំនងជាមួយបណ្តាប្រទេសអាហ្វ្រិកដើម្បីធ្វើពាណិជ្ជកម្ម និងកិច្ចសហប្រតិបត្តិការទ្វេភាគី។^[១៩៩]^[២០០]^[២០១] ថ្វីបើទំនាក់ទំនងរបស់ចិននឹងលោកខាងលិចមានសភាពមិនទៀងទាត់ ប្រទេសចិននៅតែបន្តរក្សាទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មយ៉ាងទូលំទូលាយ និងចម្រុះជាមួយសហភាពអឺរ៉ុប។^[២០២] បច្ចុប្បន្ន ចិនកំពុងតែបង្កើនឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួននៅតំបន់អាស៊ីកណ្ដាល^[២០៣] និងប៉ាស៊ីហ្វិកខាងត្បូង។^[២០៤] ក្រៅពីនេះ ចិនក៏មានទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មរឹងមាំជាមួយអាស៊ាន^[២០៥] និងបណ្តាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិកខាងត្បូងធំៗផងដែរ^[២០៦] ហើយសព្វថ្ងៃវាជាដៃគូពាណិជ្ជកម្មធំបំផុតរបស់ប្រេស៊ីល ឈីលី ប៉េរូ អ៊ូរុយគ្វេ អាហ្សង់ទីន និងប្រទេសមួយចំនួនទៀត។^[២០៧]

នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ ប្រទេសចិនបានប្រកាសដំណើរការនូវកិច្ចផ្តួចផ្តើមខ្សែក្រវ៉ាត់ និងផ្លូវ ដែលជាគំនិតផ្តួចផ្តើមកសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធសកលដ៏ធំមួយ ដែលត្រូវចំណាយថវិកាពី ៥០ ទៅ ១០០ ពាន់លានដុល្លារក្នុងមួយឆ្នាំ។^[២០៨] កិច្ចផ្ដួចផ្ដើមនេះអាចក្លាយជាគម្រោងផែនការអភិវឌ្ឍន៍ដ៏ធំបំផុតមួយនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រសម័យថ្មី។^[២០៩] នៅក្នុងរយៈពេលប្រាំមួយឆ្នាំចុងក្រោយ យុទ្ធនាការមួយនេះបានរីករាលដាលទៅគ្រប់ជ្រុងជ្រោយនៃពិភពលោក ហើយបើគិតត្រឹមខែមេសា ឆ្នាំ២០២០ វាបានជ្រាបចូលទៅក្នុងប្រទេសចំនួន ១៣៨ និងអង្គការអន្តរជាតិចំនួន ៣០។ ក្រៅពីបានពង្រឹងទំនាក់ទំនងគោលនយោបាយការបរទេសរបស់ចិន ផែនការនេះបានផ្ដោតទៅលើការកសាងផ្លូវដឹកជញ្ជូនប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាព ជាពិសេសផ្លូវសូត្រសមុទ្រតភ្ជាប់ទៅកាន់តំបន់អាហ្វ្រិកខាងកើត និងទ្វីបអឺរ៉ុប។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណា ប្រាក់កម្ចីជាច្រើនដែលបានធ្វើឡើងនៅក្រោមកម្មវិធីនេះគឺមិនមាននិរន្តរភាព និងមិនសូវចំណេញនោះទេ ដោយប្រទេសម្ចាស់បំណុលជាច្រើនបានទាមទារអំពាវនាវឱ្យចិនជួយបន្ធូរបន្ថយកាត់ចំនួនបំណុល។^[២១០]^[២១១]

បញ្ហាសង្គមនយោបាយ និងសិទ្ធិមនុស្ស

សូមមើលផងដែរ: សិទ្ធិមនុស្សនៅចិន

បាតុកម្មរំលឹកដល់ម្ចាស់ពានរង្វាន់ណូបែលសន្តិភាពចិនម្នាក់ឈ្មោះលីវ សីវបូ បន្ទាប់ពីលោកបានទទួលមរណភាពដោយសារជំងឺខូចសរីរាង្គខណៈពេលជាប់ឃុំឃាំងដោយរដ្ឋាភិបាលនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៧។

បច្ចុប្បន្ន រដ្ឋាភិបាលចិនបានប្រើប្រាស់បណ្តាញចារកម្មដ៏ធំដូចជាមាននៅតាមប្រព័ន្ធកាមេរ៉ាសាធារណៈ កម្មវិធីសម្គាល់ផ្ទៃមុខ ការលាក់ការណ៍ ការឃ្លាំមើលបច្ចេកវិទ្យាផ្ទាល់ខ្លួន និងប្រព័ន្ធឥណទានសង្គមដែលជាមធ្យោបាយនៃការគ្រប់គ្រងសង្គមដែលមនុស្សរស់នៅក្នុងប្រទេសចិន។^[២១២] ចលនាប្រជាធិបតេយ្យចិន សកម្មជនសង្គម និងសមាជិកមួយចំនួននៃបក្សកុម្មុយនិស្តចិនជឿជាក់លើតម្រូវការសម្រាប់កំណែទម្រង់សង្គម និងនយោបាយ។ ខណៈពេលដែលការគ្រប់គ្រងលើវិស័យសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមត្រូវបានបន្ធូរបន្ថយគួរឱ្យកត់សម្គាល់ចាប់តាំងពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៧០ មកក្តីក៏សេរីភាពនយោបាយនូវតែមានលក្ខណៈតឹងរ៉ឹងខ្ពស់។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនបានចែងថា"សិទ្ធិជាមូលដ្ឋាន"របស់ពលរដ្ឋរួមមាន សេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ សេរីភាពសារព័ត៌មាន សិទ្ធិទទួលបានការកាត់ក្តីដោយយុត្តិធម៌ សេរីភាពខាងសាសនា សិទ្ធិបោះឆ្នោតជាសកល និងសិទ្ធិទ្រព្យសម្បត្តិ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយនៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង ប្រការខាងលើនេះមិនមានលទ្ធភាពការពារសកម្មជនឬប្រជាជនពីការកាត់ទោសព្រហ្មទណ្ឌដោយរដ្ឋនោះទេ។^[២១៣]^[២១៤] សកម្មភាពត្រួតពិនិត្យសុន្ទរកថា និងព័ត៌មាននយោបាយ ជាពិសេសនៅលើបណ្តាញអ៊ីនធឺណិតត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលចិនប្រព្រឹត្តិទៅជាប្រចាំ។^[២១៥]^[២១៦]

រដ្ឋាភិបាលបរទេសរួមជាមួយទីភ្នាក់ងារសារព័ត៌មានបរទេសនិងអង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាលមួយចំនួនបានរិះគន់កំណត់ត្រាសិទ្ធិមនុស្សនៅប្រទេសចិនដោយចោទប្រកាន់ថាមានការរំលោភសិទ្ធិពលរដ្ឋយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដូចជា ការចាប់ឃុំខ្លួនមនុស្សដោយគ្មានការជំនុំជម្រះ ការរំលូតកូនដោយបង្ខំ^[២១៧] ការសារភាពដោយបង្ខំ ការធ្វើទារុណកម្ម ការរឹតត្បិតសិទ្ធិមូលដ្ឋាន^[១៦៤]^[២១៨] និងការប្រើប្រាស់ទោសប្រហារជីវិតហួសកម្រិត។^[២១៩]^[២២០] រដ្ឋាភិបាលនឹងចេញបង្ក្រាបសកម្មភាពតវ៉ានិងបាតុកម្មណាមួយដែលខ្លួនគិតថាមានសក្តានុភាពគំរាមកំហែងចំពោះ"ស្ថិរភាពសង្គម" ដូចករណីបាតុកម្មនៅទីលានធានអានមិនកាលពីឆ្នាំ១៩៨៩ អញ្ចឹង។^[២២១]

រដ្ឋាភិបាលប្រទេសលោកខាងលិចបានចោទប្រកាន់ប្រទេសចិនថាកំពុងប្រព្រឹត្តអំពើប្រល័យពូជសាសន៍លើជនជាតិអ៊ុយហ្គឺរ និងការឃុំឃាំងជនជាតិអ៊ុយហ្គឺរជាងមួយលាននាក់រួមជាមួយជនជាតិភាគតិចផ្សេងៗទៀតនៅក្នុងជំរុំឃុំឃាំងនៃតំបន់ស៊ីនជាំង។^[២២២]

រដ្ឋចិនត្រូវបានគេចោទប្រកាន់ជារឿយៗចំពោះការគាបសង្កត់ទ្រង់ទ្រាយធំ និងការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សនៅក្នុងតំបន់ទីបេ^[២២៣]^[២២៤] និងស៊ីនជាំង^[២២៥]រួមទាំងការបង្រ្កាបហិង្សាពីកម្លាំងនគរបាលជាតិ និងការគាបសង្កត់សាសនានៅទូទាំងប្រទេសចិន។^[២២៦]^[២២៧] ផ្អែកលើរបាយការណ៍របស់សារព័ត៌មាន The Guardian បានចុះផ្សាយថា ជនជាតិភាគតិចអ៊ុយហ្គឺរយ៉ាងហោចណាស់ចំនួនមួយលាននាក់ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលចិនចាប់ឃុំខ្លួននៅក្នុងជំរុំឃុំឃាំងដ៏ធំហៅថា "មជ្ឈមណ្ឌលអប់រំ និងបណ្តុះបណ្តាលវិជ្ជាជីវៈ" ក្នុងគោលបំណងផ្លាស់ប្តូរគំនិតនយោបាយរបស់អ្នកជាប់ឃុំ អត្តសញ្ញាណ និងជំនឿសាសនារបស់ពួកគេ។^[២២៨] យោងតាមក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិកបានឱ្យដឹងថា៖ សកម្មភាពដែលបានប្រព្រឹត្តិមកលើអ្នកជាប់ឃុំទាំងនោះរួមមាន ការបញ្ចូលមនោគមវិជ្ជានយោបាយ ការធ្វើទារុណកម្ម ការរំលោភបំពានផ្លូវកាយនិងផ្លូវចិត្ត ការចាប់ក្រៀវដោយបង្ខំ ការរំលោភបំពានផ្លូវភេទ និងការធ្វើពលកម្មធ្ងន់ៗដោយបង្ខំ។ល។^[២២៩] យោងតាមរបាយការណ៍ឆ្នាំ២០២០ បានបញ្ជាក់ថា ទង្វើរបស់រដ្ឋាភិបាលចិនលើជនជាតិអ៊ុយហ្គឺរគឺត្រូវនឹងនិយមន័យអំពើប្រល័យពូជសាសន៍របស់អង្គការសហប្រជាជាតិ^[២៣០] ហើយក្រុមជាច្រើនបានអំពាវនាវឱ្យមានការចុះស៊ើបអង្កេតពីអង្គការសហប្រជាជាតិ។^[២៣១] កាលពីថ្ងៃទី១៩ ខែមករា ឆ្នាំ២០២១ រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក លោកម៉ៃក៍ ប៉ុមប៉េអូបានប្រកាសថា ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិកបានកំណត់ថា"អំពើប្រល័យពូជសាសន៍ និងឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងមនុស្សជាតិ"គឺកំពុងតែប្រព្រឹត្តទៅដោយប្រទេសចិនលើជនជាតិភាគតិចអ៊ុយហ្គឺរ។^[២៣២]

នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៧ និងឆ្នាំ២០២០ មជ្ឈមណ្ឌលស្រាវជ្រាវព្យូ (Pew) បានចុះផ្សាយថា សកម្មភាពរឹតបន្តឹងសាសនារបស់រដ្ឋាភិបាលចិនគឺមានលក្ខណៈធ្ងន់ធ្ងរបំផុតនៅលើពិភពលោក ថ្វីបើអង្គការដដែរនេះធ្លាប់បានចុះថាអរិភាពសង្គមទាក់ទងនឹងសាសនានៅក្នុងប្រទេសចិនមានអត្រាទាបក្ដី។^[២៣៣]^[២៣៤] សន្ទស្សន៍ទាសភាពសកលបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថា នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៦ ប្រជាជនចិនជាង ៣.៨ លាននាក់ (ស្មើនឹង ០.២៥% នៃចំនួនប្រជាជនសរុប) បានកំពុងតែរស់នៅក្នុង "ស្ថានភាពជាទាសករនៃសម័យទំនើប" ដោយក្នុងនោះពួកគេបានក្លាយជាជនរងគ្រោះនៃជំនួញជួញដូរមនុស្ស ពលកម្មដោយបង្ខំ អាពាហ៍ពិពាហ៍ដោយបង្ខំ ពលកម្មកុមារ និងការបង្ខិតបង្ខំដោយរដ្ឋជាដើម។ ប្រព័ន្ធអប់រំថ្មីតាមរយៈពលកម្ម (ឡៅជាវ) របស់រដ្ឋត្រូវបានលុបបំបាត់ជាផ្លូវការនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ ប៉ុន្តែគេមិនសូវច្បាស់ប៉ុន្មានទេថា កម្រិតនៃការអនុវត្តរបស់វាគឺនៅតែបន្តទៀតឬយ៉ាងណា។^[២៣៥] ទន្ទឹមនឹងគ្នានេះ ប្រព័ន្ធកែប្រែតាមរយៈពលកម្ម (ឡៅកៃ) នៅតែបន្តវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសចិន។ នៅក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ២០០៨ មូលនិធិស្រាវជ្រាវឡៅកៃបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថា ប្រទេសចិនមានទីតាំងឡៅកៃរហូតដល់ទៅ ១,៤២២ កន្លែង តែចំនួនពិតអាចមានច្រើនជាងនេះឆ្ងាយ។^[២៣៦]

សេដ្ឋកិច្ច

ចិនគឺជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតទីពីរនៅលើពិភពលោក បើគិតជាផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបជាមធ្យម^[២៣៧] និងធំជាងគេបង្អស់ បើគិតតាមយុគភាពនៃអំណាចទិញ។^[២៣៨] គិតត្រឹមឆ្នាំ២០២២ សេដ្ឋកិច្ចចិនមានទំហំស្មើនឹង ១៨% នៃសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកសរុបជាមធ្យម។^[២៣៩] ចិនជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចរីកចម្រើនលឿនបំផុត^[២៤០] ដោយកំណើនសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួនតែងតែស្ទុះឡើងលើសពី ៦ ភាគរយរៀងរាល់ឆ្នាំចាប់តាំងពីការធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចនៅឆ្នាំ១៩៧៨ មក។^[២៤១] ជាក់ស្ដែង បើយោងតាមធនាគារពិភពលោកបានបង្ហាញឱ្យឃើញថា ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបនៃប្រទេសចិនបានកើនពី ១៥០ ពាន់លានដុល្លារនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៨ ឡើងមកដល់ ១៧.៩៦ ទ្រីលានដុល្លារនៅក្នុងឆ្នាំ២០២២ ថ្មីៗនេះ។^[២៤២] សព្វថ្ងៃនេះផងដែរ ចិនបានជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទី ៦៤ នៃ ផសស មធ្យមក្នុងមនុស្សម្នាក់ៗ ពោលជាប្រទេសដែលមានចំណូលមធ្យមកម្រិតខ្ពស់។^[២៤៣] លើសពីនេះ នៅក្នុងចំណោមក្រុមហ៊ុនធំៗចំនួន ៥០០ នៅលើពិភពលោក មាន ១៣៥ ក្រុមហ៊ុនដែលមានទីស្នាក់ការកណ្ដាលនៅក្នុងប្រទេសចិន។^[២៤៤] មកត្រឹមឆ្នាំ២០២៤ ប្រទេសចិនមានទីផ្សារភាគហ៊ុន និងទីផ្សារអនាគតធំបំផុតទីពីរនៅលើពិភពលោក និងក៏ដូចជាទីផ្សារមូលបត្របំណុលធំបំផុតទីបីផងដែរ។^[២៤៥]^(p153)

ប្រទេសចិនគឺជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចមួយក្នុងចំណោមមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចកំពូលសកល មិនថានៅក្នុងតំបន់អាស៊ីបូព៌ា ឬពិភពលោក។ សរុបជាងពីរសហ្សវត្សរ៍មកនេះ សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសចិនគឺមានទំហំធំសម្បើមបើប្រៀបនឹងរដ្ឋដទៃៗ^[២៤៦] ហើយក៏ធ្លាប់បានធ្លាក់ និងឡើងវិញជាងច្រើនដងក្នុងសម័យកាលផ្សេងៗ។^[២៤៧]^[២៤៨] ចាប់តាំងពីបានធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៩៧៨ មក ចិនបានអភិវឌ្ឍទៅជាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចចម្រុះ និងជាតួអង្គយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងវិស័យពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ។ វិស័យសំខាន់ៗដែលជំរុញឱ្យសេដ្ឋកិច្ចចិនមានការប្រកួតប្រជែងខ្ពស់រួមមាន៖ ឧស្សាហផល ជំនួញលក់រាយ អាជីវកម្មរ៉ែ ឧស្សាហកម្មដែកថែប វាយនភណ្ឌ យានយន្ត ផលិតកម្មថាមពល ថាមពលបៃតង ធនាគារ អេឡិចត្រូនិក ទូរគមនាគមន៍ អចលនទ្រព្យ ពាណិជ្ជកម្មអេឡិចត្រូនិក និងទេសចរណ៍។ល។ ប្រទេសចិនមានផ្សារហ៊ុនធំៗចំនួនបីក្នុងចំណោមផ្សារហ៊ុនធំៗបំផុតទាំងដប់នៅលើពិភពលោក^[២៤៩] ពោលគឺនៅសៀងហៃ ហុងកុង និងសិនជិន ដោយបូករួមបញ្ចូលគ្នាស្មើនឹងមូលធនប័ត្រទីផ្សារជាង ១៥.៩ ទ្រីលានដុល្លារ បើគិតត្រឹមខែតុលា ឆ្នាំ២០២០។^[២៥០] ប្រទេសចិនមានមជ្ឈមណ្ឌលហិរញ្ញវត្ថុចំនួន ៤ (សៀងហៃ ហុងកុង ប៉េកាំង និងសិនជិន) ក្នុងចំណោមមជ្ឈមណ្ឌលហិរញ្ញវត្ថុធំៗបំផុតទាំងដប់នៅលើពិភពលោក ដែលជាចំនួនច្រើនជាងប្រទេសដទៃៗ បើយោងតាមសន្ទស្សន៍មជ្ឈមណ្ឌលហិរញ្ញវត្ថុសកលឆ្នាំ២០២០។^[២៥១]

ក្រាហ្វិកបង្ហាញពីប្រទេសចិន និងប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចជឿនលឿនដទៃទៀតតាម ផសស (យអទ) ក្នុងម្នាក់ ដោយរាប់ពីឆ្នាំ១៩៩០ មកឆ្នាំ២០១៣

សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសចិនបច្ចុប្បន្នត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាលទ្ធផលនៃមូលធននិយមរដ្ឋ ឬមូលធននិយមបក្ស-រដ្ឋ។^[២៥២]^[២៥៣] រដ្ឋជាអ្នកគ្រប់គ្រងលើវិស័យ "សសរស្តម្ភ" យុទ្ធសាស្ត្រ ដូចជា ផលិតកម្មថាមពល និងឧស្សាហកម្មធុនធ្ងន់ជាដើម ប៉ុន្តែសហគ្រាសឯកជននូវតែរីកលូតលាស់បន្ត ដោយនៅក្នុងឆ្នាំ២០០៨ គេបានកត់សម្គាល់វត្តមានអាជីវកម្មឯកជនប្រមាណ ៣០ លាននៅក្នុងប្រទេសចិន។^[២៥៤]^[២៥៥]^[២៥៦] យោងតាមស្ថិតិផ្លូវការ ក្រុមហ៊ុនឯកជនបានចូលរួមចំណែកក្នុងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបចិនប្រមាណ ៦០% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។^[២៥៧]

ចិនបានក្លាយជាប្រទេសផលិតកម្មដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោកនៅក្នុងឆ្នាំ២០១០ ដោយវ៉ាដាច់សហរដ្ឋអាមេរិក ដែលធ្លាប់ជាផលិតករធំបំផុតក្នុងរយៈពេលមួយរយឆ្នាំមុន។^[២៥៨]^[២៥៩] យោងតាមមូលនិធិវិទ្យាសាស្ត្រជាតិនៃសហរដ្ឋអាមេរិកបានឱ្យដឹងផងដែរថា ចិនគឺជាប្រទេសផលិតបច្ចេកវិទ្យាដ៏ធំបំផុតទីពីរចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០១២ មក។^[២៦០] លើសពីនេះ ប្រទេសចិនគឺជាទីផ្សារលក់រាយធំជាងគេទីពីរបន្ទាប់ពីសហរដ្ឋអាមេរិក។^[២៦១] ម្យ៉ាងវិញទៀត ប្រទេសចិនក៏នាំមុខគេផងដែរនៅក្នុងវិស័យពាណិជ្ជកម្មអេឡិចត្រូនិកដែលចូលជាង ៣៧% នៃចំណែកទីផ្សារពិភពលោកក្នុងឆ្នាំ២០២១។^[២៦២] ចិនក៏ជាប្រទេសនាំមុខគេក្នុងការប្រើប្រាស់ និងផលិតរថយន្តអគ្គិសនីផងដែរ ហើយព្រមទាំងការទិញរថយន្តអគ្គិសនីប្រភេទ BEV និង PHEV ជាក់ពាក់កណ្ដាលនៃពិភពលោក បើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០២២។^[២៦៣] ទន្ទឹមនឹងគ្នានេះ ចិនក៏ជាប្រទេសផលិតអាគុយឈានមុខគេសម្រាប់រថយន្តអគ្គិសនីផងដែរ និងព្រមទាំងវត្ថុធាតុដើមសំខាន់មួយចំនួនសម្រាប់អាគុយរថយន្តអគ្គិសនី។^[២៦៤]

ទេសចរណ៍

ប្រទេសចិនបានទទួលភ្ញៀវទេសចរអន្តរជាតិចំនួន ៦៤.៧ លាននាក់នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៩^[២៦៥] ហើយនៅឆ្នាំ២០១៨ ចិនបានទទួលភ្ញៀវទេសចរច្រើនជាងគេបំផុតទី ៤ នៅលើពិភពលោក។^[២៦៥] លើសពីនេះ ប្រទេសចិនក៏មានបរិមាណទេសចរណ៍ក្នុងស្រុកដ៏ច្រើនខ្លាំងផងដែរ។ ភ្ញៀវទេសចរចិនបានធ្វើដំណើរក្នុងប្រទេសប្រមាណ ៦ ពាន់លានដងកាលពីឆ្នាំ២០១៩។^[២៦៦] ចិនជាម្ចាស់បេតិកភណ្ឌពិភពលោកច្រើនជាងគេទីពីរលើពិភពលោកបន្ទាប់ពីប្រទេសអ៊ីតាលី (សរុប ៥៦) និងជាគោលដៅទេសចរណ៍ដ៏ពេញនិយមបំផុតមួយ (ទីមួយនៅតំបន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក)។

ភោគទ្រព្យ

ប្រទេសចិនត្រូវជាម្ចាស់នៃភោគទ្រព្យពិភពលោកប្រមាណ ១៧.៩% បើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០២១ ដោយនៅពីក្រោយតែសហរដ្ឋអាមេរិកមួយប៉ុណ្ណោះ។^[២៦៧] គួរដឹងផងដែរថាប្រទេសចិនបានជួយប្រជាជនខ្លួនឱ្យរួចផុតពីភាពក្រីក្របានច្រើនបំផុតជាងប្រទេសផ្សេងៗទាំងអស់នៅលើពិភពលោក^[២៦៨]^[២៦៩] ដោយនៅរវាងឆ្នាំ១៩៧៨ ដល់ឆ្នាំ២០១៨ ប្រជាជនចិនប្រមាណ ៨៨០ លាននាក់បានរួចផុតពីភាពក្រីក្រ។^[២៧០]^(p23) ពីឆ្នាំ១៩៧៨ ដល់ឆ្នាំ២០១៨ នេះផងដែរ ស្តង់ដារជីវិតរស់នៅជាមធ្យមរបស់ប្រជាជនចិនបានកើនស្មើនឹងផលគុណកត្តានឹងម្ភៃប្រាំមួយ។^[២៧១] ម្យ៉ាងវិញទៀត ប្រាក់ឈ្នួលសម្រាប់ប្រជាជនចិននីមួយៗក៏បានកើនឡើងជាលំដាប់ផងដែរក្នុងរយៈពេល ៤០ ឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ដោយតម្លៃប្រាក់ឈ្នួលពិត (អតិផរណាកែតម្រូវ) បានកើនចំនួន ៧ ដងពីឆ្នាំ១៩៧៨ ដល់ឆ្នាំ២០១៨។^[២៧២] ក្រៅពីនេះ កម្រិតអភិវឌ្ឍន៍នៅប្រទេសចិនគឺមិនស្មើគ្នានោះឡើយ ដោយគេសង្កេតឃើញថាទីក្រុងធំៗ និងតំបន់ឆ្នេរមានការអភិវឌ្ឍន៍ច្រើនជាងបើធៀបនឹងតំបន់ជនបទ និងតំបន់ជ្រៅៗក្នុងប្រទេស។^[២៧៣] លើសពីនេះ ចិនក៏មានកម្រិតវិសមភាពសេដ្ឋកិច្ចខ្ពស់ផងដែរ^[២៧៤] ពិសេសវាបានកើនឡើងយ៉ាងលឿនក្រោយពីកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចនៅចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០^[២៧៥] តែមកដល់ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០១០ ថ្មីៗនេះ គេឃើញថាកម្រិតវិសមភាពសេដ្ឋកិច្ចបានថយចុះប្រសើរជាងមុនឆ្ងាយ។^[២៧៦] យោងតាមធនាគារពិភពលោក ពិន្ទុមេគុណជីនីរបស់ចិនមាន ០.៣៧១ ពិន្ទុនៅក្នុងឆ្នាំ២០២០។^[៩]

ចិននៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចសកល

ប្រទេសចិនបានចូលជាសមាជិកនៃអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក (WTO) ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០០១ មក និងសព្វថ្ងៃត្រូវជាមហាអំណាចពាណិជ្ជកម្មដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក។^[២៧៧] គិតមកត្រឹមឆ្នាំ២០១៦ ចិនបានក្លាយជាដៃគូពាណិជ្ជកម្មធំបំផុតជាមួយប្រទេសចំនួន ១២៤។^[២៧៨] លើសពីនេះ ចិនបានក្លាយជាប្រទេសពាណិជ្ជកម្មដ៏ធំបំផុតលើលោកនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ បើគិតតាមផលបូកនៃការនាំចូលនិងការនាំចេញ និងត្រូវជាប្រទេសនាំចូលធំបំផុតនៅលើពិភពលោកផងដែរដោយស្មើនឹង ៤៥% នៃទីផ្សារដំណឹកជញ្ជូនតាមសមុទ្រ។^[២៧៩]^[២៨០]

វិទ្យាសាស្ត្រ និងបច្ចេកវិទ្យា

សម័យដើម

រូបមន្តម្សៅរំសេវដ៏ចំណាស់បំផុត (武經總要) ដែលបានកត់ត្រាទុកនៅក្នុងឆ្នាំ១០៤៤

នៅបុរាណកាល ចិនត្រូវជារដ្ឋនាំមុខគេខាងវិស័យវិទ្យាសាស្ត្រ និងបច្ចេកវិទ្យារហូតដល់សម័យរាជវង្សមិង។^[២៨១] របកគំហើញ និងប្រឌិតកម្មចិនបុរាណរួមមាន ក្រដាស ពុម្ពអក្សរ ត្រីវិស័យ និងម្សៅរំសេវ (ដែលគេនិយមហៅថា មហាប្រឌិតកម្មទាំងបួន) បានរាលដាលទៅពាសពេញតំបន់អាស៊ីបូព៌ា មជ្ឈិមបូព៌ា និងព្រមទាំងទ្វីបអឺរ៉ុបផងដែរ។ គណិតវិទូចិនបុរាណត្រូវបានគេចាត់ទុកថាក្រុមគណិតវិទូដំបូងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រដែលចេះប្រើប្រាស់ចំនួនអវិជ្ជមាន។^[២៨២]^[២៨៣] មកដល់ត្រឹមសតវត្សរ៍ទី១៧ លោកខាងលិចបានវ៉ាដាច់ប្រទេសចិនក្នុងវិស័យវិទ្យាសាស្ត្រ និងបច្ចេកវិទ្យា^[២៨៤] ដោយព្រឹត្តិការណ៍មួយនេះនូវតែបន្តជាប្រធានបទពិភាក្សាដ៏ក្ដៅគគុករបស់វិជ្ជាករបច្ចុប្បន្ន។^[២៨៥]

បន្ទាប់ពីត្រូវទទួលបរាជ័យផ្នែកយោធាម្តងហើយម្តងទៀតទៅក្នុងដៃមហាអំណាចលោកខាងលិច និងជប៉ុននៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៩ ក្រុមអ្នកនិយមកំណែទម្រង់ចិនក៏ចាប់ផ្ដួចផ្ដើមលើកកម្ពស់ និងអភិវឌ្ឍវិទ្យាសាស្ត្រនិងបច្ចេកវិទ្យាទំនើបក្នុងគោលបំណងពង្រឹងប្រទេសជាតិខ្លួនឡើងវិញ។ ក្រោយពីចលនាកុម្មុយនីស្តចិនបានយកជ័យជម្នះចូលកាន់កាប់់អំណាចនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៩ រាល់កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងខាងផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រ និងបច្ចេកវិទ្យាទាំងប៉ុន្មានសុទ្ធតែផ្អែកលើគំរូសហភាពសូវៀត ដែលក្នុងនោះ ការស្រាវជ្រាវវិទ្យាសាស្ត្រត្រូវជាផ្នែកមួយនៃផែនការកណ្ដាលរបស់រដ្ឋ។^[២៨៦] បន្ទាប់ពីលោកម៉ៅ សេទុងបានទទួលមរណភាពនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៦ វិទ្យាសាស្ត្រ និងបច្ចេកវិទ្យាត្រូវបានគេលើកជាចំណុចអភិវឌ្ឍន៍ដ៏ចាំបាច់មួយក្នុងយុទ្ធសាស្ត្រទំនើបកម្មទាំងបួន^[២៨៧] ហើយប្រព័ន្ធរដ្ឋបណ្ឌិតលក្ខណៈសូវឿតក៏ត្រូវបានគេកែទម្រង់បន្តិចម្តងៗផងដែរ។^[២៨៨]

សម័យទំនើប

បន្ទាប់ពីបដិវត្តន៍វប្បធម៌បានបញ្ចប់មក ប្រទេសចិនបានចំណាយទុនវិនិយោគយ៉ាងច្រើនទៅក្នុងការស្រាវជ្រាវវិទ្យាសាស្ត្រ^[២៨៩] ហើយបច្ចុប្បន្នកំពុងរត់តាមសហរដ្ឋអាមេរិកក្នុងការចំណាយស្រាវជ្រាវ និងអភិវឌ្ឍន៍។^[២៩០]^[២៩១] ប្រទេសចិនបានចំណាយថវិកាប្រមាណ ២.៦% នៃ ផសស របស់ខ្លួនលើការស្រាវជ្រាវ និងអភិវឌ្ឍន៍នៅក្នុងឆ្នាំ២០២៣ ដែលសរុបជាទឹកប្រាក់ប្រហែល ៤៥៨.៥ ពាន់លានដុល្លារ។^[២៩២] ចិនបានជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទី ១២ នៅក្នុងសន្ទស្សន៍ប្រឌិតកម្មសកលសម្រាប់ឆ្នាំ២០២៣ ដែលជាចំណាត់ថ្នាក់ដ៏ប្រសើរខ្លាំងជាងមុនបើប្រៀបនឹងឆ្នាំ២០១៣ ដែលកាលនុះចិនបានជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទី ៣៥។^[២៩៣]^[២៩៤]^[២៩៥] ប្រទេសចិនកំពុងអភិវឌ្ឍប្រព័ន្ធអប់រំរបស់ខ្លួនដោយផ្តោតទៅលើវិទ្យាសាស្ត្រ បច្ចេកវិទ្យា វិស្វកម្ម និងគណិតវិទ្យា (STEM)។^[២៩៦]

ការបាញ់បង្ហោះយានអវកាសសេនជូ 13 ដោយប្រើរ៉ុក្កែតឆឹងជឹង 2F។

កម្មវិធីអវកាសចិនបានចាប់ផ្តើមដំបូងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៨ ដោយទទួលជំនួយបច្ចេកវិទ្យាមួយចំនួនពីសហភាពសូវៀត។ ប៉ុន្តែភ្លាមៗនោះ ចិនមិនបានបញ្ចេញសកម្មភាពអវកាសអ្វីនោះទេ តែផ្ទុយទៅវិញបានផ្តោតការសិក្សាលើបច្ចេកវិទ្យារបស់សូវៀតទាំងនោះ។ មកដល់ឆ្នាំ១៩៧០ ទើបចិនបានចាប់ផ្ដើមសកម្មភាពអវកាសដំបូងជាមួយនឹងការបាញ់បង្ហោះផ្កាយរណបដំបូងបង្អស់របស់ខ្លួន ដែលធ្វើឱ្យប្រទេសចិនក្លាយជាប្រទេសទីប្រាំប៉ុណ្ណោះដែលអាចធ្វើវាបានដោយឯករាជ្យ។^[២៩៧] នៅក្នុងឆ្នាំ២០០៣ ចិនបានក្លាយជាប្រទេសទីបីនៅលើពិភពលោកប៉ុណ្ណោះដែលបានបញ្ជូនមនុស្សទៅកាន់ទីអវកាសដោយឯករាជ្យបន្ទាប់ពីបង្ហោះយានអវកាសសេនជូ 5 ដឹកអវកាសយានិកលោកយ៉ាង លីវ័យ។ គិតត្រឹមឆ្នាំ២០២៣ ជនជាតិចិនចំនួន ១៨ នាក់បានធ្វើដំណើរទៅកាន់ទីអវកាសដោយក្នុងនោះមាននារីចំនួនពីរនាក់។ នៅក្នុងខែឧសភា ឆ្នាំ២០២៣ ប្រទេសចិនបានប្រកាសពីផែនការបញ្ជូនមនុស្សទៅលើព្រះច័ន្ទនៅក្នុងឆ្នាំ២០៣០។^[២៩៨]

ប្រជាសាស្ត្រ

ផែនទីដង់ស៊ីតេប្រជាជននៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន (២០០០)

ជំរឿនប្រជាជនចិនឆ្នាំ២០២០ បង្ហាញឱ្យឃើញថាប្រទេសចិនមានចំនួនប្រជាជនប្រហែល ១,៤១១,៧៧៨,៧២៤ នាក់។ ក្នុងនោះប្រមាណ ១៧.៩៥% ជាអ្នកមានអាយុ ១៤ ឆ្នាំ ឬចុះក្រោម ប្រមាណ ៦៣.៣៥% មានអាយុចន្លោះពី ១៥ ទៅ ៥៩ ឆ្នាំ និង ១៨.៧% ជាអ្នកមានអាយុលើសពី ៦០ ឆ្នាំ។^[២៩៩] ពីចន្លោះឆ្នាំ២០១០ និងឆ្នាំ២០២០ អត្រាកំណើនប្រជាជនជាមធ្យមគឺ ០.៥៣%។^[២៩៩]

ដោយមានការព្រួយបារម្ភអំពីកំណើនប្រជាជន ប្រទេសចិនបានអនុវត្តគោលនយោបាយកូនពីរក្នុងកំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៩ រដ្ឋាភិបាលចិនក៏បានរឹតបន្តឹងគោលនយោបាយនោះមកកូនម្នាក់ក្នុងមួយគ្រួសារវិញ។ ដោយគោលនយោបាយកំណត់ចំនួនកូនមិនមានភាពពេញនិយម រដ្ឋាភិបាលចិនក៏បានចាប់ផ្តើមអនុញ្ញាតឱ្យមានការលើកលែងចំពោះករណីមួយចំនួន ជាពិសេសនៅតាមតំបន់ជនបទ ដែលនាំឱ្យកើតគោលនយោបាយកូន "១.៥" ពីពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ ដល់ឆ្នាំ២០១៥។ ជនជាតិភាគតិចក៏ត្រូវបានលើកលែងពីគោលនយោបាយកំណត់កូនមួយនោះដែរ។^[៣០០] នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ រដ្ឋាភិបាលចិនបានបន្ធូរបន្ថយគោលនយោបាយនោះបន្ថែមដោយអនុញ្ញាតឱ្យគ្រួសារមានកូនពីរនាក់ប្រសិនបើឪពុកម្តាយម្នាក់ជាកូនតែមួយ។^[៣០១] មកដល់ឆ្នាំ២០១៦ គោលនយោបាយកូនមួយត្រូវបានជំនួសវិញដោយគោលនយោបាយកូនពីរ។^[៣០២] គោលនយោបាយកូនបីត្រូវបានប្រកាសនៅថ្ងៃទី៣១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២១ ដោយតែកំណើននៃមនុស្សចាស់ជរានៅក្នុងប្រទេស^[៣០២] ហើយនៅខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២១ ការកំណត់ទំហំគ្រួសារទាំងអស់ ក៏ដូចជាការពិន័យចំពោះការបង្កើតកូនលើសចំនួនកំណត់ត្រូវបានលុបចោលទាំងស្រុង។^[៣០៣] នៅឆ្នាំ២០២៣ អត្រាលទ្ធភាពបង្កើតកូនសរុបនៃប្រទេសចិនមាន ១.០៩ នាក់ដែលស្ថិតក្នុងចំណោមអត្រាទាបបំផុតនៅលើពិភពលោក។^[៣០៤] នៅឆ្នាំ២០២៣ ដដែរនោះ ការិយាល័យស្ថិតិជាតិចិនបានប៉ាន់ប្រមាណថាចំនួនប្រជាជនបានធ្លាក់ចុះចំនួន ៨៥០,០០០ នាក់ពីឆ្នាំ២០២១ ដល់ឆ្នាំ ២០២២ ដែលជាតំហយចុះលើកដំបូងចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៦១ មក។^[៣០៥]

ក្រុមជនជាតិ

ជាផ្លូវការ ប្រទេសចិនទទួលស្គាល់ក្រុមជនជាតិចំនួន ៥៦ ក្រុមដោយក្នុងនោះ ជនជាតិហានគឺជាជនជាតិដែលមានចំនួនច្រើនជាងគេ ដែលត្រូវស្មើនឹងជាង ៩១% នៃចំនួនប្រជាជនសរុប។^[២៩៩] ជនជាតិហាន ដែលត្រូវជាក្រុមជនជាតិដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក^[៣០៦] មានចំនួនច្រើនជាងក្រុមជនជាតិផ្សេងៗទាំងអស់ស្ទើរតែទូទាំងប្រទេសចិនលើកលែងតែនៅក្នុងតំបន់ទីបេ ស៊ីនជាំង^[៣០៧] ទីក្រុងលីងស៊ា^[៣០៨] និងខេត្តស្វយ័តមួយចំនួនដូចជា ខេត្តស៊ីហ្សួងបាណ្ណាជាដើម។^[៣០៩] ជនជាតិភាគតិចនៅចិនគឺមានចំនួនតិចជាង ១០% នៃចំនួនប្រជាជនសរុបនៅក្នុងប្រទេសបើយោងទៅតាមជំរឿនឆ្នាំ២០២០។^[២៩៩] បើប្រៀបធៀបទៅនឹងជំរឿនប្រជាជនឆ្នាំ២០១០ ចំនួនជនជាតិហានបានកើនចំនួន ៦០,៣៧៨,៦៩៣ នាក់ ឬស្មើនឹង ៤.៩៣% ខណៈដែលចំនួនជនជាតិភាគតិចចំនួន ៥៥ ក្រុមផ្សេងទៀតរួមគ្នាកើនបានចំនួន ១១,៦៧៥,១៧៩ នាក់ ឬ ១០.២៦%។^[២៩៩] ជំរឿនឆ្នាំ២០២០ បានបង្ហាញឱ្យឃើញមានជនជាតិបរទេសសរុបចំនួន ៨៤៥,៦៩៧ នាក់រស់នៅលើចិនដីគោក។^[៣១០]

ភាសា

ប្រទេសចិនសព្វថ្ងៃមានភាសាសម័យរហូតដល់ទៅ ២៩២ ភាសា។^[៣១១] ចិនកុកងឺដែលមានប្រភពមកពីមែកស៊ីនីទិកនៃអំបូរភាសាចិន-ទីបេ គឺជាភាសាដែលប្រជាជនចិននិយាយទូទៅច្រើនបំផុត (និយាយដោយប្រជាជនប្រមាណ ៨០%)^[៣១២]^[៣១៣] ហើយនានាភាពនៃភាសាចិនផ្សេងទៀតរួមមាន៖ ជីន អ៊ូ មីន ហាក់កា យូអេ ហ្ស៊ែង កាន ហ៊ុយចូវ និងភីងហ័រជាដើម។^[៣១៤] ក្រុមភាសានៃមែកទីបេ-ភូមាដូចជា ភាសាទីបេ ឈាំង ណាឈី និងយីជាដើម ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់នៅតាមតំបន់ខ្ពង់រាបទីបេ និងយូណាន-គុយចូវ។ ចំពោះប្រជាជនរស់នៅភាគឦសាន និងភាគពាយព្យវិញ ពួកគេច្រើននិយមនិយាយក្រុមភាសាអាល់តាអ៊ីកដែលមាន ភាសាម៉ាន់ជូ ម៉ុងហ្គោល និងពពួកភាសាទួកស៊ីគមួយចំនួនដូច៖ ភាសាអ៊ុយហ្គឺរ កាហ្សាក់ កៀគីស សាឡារ និងយូហ្គ័រខាងលិច។ល។^[៣១៥]^[៣១៦] ភាសាកូរ៉េត្រូវបានគេប្រើប្រាស់ជារឿយៗនៅតាមព្រំដែនកូរ៉េខាងជើង។ ជនជាតិដើមតៃវ៉ាន់ដែលរស់នៅលើចិនដីគោកច្រើននិយាយពពួកភាសាអូស្ត្រូណេស៊ី។

សាសនា

សេរីភាពសាសនាត្រូវបានធានាដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រទេសចិន (ជំពូក ២ មាត្រា ៣៦) ប៉ុន្តែអង្គការសាសនាណាដែលខ្វះការទទួលស្គាល់ផ្លូវការអាចត្រូវរងនឹងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញពីរដ្ឋ។^[១៥៩] រដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសចិនគឺមិនជឿនឹងសាសនាណាមួយឡើយពោលគឺត្រូវជារដ្ឋាភិបាលអទេវនិយម។ រាល់កិច្ចការ និងបញ្ហាសាសនាទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេសគឺស្ថិតនៅក្រោមទំនួលខុសត្រូវរបស់រដ្ឋបាលកិច្ចការសាសនាជាតិ ក្រោមនាយកដ្ឋានកិច្ចការរណសិរ្សរួបរួម។^[៣២១]

ជាងមួយសហស្សវត្សរ៍មកនេះ អរិយធម៌ចិនបានទទួលរងឥទ្ធិពលពីចលនាសាសនាជាច្រើន។ "គោលលទ្ធិទាំងបី" របស់ចិនរួមមាន លទ្ធិខុងជឺ លទ្ធិតាវ និងព្រះពុទ្ធសាសនា (ព្រះពុទ្ធសាសនាចិន) ហើយសាសនាធំៗទាំងបីនេះបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងការវិវត្តន៍នៃវប្បធម៌ចិន^[៣២២]^[៣២៣] ពង្រឹងក្របខណ្ឌទ្រឹស្ដី និងប្រលឹងនៃសាសនាប្រពៃណី។ សាសនាប្រជាប្រិយចិនក៏បានទទួលឥទ្ធិពលពីគោលលទ្ធិទាំងបី និងតាមទំនៀមទំលាប់ផ្សេងៗទៀតផងដែរ^[៣២៤] ហើយក្នុងនោះមានជំនឿដ៏គួរឱ្យកត់សម្គាល់មួយហៅថា ស៊្យែន (神) ដែលជាតួតំណាងឱ្យ "ថាមពលនៃជំនាន់" ដែលអាចចាត់ទុកជាព្រះអាទិទេពនៃធម្មជាតិជុំវិញ ឬដូនតារបស់មនុស្ស គោលគំនិតប្រណិប័តន៍ វីរបុរសវប្បធម៌ មាននៅក្នុងទេវកថា និងប្រវត្តិសាស្ត្រចិនជាដើម។^[៣២៥] នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២១ រដ្ឋាភិបាលចិនបានចូលរួមស្តារជំនឿប្រជាប្រិយឡើងវិញ ដោយទទួលស្គាល់នូវជំនឿទាំងនោះ។^[៣២៦] ចិនជាប្រទេសមួយដែលមានរូបសំណាកសាសនាខ្ពស់ៗជាងទីកន្លែងផ្សេងៗទាំងអស់នៅលើពិភពលោក ដែលសុទ្ធសឹងតែជារូបតំណាងឱ្យព្រះអាទិទេពនៃសាសនាប្រជាប្រិយចិន ឬបុគ្គលត្រាស់ដឹងនៃព្រះពុទ្ធសាសនា។

លទ្ធិតាវត្រូវបានចាត់តាំងជាសាសនារបស់រដ្ឋជាច្រើនដងនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃប្រទេសចិន។^[៣២៧]

ស្ថិតិទាក់ទិននឹងសាសនានៅក្នុងប្រទេសចិនគឺពិបាកប្រមូលណាស់ដោយសារតែនិយមន័យដ៏ស្មុគស្មាញ និងភាពស្រដៀងគ្នានៃប្រពៃណីសាសនានីមួយៗ។ ទន្ទឹមនឹងគ្នានេះ វិជ្ជាករបានកត់សម្គាល់ថានៅក្នុងប្រទេសចិនគឺមិនមានបន្ទាត់បែងចែកច្បាស់លាស់រវាងគោលលទ្ធិទាំងបី និងការប្រតិបត្តិសាសនាប្រជាប្រិយនោះឡើយ។^[៣២២] យោងតាមការសិក្សាដែលបានចេញផ្សាយនៅក្នុងឆ្នាំ២០២៣ បានចងក្រងនូវការវិភាគប្រជាសាស្រ្តដែលបានធ្វើឡើងពេញមួយទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០១០ និងដើមឆ្នាំ២០២០ ដោយក្នុងនោះបានបង្ហាញឱ្យឃើញថា ប្រជាជនចិនប្រមាណ ៧០% មានជំនឿ ឬអនុវត្តសាសនាប្រជាប្រិយចិន។ លទ្ធផលលម្អិតបន្ថែមបានបង្ហាញទៀតថា ក្នុងចំណោមប្រជាជន ៧០% នោះមាន ៣៣.៤% បានចាត់ទុកខ្លួនជាពុទ្ធសាសនិក ១៩.៦% ជាអ្នកគោរពប្រតិបត្តិលទ្ធិតាវ និង ១៧.៧% ទៀតប្រកាន់ខ្ជាប់នូវប្រភេទសាសនាប្រជាប្រិយផ្សេងៗ។^[៣] ចំពោះប្រជាជនចិនដែលនៅសេសសល់ទាំងប៉ុន្មានទៀតមាន ២៥.២% ជាអ្នកមិនជឿ ឬប្រកាន់សាសានាណាមួយ ២.៥% ជាគ្រិស្តសាសនិក និង ១.៦% ជាឥស្លាមសាសនិក។^[៣]

វប្បធម៌

សូមមើលផងដែរ

កំណត់សម្គាល់

↑ លុយដុល្លារហុងកុងត្រូវបានគេប្រើប្រាស់នៅក្នុងទីក្រុងហុងកុងចំណែកនៅឯម៉ាកាវវិញគឺគេប្រើប៉ាតាកាម៉ាកាវ

↑ បើយោងតាម Encyclopædia Britannica បានបញ្ជាក់ថា ផ្ទៃដីសរុបនៃសហរដ្ឋអាមេរិកគឺមានទំហំ ៩,៥២២,០៥៥ គម^២ ដែលមានទំហំតូចជាងប្រទេសចិនបន្តិច។ ក៏ប៉ុន្តែ បើតាមសៀវភៅ "CIA World Factbook" វិញបានបញ្ជាក់ថា ផ្ទៃដីសរុបប្រទេសចិនធ្លាប់មានទំហំធំជាងសហរដ្ឋអាមេរិក ប៉ុន្តែមកដល់ឆ្នាំ១៩៩៦ ទំហំផ្ទៃដីសហរដ្ឋអាមេរិកបានកើនឡើងធំជាងប្រទេសចិន បន្ទាប់ពីអាមេរិកបានរាប់បញ្ចូលផ្ទៃទឹកនៃតំបន់ឆ្នេរហ្គ្រែតលេកស៍ (មហាបឹង) ចូលទៅក្នុងផ្ទៃដីសរុបរបស់ខ្លួន។ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៨៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៦ ទំហំផ្ទៃដីសរុបនៃសហរដ្ឋអាមេរិកត្រូវបានគេកត់ត្រាថាមាន ៩,៣៧២,៦១០ គម^២ (រាប់តែផ្ទៃដីសរុប និងផ្ទៃទឹកក្នុងប្រទេសប៉ុណ្ណោះ)។ តួលេខនៃទំហំផ្ទៃដីសរុបមួយនេះត្រូវបានកែទៅ ៩,៦២៩,០៩១ គម^២ វិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៧ (ក្រោយបញ្ចូលតំបន់ហ្គ្រេតលេកស៍ និងតំបន់ឆ្នេរ)។ តួលេខត្រូវបានកែសម្រួលបន្តទៀតដូចជា នៅក្នុងឆ្នាំ២០០៤ វាបានកើនដល់ ៩,៦៣១,៤១៨ គម^២ ហើយនៅឆ្នាំ២០០៦ វាបានឡើងបន្តិចដល់ ៩,៦៣១,៤២០ គម^២ ហើយជាចុងក្រោយគឺនៅឆ្នាំ២០០៧ ដោយតួលេខបានកើនរហូតដល់ ៩,៨២៦,៦៣០ គម^២ (ក្រោយរាប់បញ្ចូលផ្ទៃទឹកប្រទេសចូល)។

ឯកសារយោង

↑ "Law of the People's Republic of China on the Standard Spoken and Written Chinese Language (Order of the President No.37)". Chinese Government. 31 October 2000. Archived from the original on 24 កក្កដា 2013. Retrieved 21 June 2013. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Erleichterung von Zuwanderung für Unternehmen vorteilhaft".
↑ ^៣,០ ^៣,១ ^៣,២
ស្ថិតិសមីបតាឆ្នាំ២០២៣ ពីលទ្ធផលស្ទង់មតិរបស់ការសិក្សាក្រុមគ្រួសារចិន (CFPS) នៃឆ្នាំ២០១៨ ដែលមាននៅក្នុងទិន្នន័យវិភាគខាងក្រោម៖
- "Measuring Religion in China" (PDF). Pew Research Center. 30 August 2023. Archived (PDF) from the original on 9 September 2023."Measuring Religions in China". 30 August 2023. Archived from the original on 30 September 2023. A compilation of statistics from reliable surveys held throughout the 2010s and early 2020s, with an emphasis on the CFPS 2018.
- Wenzel-Teuber, Katharina (2023). "Statistics on Religions and Churches in the People's Republic of China – Update for the Year 2022". Religions & Christianity in Today's China XIII: 18–44. ISSN 2192-9289.
- (2021)"Exploring Chinese folk religion: Popularity, diffuseness, and diversities". Chinese Journal of Sociology 7: 575–592. ISSN 2057-150X. DOI:10.1177/2057150X211042687.
↑ "China (People's Republic of) 1982 (rev. 2004)". Constitute. Retrieved 25 August 2019.
↑ "President Xi is making great attempts to 'Sinicize' Marxist-Leninist Thought 'with Chinese characteristics' in the political sphere," states Lutgard Lams, "Examining Strategic Narratives in Chinese Official Discourse under Xi Jinping" Journal of Chinese Political Science (2018) volume 23, pp 387–411 at p. 395.
↑ Master, Farah (17 January 2024). "China's population drops for second year, with record low birth rate". Reuters. https://www.reuters.com/world/china/chinas-population-drops-2nd-year-raises-long-term-growth-concerns-2024-01-17.
↑ "Population density (people per sq. km of land area)". IMF. Retrieved 16 May 2015.
↑ ^៨,០ ^៨,១ ^៨,២ ^៨,៣ "Report for Selected Countries and Subjects". មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ.
↑ ^៩,០ ^៩,១ "Gini index – China". ធនាគារពិភពលោក. Retrieved 31 ឧសភា 2022.
↑ "Human Development Report 2021/22" (PDF). កម្មវិធីអភិវឌ្ឍន៍សហប្រជាជាតិ. 8 September 2022. Retrieved 23 May 2023.
↑ Maddison, Angus (2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. Oxford University Press. p. 379. ល.ស.ប.អ. 978-0-191-64758-1. https://books.google.com/books?id=a-JGGp2suQUC&q=angus+maddison.
↑ "Overview". World Bank (in អង់គ្លេស). Retrieved 13 September 2020.
↑ Cordesman, Anthony (1 October 2019). "ប្រទេសចិននិងសហរដ្ឋអាមេរិក៖ កិច្ចសហប្រតិបត្តិការ ការប្រកួតប្រជែង និង/ឬជម្លោះ (អង់គ្លេស)". Center for Strategic and International Studies. Retrieved 22 March 2021. យោងតាមទស្សនៈនេះបានបង្ហាញយ៉ាងច្បាស់ថាប្រទេសចិនគឺជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចពិតរួចទៅហើយជាមួយនឹងធនធានដែលកំពុងកើនឡើងនិងមូលដ្ឋានបច្ចេកវិទ្យាដែលកំពុងមានការរីកចម្រើនឥតឈប់ឈរ។ រចនាសម្ពន្ធ័យោធារបស់ប្រទេសនេះកំពុងវិវត្តដល់ចំណុចមួយដែលចិនអាចប្រៀបធៀបឬប្រកួតប្រជែងជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិក–យ៉ាងហោចណាស់នៅទ្វីបអាស៊ី។
↑ Silver, Laura; Devlin, Kat; Huang, Christine (5 December 2019). "កំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសចិនត្រូវបានស្វាគមន៍យ៉ាងខ្លាំងនៅក្នុងទីផ្សារដែលកំពុងរីកចម្រើនប៉ុន្តែប្រទេសជិតខាងបាននាំគ្នាបង្កើតការប្រុងប្រយ័ត្ននូវឥទ្ធិពលចិន (អង់គ្លេស)". Pew Research Center. Retrieved 22 March 2021. ប្រទេសចិនបានកំពុងក្លាយជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានទសវត្សថ្មីៗនេះ។ វាមិនត្រឹមតែជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតលំដាប់ទីពីរនិងជាប្រទេសនាំចេញធំបំផុតនៅលើពិភពលោកតែប៉ុណ្ណោះទេប៉ុន្តែវាក៏បាននិងកំពុងវិនិយោគលើវិស័យហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនិងការអភិវឌ្ឍនៅឯបរទេសផងដែរ។
↑ Lendon, Brad (5 March 2021). "China has built the world's largest navy. Now what's Beijing going to do with it?". CNN. https://www.cnn.com/2021/03/05/china/china-world-biggest-navy-intl-hnk-ml-dst/index.html. "In 2018, China held 40% of the world's shipbuilding market by gross tons, according to United Nations figures cited by the China Power Project at the Center for Strategic and International Studies, well ahead of second place South Korea at 25%. Put in a historical perspective, China's shipbuilding numbers are staggering -- dwarfing even the U.S. efforts of World War II. China built more ships in one year of peace time (2019) than the U.S. did in four of war (1941-1945)."
↑ Lemahieu, Herve (29 May 2019). "Five big takeaways from the 2019 Asia Power Index". Lowy Institute. Archived from the original on 24 កក្កដា 2021. Retrieved 22 March 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Ciochon, Russell; Larick, Roy (1 January 2000). "Early Homo erectus Tools in China". Archeology. Retrieved 30 November 2012.
↑ "The Peking Man World Heritage Site at Zhoukoudian". UNESCO. Archived from the original on 23 June 2016. Retrieved 6 March 2013.
↑ (Mar 2009)"Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with (26)Al/(10)Be burial dating". Nature 458 (7235): 198–200. ISSN 0028-0836. DOI:10.1038/nature07741.
↑ Rincon, Paul (14 October 2015). "Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'". BBC News. https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861.
↑ Tanner, Harold M. (2009). China: A History. Hackett Publishing. pp. 35–36. ល.ស.ប.អ. 978-0-87220-915-2. https://books.google.com/books?id=VIWC9wCX2c8C&pg=PA35.
↑ Xia–Shang–Zhou Chronology Project by People's Republic of China
↑ "Bronze Age China". National Gallery of Art. Archived from the original on 25 July 2013. Retrieved 11 July 2013.
↑ China: Five Thousand Years of History and Civilization. City University of HK Press. 2007. p. 25. ល.ស.ប.អ. 978-962-937-140-1. https://books.google.com/books?id=z-fAxn_9f8wC&pg=PA25.
↑ Pletcher, Kenneth (2011). The History of China. Britannica Educational Publishing. p. 35. ល.ស.ប.អ. 978-1-61530-181-2. https://books.google.com/books?id=A1nwvKNPMWkC&pg=PA35.
↑ Fowler, Jeaneane D.; Fowler, Merv (2008). Chinese Religions: Beliefs and Practices. Sussex Academic Press. p. 17. ល.ស.ប.អ. 978-1-84519-172-6. https://books.google.com/books?id=rpJNfIAZltoC&pg=PA17.
↑ William G. Boltz, Early Chinese Writing, World Archaeology, Vol. 17, No. 3, Early Writing Systems. (Feb. 1986), pp. 420–436 (436).
↑ David N. Keightley, "Art, Ancestors, and the Origins of Writing in China", Representations, No. 56, Special Issue: The New Erudition. (Autumn, 1996), pp.68–95 [68].
↑ Hollister, Pam (1996). "Zhengzhou". In Schellinger, Paul E.; Salkin, Robert M. (eds.). International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania. Fitzroy Dearborn Publishers. p. 904. ISBN 978-1-884964-04-6.
↑ Allan, Keith (2013). The Oxford Handbook of the History of Linguistics. Oxford University Press. p. 4. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-958584-7. https://books.google.com/books?id=BzfRFmlN2ZAC&pg=PA4.
↑ "Warring States". Encyclopædia Britannica.
↑ Sima Qian, Translated by Burton Watson. Records of the Grand Historian: Han Dynasty I, pp. 11–12. ISBN 0-231-08165-0.
↑ ^៣៣,០ ^៣៣,១ Bodde, Derk. (1986). "The State and Empire of Ch'in", in The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.
↑ ^៣៤,០ ^៣៤,១ Lewis, Mark Edward (2007). The Early Chinese Empires: Qin and Han. London: Belknap Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-02477-9. https://archive.org/details/historyofimperia00broo.
↑ "Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st century". World Bank Publications via Eric.ed.gov. Retrieved 22 October 2012.
↑ Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present – Volume 1: From Human Origins to 1500 CE. Routledge. p. 108. ល.ស.ប.អ. 978-1-135-08822-4. https://books.google.com/books?id=zdwpAAAAQBAJ&pg=PA108.
↑ Whiting, Marvin C. (2002). Imperial Chinese Military History. iUniverse. p. 214
↑ Ki-Baik Lee (1984). A new history of Korea. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-61576-2. p.47.
↑ David Andrew Graff (2002). Medieval Chinese warfare, 300–900. Routledge. ISBN 0-415-23955-9. p.13.
↑ Adshead, S. A. M. (2004). T'ang China: The Rise of the East in World History. New York: Palgrave Macmillan. p. 54
↑ Nishijima, Sadao (1986), "The Economic and Social History of Former Han", ជា Twitchett, Denis; Loewe, Michael, Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 545–607, ល.ស.ប.អ. 978-0-521-24327-8
↑ City University of HK Press (2007). China: Five Thousand Years of History and Civilization. ISBN 962-937-140-5. p.71
↑ Paludan, Ann (1998). Chronicle of the Chinese Emperors. London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05090-2. p. 136.
↑ Essentials of Neo-Confucianism: Eight Major Philosophers of the Song and Ming Periods. Greenwood Publishing Group. 1999. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-0-313-26449-8. https://books.google.com/books?id=sjzPPg8eK7sC&pg=PA3.
↑ "Northern Song dynasty (960–1127)". Metropolitan Museum of Art. Retrieved 27 November 2013.
↑ 从汝窑、修内司窑和郊坛窑的技术传承看宋代瓷业的发展. wanfangdata.com.cn. 15 February 2011. Retrieved 15 August 2015.
↑ Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. Stanford University Press. 1962. p. 22. ល.ស.ប.អ. 978-0-8047-0720-6. https://archive.org/details/dailylifeinchina00gern/page/22.
↑ May, Timothy (2012). The Mongol Conquests in World History. Reaktion Books. p. 1211. ល.ស.ប.អ. 978-1-86189-971-2. https://books.google.com/books?id=ZRIt9sZaTREC.
↑ Weatherford, Jack (2004). "2: Tale of Three Rivers". Genghis Khan and the Making of the Modern World. Random House/Three Rivers Press. p. 95. ល.ស.ប.អ. 978-0-609-80964-8.
↑ Ping-ti Ho. "An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China", in Études Song, Series 1, No 1, (1970). pp. 33–53.
↑ Rice, Xan (25 July 2010). "Chinese archaeologists' African quest for sunken ship of Ming admiral". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2010/jul/25/kenya-china.
↑ "Wang Yangming (1472—1529)". Internet Encyclopedia of Philosophy. Archived from the original on 9 November 2013. Retrieved 9 December 2013.
↑ . 8 April 2012. http://www.docin.com/p-378667223.html។ បានយកមក 2 September 2015.
↑ John M. Roberts (1997). A Short History of the World. Oxford University Press. p. 272. ISBN 0-19-511504-X.
↑ The Cambridge History of China: Volume 10, Part 1, by John K. Fairbank, p37
↑ Deng, Kent (2015). China's Population Expansion and Its Causes during the Qing Period, 1644–1911. pp. 1. https://eprints.lse.ac.uk/64492/1/WP219.pdf។ បានយកមក April 7, 2024.
↑ Rowe, William (2010). China's Last Empire – The Great Qing. Harvard University Press. p. 123. ល.ស.ប.អ. 9780674054554. https://books.google.com/books?id=KN7Awmzx2PAC.
↑ . 九州出版社. 2010. pp. 104–112. ល.ស.ប.អ. 978-7-5108-0062-7.
↑ . 花城出版社. 1996. p. 71. ល.ស.ប.អ. 978-7-5360-2320-8.
↑ Embree, Ainslie; Gluck, Carol (1997). Asia in Western and World History: A Guide for Teaching. M.E. Sharpe. p. 597. ល.ស.ប.អ. 1-56324-265-6. https://archive.org/details/asiainwesternwor00ains.
↑ "Sino-Japanese War (1894–95)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 12 November 2012.
↑ 李恩涵 (2004). 近代中國外交史事新研. 臺灣商務印書館. p. 78. ល.ស.ប.អ. 978-957-05-1891-7. https://books.google.com/books?id=cA8OBkr-JmMC&pg=PA78.
↑ "Dimensions of need – People and populations at risk". Food and Agriculture Organization of the United Nations. 1995. Archived from the original on 2023-10-30. Retrieved April 8, 2024.
↑ Li, Xiaobing (2007). A History of the Modern Chinese Army. University Press of Kentucky. pp. 13, 26–27. ល.ស.ប.អ. 978-0-8131-2438-4.
↑ "The abdication decree of Emperor Puyi (1912)". Chinese Revolution. 4 June 2013. Archived from the original on 2023-04-10. Retrieved April 8, 2024.
↑ Eileen Tamura (1997). China: Understanding Its Past. Volume 1. University of Hawaii Press. ISBN 0-8248-1923-3. p.146.
↑ Stephen Haw, (2006). Beijing: A Concise History. Taylor & Francis, ISBN 0-415-39906-8. p.143.
↑ Bruce Elleman (2001). Modern Chinese Warfare. Routledge. ISBN 0-415-21474-2. p.149.
↑ Graham Hutchings (2003). Modern China: A Guide to a Century of Change. Harvard University Press. ISBN 0-674-01240-2. p.459.
↑ Ankit Panda (2015-05-05). "The Legacy of China's May Fourth Movement". The Diplomat. Archived from the original on 2024-02-22. Retrieved 2024-04-08.
↑ Hung-Mao Tien (1972). Government and Politics in Kuomintang China, 1927–1937 (Volume 53). Stanford University Press. ISBN 0-8047-0812-6. pp. 60–72.
↑ Suisheng Zhao (2000). China and Democracy: Reconsidering the Prospects for a Democratic China. Routledge. ISBN 0-415-92694-7. p.43.
↑ David Ernest Apter, Tony Saich (1994). Revolutionary Discourse in Mao's Republic. Harvard University Press. ISBN 0-674-76780-2. p.198.
↑ "Nuclear Power: The End of the War Against Japan". BBC — History. Retrieved 14 July 2013.
↑ "Judgement: International Military Tribunal for the Far East" Archived 2018-08-04 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Chapter VIII: Conventional War Crimes (Atrocities). November 1948. Retrieved 8 April 2024.
↑ "The Moscow Declaration on general security". Yearbook of the United Nations 1946–1947. Lake Success, NY: United Nations. 1947. p. 3. ម.ប.គ.ល. 243471225. http://www.unmultimedia.org/searchers/yearbook/page.jsp?volume=1946-47&page=38។ បានយកមក 25 April 2015.
↑ "Declaration by United Nations". United Nations. Retrieved 20 June 2015.
↑ Hoopes, Townsend, and Douglas Brinkley. FDR and the Creation of the U.N. (Yale University Press, 1997)
↑ Gaddis, John Lewis (1972). The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947. Columbia University Press. pp. 24–25. ល.ស.ប.អ. 978-0-231-12239-9. https://archive.org/details/unitedstatesorig0000gadd.
↑ ^៨០,០ ^៨០,១ Tien, Hung-mao (1991). "The Constitutional Conundrum and the Need for Reform". ជា Feldman, Harvey. Constitutional Reform and the Future of the Republic of China. M.E. Sharpe. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-0-87332-880-7. https://books.google.com/books?id=xCxMn-2msr8C&pg=PA3.
↑ 李丹青. "What's behind the founding ceremony of the PRC?". www.chinadaily.com.cn. Archived from the original on 2023-02-18. Retrieved 2024-04-08.
↑ Ben Westcott; Lily Lee (30 September 2019). "They were born at the start of Communist China. 70 years later, their country is unrecognizable". CNN. https://www.cnn.com/2019/09/29/asia/china-beijing-mao-october-1-70-intl-hnk/index.html.
↑ "Red Capture of Hainan Island". The Tuscaloosa News. 9 May 1950. https://news.google.com/newspapers?nid=1817&dat=19500509&id=FUw_AAAAIBAJ&pg=3627,3301880.
↑ "The Tibetans" (PDF). University of Southern California. Archived from the original (PDF) on 16 October 2013. Retrieved 20 July 2013. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ John W. Garver (1997). The Sino-American alliance: Nationalist China and American Cold War strategy in Asia. M.E. Sharpe. p. 169. ល.ស.ប.អ. 978-0-7656-0025-7. https://books.google.com/books?id=ZNCghCIbyVAC&q=C.I.A%20%20Ma%20bufang&pg=PA169។ បានយកមក 20 July 2013.
↑ Busky, Donald F. (2002). Communism in History and Theory. Greenwood Publishing Group. p.11.
↑ "A Country Study: China". www.loc.gov. Retrieved 3 October 2017.
↑ Madelyn Holmes (2008). Students and teachers of the new China: thirteen interviews. McFarland. p. 185. ល.ស.ប.អ. 978-0-7864-3288-2. https://books.google.com/books?id=lJK-GRriJAoC។ បានយកមក 7 November 2011.
↑ Mirsky, Jonathan (9 December 2012). "Unnatural Disaster". The New York Times. https://www.nytimes.com/2012/12/09/books/review/tombstone-the-great-chinese-famine-1958-1962-by-yang-jisheng.html?nl=books&emc=edit_bk_20121207.
↑ Holmes, Leslie. Communism: A Very Short Introduction (Oxford University Press 2009). ISBN 978-0-19-955154-5. p. 32 "Most estimates of the number of Chinese dead are in the range of 15 to 30 million."
↑ "1964: China's first atomic bomb explodes". china.org.cn. Archived from the original on 2023-03-22. Retrieved 2024-04-08.
↑ Michael Y.M. Kao. "Taiwan's and Beijing's Campaigns for Unification" in Harvey Feldman and Michael Y. M. Kao (eds., 1988): Taiwan in a Time of Transition. New York: Paragon House. p.188.
↑ Hamrin, Carol Lee; Zhao, Suisheng (1995-01-15). Decision-making in Deng's China: Perspectives from Insiders. M.E. Sharpe. ល.ស.ប.អ. 978-0-7656-3694-2. https://books.google.com/books?id=MySp8yumuJ4C&q=boluan+fanzheng&pg=PA32។ បានយកមក 2024-04-08.
↑ Hart-Landsberg, Martin; and Burkett, Paul. "China and Socialism: Market Reforms and Class Struggle". Monthly Review. Retrieved 30 October 2008.
↑ Harding, Harry (December 1990). "The Impact of Tiananmen on China's Foreign Policy". National Bureau of Asian Research. Archived from the original on 4 April 2014. Retrieved 28 November 2013. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^៩៦,០ ^៩៦,១ ^៩៦,២ ^៩៦,៣ "Jiang Zemin, who guided China's economic rise, dies". Associated Press. 30 November 2022. https://apnews.com/article/china-beijing-hong-kong-obituaries-jiang-zemin-4ee4c5dcaf567e02efa3c5c7186af30a.
↑ "China Gets Down to Business at Party Congress". 13 September 1997. https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1997-sep-13-mn-31787-story.html.
↑ Vogel, Ezra (2011). Deng Xiaoping and the Transformation of China. Belknap Press. p. 682. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-72586-7.
↑ Orlik, Tom (16 November 2012). "Charting China's Economy: A Decade Under Hu Jintao". The Wall Street Journal. http://blogs.wsj.com/chinarealtime/2012/11/16/charting-chinas-economy-10-years-under-hu-jintao/។ បានយកមក 08 April 2024.
↑ Carter, Shan; Cox, Amanda; Burgess, Joe; Aigner, Erin (26 August 2007). "China's Environmental Crisis". The New York Times. https://www.nytimes.com/interactive/2007/08/26/world/asia/20070826_CHINA_GRAPHIC.html.
↑ Griffiths, Daniel (16 April 2004). "China worried over pace of growth". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4913622.stm.
↑ China: Migrants, Students, Taiwan. Migration News. January 2006.
↑ Cody, Edward (28 January 2006). "In Face of Rural Unrest, China Rolls Out Reforms". The Washington Post. ល.ត.ម.អ. 0190-8286. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/01/27/AR2006012701588.html.
↑ "China's anti-corruption campaign expands with new agency". BBC News. 20 March 2018. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-43453769.
↑ Marquis, Christopher; Qiao, Kunyuan (2022-11-15). Mao and Markets: The Communist Roots of Chinese Enterprise. Yale University Press. អ.វ.ល.:10.2307/j.ctv3006z6k. ល.ស.ប.អ. 978-0-300-26883-6.
↑ Wingfield-Hayes, Rupert (23 October 2022). "Xi Jinping's party is just getting started". BBC News. https://www.bbc.com/news/world-asia-china-63225277.
↑ "Nepal and China agree on Mount Everest's height". BBC News. 8 April 2010. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8608913.stm.
↑ "Lowest Places on Earth". National Park Service. 28 February 2015. Archived from the original on 2015-02-07. Retrieved 25 June 2024.
↑ Regional Climate Studies of China. Springer. 2008. p. 1. ល.ស.ប.អ. 978-3-540-79242-0. https://books.google.com/books?id=SEO_RyNDJ0gC&pg=PA1។ បានយកមក 2024-06-26.
↑ Waghorn, Terry (7 March 2011). "Fighting Desertification". Forbes. https://www.forbes.com/sites/terrywaghorn/2011/03/07/fighting-desertification/.
↑ "Beijing hit by eighth sandstorm". BBC News. 17 April 2006. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4915690.stm.
↑ Chow, Gregory (2006) Are Chinese Official Statistics Reliable? CESifo Economic Studies 52. 396–414. 10.1093/cesifo/ifl003.
↑ (October 2020)"On the accuracy of official Chinese crop production data: Evidence from biophysical indexes of net primary production". Proceedings of the National Academy of Sciences 117 (41): 25434–25444. DOI:10.1073/pnas.1919850117.
↑ "Countries by commodity". FAOSTAT. Archived from the original on 2020-06-29. Retrieved 30 June 2024.
↑ World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2023. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2023. អ.វ.ល.:10.4060/cc8166en. ល.ស.ប.អ. 978-92-5-138262-2. https://www.fao.org/documents/card/en?details=cc8166en។ បានយកមក 2024-06-30.
↑ Williams, Jann (10 December 2009). "Biodiversity Theme Report". Environment.gov.au. Archived from the original on 11 August 2011. Retrieved 30 June 2024.
↑ Countries with the Highest Biological Diversity Archived 26 March 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 24 April 2013.
↑ "Country Profiles – China". Convention on Biological Diversity. Archived from the original on 2023-12-09. Retrieved 30 June 2024.
↑ "translation: China Biodiversity Conservation Strategy and Action Plan. Years 2011–2030" (PDF). Convention on Biological Diversity. Archived (PDF) from the original on 2022-10-09. Retrieved 30 June 2024.
↑ IUCN Initiatives – Mammals – Analysis of Data – Geographic Patterns 2012 Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. IUCN. Retrieved 1 July 2024. Data does not include species in Taiwan.
↑ Countries with the most bird species Archived 16 February 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 1 July 2024.
↑ Countries with the most reptile species Archived 2013-02-16 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 1 July 2024.
↑ IUCN Initiatives – Amphibians – Analysis of Data – Geographic Patterns 2012 Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. IUCN. Retrieved 1 July 2024. Data does not include species in Taiwan.
↑ Top 20 countries with most endangered species IUCN Red List Archived 24 April 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. 5 March 2010. Retrieved 1 July 2024.
↑ "Nature Reserves". China Internet Information Center. Archived from the original on 15 November 2010. Retrieved 1 July 2024.
↑ (2013). "Holocene survival of Late Pleistocene megafauna in China: a critical review of the evidence". Quaternary Science Reviews 76: 156–166. DOI:10.1016/j.quascirev.2013.06.030.
↑ (2018). "Wild Mammals of Ancient North China". The Journal of Chinese History 2 (2): 291–312. DOI:10.1017/jch.2017.45.
↑ Countries with the most vascular plant species Archived 12 January 2014 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 1 July 2024.
↑ ^{១២៩,០} ^{១២៩,១} China (3 រ.រ.). Rough Guides. 2003. p. 1213. ល.ស.ប.អ. 978-1-84353-019-0. https://books.google.com/books?id=dA_QbQiZkB4C&pg=PA1213។ បានយកមក 2024-07-01.
↑ Conservation Biology: Voices from the Tropics. John Wiley & Sons. 2013. p. 208. ល.ស.ប.អ. 978-1-118-67981-4. https://books.google.com/books?id=OeqjKhDml6wC&pg=PA208។ បានយកមក 2024-07-01.
↑ Ma, Xiaoying; Ortalano, Leonard (2000). Environmental Regulation in China. Rowman & Littlefield. pp. 1. ល.ស.ប.អ. 978-0-8476-9399-3. https://books.google.com/books?id=eQTbZRWgC74C&pg=PA1។ បានយកមក 2024-03-28.
↑ "China acknowledges 'cancer villages'". BBC News. 22 February 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-21545868.
↑ Soekov, Kimberley (28 October 2012). "Riot police and protesters clash over China chemical plant". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-20114306.
↑ "Is air quality in China a social problem?". Center for Strategic and International Studies. ChinaPower Project. 15 February 2016. Archived from the original on 2020-03-26. Retrieved 3 July 2024.
↑ "Ambient air pollution: A global assessment of exposure and burden of disease". អង្គការសុខភាពពិភពលោក. Archived from the original on 28 September 2016. Retrieved 3 July 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Chestney, Nina (10 June 2013). "Global carbon emissions hit record high in 2012". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-iea-emissions-idUSBRE95908S20130610.
↑ ^{១៣៧,០} ^{១៣៧,១} "Each Country's Share of CO2 Emissions". Union of Concerned Scientists. August 2020. Archived from the original on 2019-10-15. Retrieved 3 July 2024.
↑ "2022 State of Ecology & Environment Report Review". China Water Risk. 21 July 2023. Archived from the original on 2024-01-17. Retrieved 3 July 2024.
↑ Jayaram, Kripa; Kay, Chris; Murtaugh, Dan (14 June 2022). "China Reduced Air Pollution in 7 Years as Much as US Did in Three Decades". Bloomberg News. https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-06-14/china-s-clean-air-campaign-is-bringing-down-global-pollution.
↑ ^{១៤០,០} ^{១៤០,១} "China going carbon neutral before 2060 would lower warming projections by around 0.2 to 0.3 degrees C". Climate Action Tracker. 23 September 2020. Archived from the original on 2024-02-11. Retrieved 1 August 2024.
↑ ^{១៤១,០} ^{១៤១,១} Schonhardt, Sara (30 January 2023). "China Invests $546 Billion in Clean Energy, Far Surpassing the U.S.". Scientific American. https://www.scientificamerican.com/article/china-invests-546-billion-in-clean-energy-far-surpassing-the-u-s/#:~:text=The%20country%20spent%20%24546%20billion,billion%20in%20clean%20energy%20investments..
↑ Meng, Meng (5 January 2017). "China to plow $361 billion into renewable fuel by 2020". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-china-energy-renewables/china-to-plow-361-billion-into-renewable-fuel-by-2020-idUSKBN14P06P.
↑ Maguire, Gavin (23 November 2022). "Column: China on track to hit new clean & dirty power records in 2022". Reuters. https://www.reuters.com/business/energy/china-track-hit-new-clean-dirty-power-records-2022-maguire-2022-11-23/.
↑ "Global Electricity Review 2024: Analysis of key power sector emitters in 2023". Ember. 8 May 2024. Retrieved 1 August 2024.
↑ Perkins, Robert (2022-10-07). "Russian seaborne crude exports slide to 12-month low as EU ban, price caps loom". S&P Global. Archived from the original on 2022-10-14.
↑ International Energy Agency (24 February 2022). "Oil Market and Russian Supply – Russian supplies to global energy markets". IEA. Archived from the original on 2023-01-16. Retrieved 1 August 2024.
↑ (February 1998)"The Present Situation and Prospects of Plant Taxonomy in China". Taxon 47: 67–74. DOI:10.2307/1224020.
↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named United States
↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named UN Stat
↑ ^{១៥០,០} ^{១៥០,១} {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
↑ Wei, Yuwa (2014). "China and ITS Neighbors". Willamette Journal of International Law and Dispute Resolution 22: 105–136.
↑ "Groundless to view China as expansionist, says Beijing after PM Modi's Ladakh visit". India Today. 3 July 2020. Archived from the original on 2023-08-10. Retrieved 25 September 2024.
↑ Fravel, M. Taylor (1 October 2005). "Regime Insecurity and International Cooperation: Explaining China's Compromises in Territorial Disputes". International Security 30 (2): 46–83. DOI:10.1162/016228805775124534.
↑ Fravel, M. Taylor (2008). Strong Borders, Secure Nation: Cooperation and Conflict in China's Territorial Disputes. Princeton University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-691-13609-7.
↑ "India-China dispute: The border row explained in 400 words". BBC News. 14 December 2022. https://www.bbc.com/news/world-asia-53062484.
↑ "Bhutan wants a border deal with China: Will India accept?". BBC News. 26 April 2023. https://www.bbc.com/news/world-asia-india-65396384.
↑ "China denies preparing war over South China Sea shoal". BBC News. 12 May 2012. https://www.bbc.com/news/world-asia-18045383.
↑ "How uninhabited islands soured China-Japan ties". BBC News. 27 November 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-11341139.
↑ ^{១៥៩,០} ^{១៥៩,១} "Constitution of the People's Republic of China". The National People's Congress of the People's Republic of China. 20 វិច្ឆិកា 2019. Retrieved 20 មីនា 2021.
↑ Jia, Qinglin (1 January 2013). "The Development of Socialist Consultative Democracy in China". Qiushi. Archived from the original on 9 March 2017. Retrieved 9 April 2024.
↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Decoding China-2021
↑ Ringen, Stein (2016). The Perfect Dictatorship: China in the 21st Century. Hong Kong University Press. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-9-888-20893-7.
↑ Qian, Isabelle; Xiao, Muyi; Mozur, Paul; Cardia, Alexander (21 June 2022). "Four Takeaways From a Times Investigation Into China's Expanding Surveillance State". The New York Times. https://www.nytimes.com/2022/06/21/world/asia/china-surveillance-investigation.html.
↑ ^{១៦៤,០} ^{១៦៤,១} "Freedom in the World 2024: China". Freedom House. 2024. Retrieved 9 មេសា 2024.
↑ "Where democracy is most at risk". The Economist. 14 February 2024. ល.ត.ម.អ. 0013-0613. https://www.economist.com/graphic-detail/2024/02/14/four-lessons-from-the-2023-democracy-index.
↑ ^{១៦៦,០} ^{១៦៦,១} Wei, Changhao (11 មីនា 2018). "Annotated Translation: 2018 Amendment to the P.R.C. Constitution (Version 2.0)". NPC Observer. Retrieved 15 កញ្ញា 2021.
↑ Hernández, Javier C. (25 តុលា 2017). "China's 'Chairman of Everything': Behind Xi Jinping's Many Titles". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2017/10/25/world/asia/china-xi-jinping-titles-chairman.html.
↑ "Democratic Parties". People's Daily. Retrieved 15 កញ្ញា 2021.
↑ The landmark study of military generations and factions is William Whitson's The Chinese High Command, Praeger, 1973
↑ Alexander Baturo; Robert Elgie (2019). (អង់គ្លេស) The Politics of Presidential Term Limits. Oxford University Press. p. 263. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-883740-4. https://books.google.com/books?id=ncSbDwAAQBAJ&pg=PA263.
↑ Matthew Kroenig (2020). (អង់គ្លេស) The Return of Great Power Rivalry: Democracy Versus Autocracy from the Ancient World to the U. S. and China. Oxford University Press. pp. 176–177. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-008024-2. https://books.google.com/books?id=dXLKDwAAQBAJ&pg=PA176.
↑ Shirk, Susan (13 November 2012). "(អង់គ្លេស) China's Next Leaders: A Guide to What's at Stake". China File. http://www.chinafile.com/chinas-next-leaders-guide-whats-stake.
↑ Moore, Malcolm (15 November 2012). "(អង់គ្លេស) Xi Jinping crowned new leader of China Communist Party". The Daily Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china/9679477/Xi-Jinping-crowned-new-leader-of-China-Communist-Party.html.
↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named CDPD
↑ "(អង់គ្លេស) Xi Jinping at China congress calls on party to tighten its grip on the country". The Washington Post. 18 October 2017. https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/confidence-control-paranoia-mark-xi-jinpings-speech-at-china-party-congress/2017/10/18/6e618694-b373-11e7-9b93-b97043e57a22_story.html.
↑ "(អង់គ្លេស) China sounds alarm over fast growing gap between rich and poor". Associated Press. 11 May 2002. http://www.highbeam.com/doc/1P1-52919430.html.
↑ "(អង់គ្លេស) A Point of View: Is China more legitimate than the West?". BBC News. 2 November 2012. https://www.bbc.co.uk/news/magazine-20178655.
↑ "(អង់គ្លេស) Global Diplomacy Index – Country Rank". Lowy Institute. Archived from the original on 2024-02-25. Retrieved 24 June 2024.
↑ Chang, Eddy (22 August 2004). Perseverance will pay off at the UN Archived 6 August 2007 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., The Taipei Times.
↑ "About G20". G20. Archived from the original on 2023-08-25. Retrieved 23 June 2024.
↑ "Riyadh joins Shanghai Cooperation Organization as ties with Beijing grow". Reuters. 2023-03-29. https://www.reuters.com/world/riyadh-joins-shanghai-cooperation-organization-ties-with-beijing-grow-2023-03-29/.
↑ "EAS Participating Countries". East Asia Summit. Archived from the original on 2023-09-23. Retrieved 23 June 2024.
↑ "About APEC". Asia-Pacific Economic Cooperation. September 2021. Archived from the original on 2024-03-21. Retrieved 23 June 2024.
↑ "China says communication with other developing countries at Copenhagen summit transparent". People's Daily. 21 December 2009. http://english.peopledaily.com.cn/90001/90776/90883/6847341.html.
↑ "(អង់គ្លេស) Bric summit ends in China with plea for more influence". BBC News. 14 April 2011. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-13076229.
↑ ^{១៨៦,០} ^{១៨៦,១} Drun, Jessica (28 December 2017). "One China, Multiple Interpretations". Center for Advanced China Research. Archived from the original on 2020-03-09. Retrieved 24 June 2024.
↑ "Taiwan's Ma to stopover in US: report". Agence France-Presse. 12 January 2010. http://www.mysinchew.com/node/33834.
↑ Macartney, Jane (1 February 2010). "(អង់គ្លេស) China says US arms sales to Taiwan could threaten wider relations". The Times. https://www.thetimes.co.uk/article/china-says-us-arms-sales-to-taiwan-could-threaten-wider-relations-pl2j2pdn667.
↑ Hale, Erin (25 October 2021). "Taiwan taps on United Nations' door, 50 years after departure". Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/news/2021/10/25/chinas-un-seat-50-years-on.
↑ Keith, Ronald C.. China from the inside out – fitting the People's republic into the world. PlutoPress. pp. 135–136.
↑ Timothy Webster (17 May 2013). "China's Human Rights Footprint in Africa". Case Western Reserve University School of Law. pp. 628 and 638. Archived from the original on 2024-02-29. Retrieved 2024-06-24.
↑ "An Authoritarian Axis Rising?". The Diplomat. 29 June 2012. https://thediplomat.com/2012/06/an-authoritarian-axis-rising/.
↑ Maria Siow (2021-03-27). "Could Myanmar's ethnic armed groups turn the tide against the junta, with a little help from Beijing?". South China Morning Post. Archived from the original on 2023-11-27. Retrieved 8 June 2024.
↑ "(អង់គ្លេស) China, Russia launch largest ever joint military exercise". Deutsche Welle. 5 July 2013. https://www.dw.com/en/china-russia-launch-largest-ever-joint-military-exercise/a-16931106.
↑ "(អង់គ្លេស) Energy to dominate Russia President Putin's China visit". BBC News. 5 June 2012. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-18327632.
↑ Gladstone, Rick (19 July 2012). "Friction at the U.N. as Russia and China Veto Another Resolution on Syria Sanctions". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2012/07/20/world/middleeast/russia-and-china-veto-un-sanctions-against-syria.html.
↑ "(អង់គ្លេស) Xi Jinping: Russia-China ties 'guarantee world peace'". BBC News. 23 March 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-21911842.
↑ Martin, Eric; Monteiro, Ana (7 February 2023). "US-China Goods Trade Hits Record Even as Political Split Widens". Bloomberg News. https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-02-07/us-china-trade-climbs-to-record-in-2022-despite-efforts-to-split.
↑ McLaughlin, Abraham (30 March 2005). "A rising China counters US clout in Africa". The Christian Science Monitor. ល.ត.ម.អ. 0882-7729. https://www.csmonitor.com/2005/0330/p01s01-woaf.html.
↑ Lyman, Princeton (21 July 2005). "China's Rising Role in Africa". Council on Foreign Relations. Archived from the original on 15 កក្កដា 2007. Retrieved 10 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Politzer, Malia (6 August 2008). "China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration". Migration Policy Institute. Retrieved 10 តុលា 2021.
↑ Timsit, Annabelle (15 February 2021). "China dethroned the US as Europe's top trade partner in 2020". Quartz. https://qz.com/1973067/china-dethroned-the-us-as-europes-top-trade-partner-in-2020/.
↑ Stefan Wolff (2023-05-24). "How China is increasing its influence in central Asia as part of global plans to offer an alternative to the west". The Conversation. Archived from the original on 2024-03-03. Retrieved 2024-06-24.
↑ Owen Greene; Christoph Bluth (2024-02-09). "China's increasing political influence in the south Pacific has sparked an international response". The Conversation. Archived from the original on 2024-03-03. Retrieved 2024-06-24.
↑ "ASEAN Statistical Yearbook 2022" (PDF). ASEAN. December 2022. Archived (PDF) from the original on 2023-05-16. Retrieved 24 May 2024.
↑ "(អង់គ្លេស) The U.S. and China Are Battling for Influence in Latin America, and the Pandemic Has Raised the Stakes". Time. 4 February 2021. https://time.com/5936037/us-china-latin-america-influence.
↑ "In Latin America, a Biden White House faces a rising China". Reuters. 14 December 2020. https://www.reuters.com/article/us-latam-usa-china-insight/in-latin-america-a-biden-white-house-faces-a-rising-china-idUSKBN28O18R.
↑ Dollar, David (October 2020). "Seven years into China's Belt and Road". Brookings. Archived from the original on 2023-05-30. Retrieved 24 June 2024.
↑ Cai, Peter. "Understanding China's Belt and Road Initiative". Lowy Institute. Archived from the original on 2022-09-01. Retrieved 24 June 2024.
↑ Kynge, James; Sun, Yu (30 April 2020). "China faces wave of calls for debt relief on 'Belt and Road' projects". Financial Times. https://www.ft.com/content/5a3192be-27c6-4fe7-87e7-78d4158bd39b.
↑
Harry G. Broadman (2007). Africa's Silk Road: China and India's New Economic Frontier. World Bank. ល.ស.ប.អ. 9780821368350. http://hdl.handle.net/10986/7186។ បានយកមក 2024-03-28.
- Wolf D. Hartmann; Wolfgang Maennig; Run Wang (2017). Chinas neue Seidenstraße Kooperation statt Isolation - der Rollentausch im Welthandel. Frankfurter Allgemeine Buch. p. 59. ល.ស.ប.អ. 9783956012242.
- Marcus Hernig (2018). Die Renaissance der Seidenstrasse : der Weg des chinesischen Drachens ins Herz Europas. FinanzBuch Verlag (FBV). p. 112. ល.ស.ប.អ. 9783959721387.
- Harry de Wilt (17 December 2019). "Is 'One Belt, One Road' a China Crisis for North Sea Main Ports?". World Cargo News 17.
- Guido Santevecchi (November 2019). "Di Maio e la Via della Seta: «Faremo i conti nel 2020», siglato accordo su Trieste". Corriere della Sera 5.
↑ Diamond, Anna Mitchell, Larry (2018-02-02). "(អង់គ្លេស) China's Surveillance State Should Scare Everyone". The Atlantic. Retrieved 10 វិច្ឆិកា 2021.
↑ Sorman, Guy (2008). Empire of Lies: The Truth About China in the Twenty-First Century. Encounter Books. pp. 46, 152. ល.ស.ប.អ. 978-1-59403-284-4. https://books.google.com/books?id=aRaLevXMZf4C&pg=PA46.
↑ "(អង់គ្លេស) World Report 2009: China". អង្គការឃ្លាំមើលសិទ្ធិមនុស្ស. Retrieved 10 វិច្ឆិកា 2021.
↑ "China Requires Internet Users to Register Names". Associated Press via My Way News. 28 December 2012. ដក់ស្រង់នៅថ្ងៃ 10 វិច្ឆិកា 2021.
↑ Bradsher, Keith (28 December 2012). "(អង់គ្លេស) China Toughens Its Restrictions on Use of the Internet". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2012/12/29/world/asia/china-toughens-restrictions-on-internet-use.html.
↑ Tang, Didi (9 January 2014). "Forced abortion highlights abuses in China policy". Associated Press. http://apnews.myway.com//article/20140109/DAB75AAG2.html.
↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named XinBan2012
↑ Fan, Maureen; Cha, Ariana Eunjung (24 December 2008). "China's Capital Cases Still Secret, Arbitrary". The Washington Post. ល.ត.ម.អ. 0190-8286. https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/12/23/AR2008122302795.html.
↑ Millard, Robin (27 March 2012). "Amnesty sees hope in China on death penalty". Agence France-Presse. https://ph.news.yahoo.com/amnesty-sees-hope-china-death-penalty-011032864.html.
↑ Christian Göbel and Lynette H. Ong, "Social unrest in China." Long Briefing, Europe China Research and Academic Network (ECRAN) (2012) p 18. Chatham House
↑ "(អង់គ្លេស) U.S., UK, Germany clash with China at U.N. over Xinjiang". Reuters. 12 May 2021. https://www.reuters.com/world/us-vows-keep-speaking-out-until-china-stops-genocide-2021-05-12/.
↑ Anna Morcom (June 2018). "(អង់គ្លេស) The Political Potency of Tibetan Identity in Pop Music and Dunglen". Himalaya 38.
↑ "(អង់គ្លេស) Dalai Lama hits out over burnings". 7 November 2011 – via www.bbc.com.
↑ Diamond, Rayhan Asat, Yonah. "The World's Most Technologically Sophisticated Genocide Is Happening in Xinjiang". Foreign Policy.
↑ Hatton, Celia (27 June 2013). "(អង់គ្លេស) China 'moves two million Tibetans'". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-23081653.
↑ "(អង់គ្លេស) Fresh unrest hits China's Xinjiang". BBC News. 29 June 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-23112177.
↑ Graham-Harrison, Emma; Garside, Juliette (24 November 2019). "(អង់គ្លេស) 'Allow no escapes': leak exposes reality of China's vast prison camp network". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/world/2019/nov/24/china-cables-leak-no-escapes-reality-china-uighur-prison-camp.
↑ "(អង់គ្លេស) 2019 Report on International Religious Freedom: China - Xinjiang". ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក. 2019. Archived from the original on 16 សីហា 2020.
↑ "China Suppression Of Uighur Minorities Meets U.N. Definition Of Genocide, Report Says". NPR. 4 July 2020. https://www.npr.org/2020/07/04/887239225/china-suppression-of-uighur-minorities-meets-u-n-definition-of-genocide-report-s.
↑ Nebehay, Stephanie (15 September 2020). "(អង់គ្លេស) Activists decry 'genocide' of China's Uighur minority: letter". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-china-xinjiang-uighurs/activists-decry-genocide-of-chinas-uighur-minority-letter-idUSKBN26613M.
↑ Gordon, Michael R. (19 January 2021). "U.S. Says China Is Committing 'Genocide' Against Uighur Muslims". The Wall Street Journal. Retrieved 10 វិច្ឆិកា 2021.
↑ "3. Middle East still home to highest levels of restrictions on religion, although levels have declined since 2016". Pew Research Center. 2019-07-15. Archived from the original on 2024-01-06. Retrieved 2024-06-20.
↑ "3. Small changes in median scores for government restrictions, social hostilities involving religion in 2020". Pew Research Center. 2022-11-29. Archived from the original on 2024-01-06. Retrieved 2024-06-20.
↑ "China". Global Slavery Index. 2016. Archived from the original on 6 July 2016. Retrieved 2024-06-20. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Laogai Handbook: 2007–2008" (PDF). Laogai Research Foundation. 2008. Archived (PDF) from the original on 2023-12-25. Retrieved 2024-06-20.
↑ Kollewe, Justin McCurry Julia (14 February 2011). "China overtakes Japan as world's second-largest economy". The Guardian. https://www.theguardian.com/business/2011/feb/14/china-second-largest-economy.
↑ "GDP PPP (World Bank)". World Bank. 2018. Archived from the original on 2019-02-19. Retrieved 26 September 2024.
↑ "World Economic Outlook Database, April 2023". International Monetary Fund. April 2023. Archived from the original on 2023-04-13. Retrieved 26 September 2024.
↑ "Overview". World Bank. Archived from the original on 2020-09-30. Retrieved 26 September 2024.
↑ "GDP growth (annual %) – China". World Bank. Archived from the original on 2022-05-31. Retrieved 26 September 2024.
↑ "GDP (current US$) – China". World Bank. Archived from the original on 2019-09-06. Retrieved 26 September 2024.
↑ "GDP PPP (World Bank)". World Bank. 2018. Archived from the original on 2019-09-02. Retrieved 26 September 2024.
↑ "Global 500". Fortune Global 500. Archived from the original on 2023-01-16. Retrieved 26 September 2024.
↑ Curtis, Simon; Klaus, Ian (2024). The Belt and Road City: Geopolitics, Urbanization, and China's Search for a New International Order. New Haven and London: Yale University Press. អ.វ.ល.:10.2307/jj.11589102. ល.ស.ប.អ. 9780300266900.
↑ Maddison, Angus (2007). Contours of the World Economy 1–2030 AD: Essays in Macro-Economic History. Oxford University Press. p. 379. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-164758-1. https://books.google.com/books?id=a-JGGp2suQUC&q=angus+maddison។ បានយកមក 2024-09-26.
↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Dahlman Aubert 2001
↑ "Angus Maddison. Chinese Economic Performance in the Long Run. Development Centre Studies" (PDF). p. 29. Archived (PDF) from the original on 2022-10-09. Retrieved 26 September 2024.
↑ "Top 10 Largest Stock Exchanges in the World By Market Capitalization". ValueWalk. 19 February 2019. Archived from the original on 15 May 2019. Retrieved 28 September 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "China's Stock Market Tops $10 Trillion First Time Since 2015". Bloomberg L.P.. 13 October 2020. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-10-13/china-s-stock-market-tops-10-trillion-for-first-time-since-2015.
↑ "The Global Financial Centres Index 28" (PDF). Long Finance. September 2020. Archived (PDF) from the original on 2024-09-28. Retrieved 26 September 2020.
↑ (2021-09-01)"Party-State Capitalism in China". Current History 120 (827): 207–213. DOI:10.1525/curh.2021.120.827.207.
↑ (2022-10-01)"China's Party-State Capitalism and International Backlash: From Interdependence to Insecurity". International Security 47 (2): 135–176. DOI:10.1162/isec_a_00447.
↑ John Lee. "Putting Democracy in China on Hold". The Center for Independent Studies. 26 July 2008. Retrieved 16 July 2013.
↑ "China Is a Private-Sector Economy". Bloomberg Businessweek. 22 August 2005. Archived from the original on 13 February 2008. Retrieved 28 September 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Microsoft Word – China2bandes.doc" (PDF). OECD. Archived from the original (PDF) on 2008-10-10. Retrieved 28 September 2024.
↑ Hancock, Tom (30 March 2022). "China Crackdowns Shrink Private Sector's Slice of Big Business". Bloomberg News. https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-29/china-crackdowns-shrink-private-sector-s-slice-of-big-business?leadSource=uverify%20wall.
↑ Marsh, Peter (13 March 2011). "China noses ahead as top goods producer". Financial Times. https://www.ft.com/content/002fd8f0-4d96-11e0-85e4-00144feab49a.
↑ Levinson, Marc (21 February 2018). "U.S. Manufacturing in International Perspective" (PDF). Federation of American Scientists. Archived (PDF) from the original on 9 October 2022.
↑ "Report – S&E Indicators 2018". nsf.gov. Archived from the original on 2023-09-23. Retrieved 30 September 2024.
↑ Shane, Daniel (23 January 2019). "China will overtake the US as the world's biggest retail market this year". CNN. https://www.cnn.com/2019/01/23/business/china-retail-sales-us/index.html.
↑ Cameron, Isabel (9 August 2022). "China continues to lead global ecommerce market with over $2 trillion sales in 2022". Charged. https://www.chargedretail.co.uk/2022/08/09/china-continues-to-lead-global-ecommerce-market-with-over-2-trillion-sales-in-2022/.
↑ Baraniuk, Chris (11 October 2022). "China's electric car market is booming but can it last?". BBC News. https://www.bbc.com/news/business-62825830.
↑ "China Dominates the Global Lithium Battery Market". Institute for Energy Research. 9 September 2020. Retrieved 30 September 2024.
↑ ^{២៦៥,០} ^{២៦៥,១} (18 December 2020)"UNWTO World Tourism Barometer and Statistical Annex, December 2020 | World Tourism Organization". UNWTO World Tourism Barometer (English Version) 18 (7): 1–36. DOI:10.18111/wtobarometereng.2020.18.1.7.
↑ Liang, Xinlu (19 August 2021). "How has China's travel industry been hurt by the coronavirus pandemic, and when will tourism recover?". South China Morning Post. https://www.scmp.com/economy/china-economy/article/3145468/how-has-chinas-travel-industry-been-hurt-coronavirus-pandemic.
↑ Shorrocks, Anthony; Davies, James; Lluberas, Rodrigo (2022). Global Wealth Databook 2022. Credit Suisse Research Institute. https://www.credit-suisse.com/media/assets/corporate/docs/about-us/research/publications/global-wealth-databook-2022.pdf.
↑ "China lifting 800 million people out of poverty is historic: World Bank". Business Standard India. Press Trust of India. 13 October 2017. https://www.business-standard.com/article/international/china-lifting-800-million-people-out-of-poverty-is-historic-world-bank-117101300027_1.html.
↑ Four Decades of Poverty Reduction in China: Drivers, Insights for the World, and the Way Ahead. World Bank Publications. 2022. p. ix. ល.ស.ប.អ. 9781464818783. "By any measure, the speed and scale of China's poverty reduction is historically unprecedented."
↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :0
↑ Bergsten, C. Fred (2022). The United States vs. China: The Quest for Global Economic Leadership. Polity Press. ល.ស.ប.អ. 978-1-5095-4735-7.
↑ "Rising Wages: Has China Lost Its Global Labor Advantage?". iza.org. Retrieved 30 September 2024.
↑ King, Stephen (2 February 2016). "China's path to tackling regional inequality". Financial Times. https://www.ft.com/content/9c6203d8-e1d9-3ca3-818a-e55b409ece94.
↑ Duggan, Jennifer (12 January 2013). "Income inequality on the rise in China". Al Jazeera. http://www.aljazeera.com/indepth/features/2012/12/2012122311167503363.html.
↑ Tobin, Damian (29 June 2011). "Inequality in China: Rural poverty persists as urban wealth balloons". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/business-13945072.
↑ "Just how Dickensian is China?". The Economist. 2 October 2021. https://www.economist.com/finance-and-economics/2021/10/02/just-how-dickensian-is-china.
↑ He, Laura (13 January 2023). "China's exports plunge as global demand weakens, but trade with Russia hits record high". CNN. https://edition.cnn.com/2023/01/13/economy/china-exports-struggle-reopening-2022-intl-hnk/index.html.
↑ Desjardins, Jeff (27 April 2016). "Four Maps Showing China's Rising Dominance in Trade". Visual Capitalist. Retrieved 10 តុលា 2021.
↑ Monaghan, Angela (10 January 2014). "(អង់គ្លេស) China surpasses US as world's largest trading nation". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/business/2014/jan/10/china-surpasses-us-world-largest-trading-nation.
↑ Paris, Costas (2021-04-27). "(អង់គ្លេស) China's Imports of Commodities Drive a Boom in Dry-Bulk Shipping". The Wall Street Journal. ល.ត.ម.អ. 0099-9660. https://www.wsj.com/articles/chinas-imports-of-commodities-drive-a-boom-in-dry-bulk-shipping-11619541574.
↑ Tom (1989), 99; Day & McNeil (1996), 122; Needham (1986e), 1–2, 40–41, 122–123, 228.
↑ "In Our Time: Negative Numbers". 9 March 2006. https://www.bbc.co.uk/programmes/p003hyd9.
↑ Struik, Dirk J. (1987). A Concise History of Mathematics. New York: Dover Publications. pp. 32–33. "In these matrices we find negative numbers, which appear here for the first time in history."
↑ Chinese Studies in the History and Philosophy of Science and Technology. 179. Kluwer Academic Publishers. 1996. pp. 137–138. ល.ស.ប.អ. 978-0-7923-3463-7. https://books.google.com/books?id=jaQH6_8Ju-MC&pg=PA137.
↑ Frank, Andre (2001). "Review of The Great Divergence". Journal of Asian Studies 60 (1): 180–182. DOI:10.2307/2659525.
↑ Yu, Q. Y. (1999). The Implementation of China's Science and Technology Policy. Greenwood Publishing Group. p. 2. ល.ស.ប.អ. 978-1-56720-332-5. https://books.google.com/books?id=IluWYKmTCN0C&pg=PA2.
↑ Vogel, Ezra F. (2011). Deng Xiaoping and the Transformation of China. Harvard University Press. p. 129. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-05544-5.
↑ DeGlopper, Donald D. (1987). "Soviet Influence in the 1950s". China: a country study. Library of Congress. http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/cntoc.html.
↑ Jia, Hepeng (9 September 2014). "R&D share for basic research in China dwindles". Chemistry World. Archived from the original on 19 February 2015. Retrieved 1 October 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Normile, Dennis (10 October 2018). "Surging R&D spending in China narrows gap with United States". https://www.science.org/content/article/surging-rd-spending-china-narrows-gap-united-states.
↑ "China Has Surpassed the U.S. in R&D Spending, According to New National Academy of Arts and Sciences Report – ASME". asme.org. Retrieved 1 October 2024.
↑ "China's R&D expenditure exceeds 3.3 trln yuan in 2023: minister". State Council of the People's Republic of China. 5 March 2024. Retrieved 1 October 2024.
↑ Dutta, Soumitra; Lanvin, Bruno; Wunsch-Vincent, Sacha; León, Lorena Rivera; World Intellectual Property Organization (9 December 2023). Global Innovation Index 2023, 15th Edition. WIPO. អ.វ.ល.:10.34667/tind.46596. ល.ស.ប.អ. 9789280534320. https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2023/index.html។ បានយកមក 2024-10-01.
↑ Dutta, Soumitra; Lanvin, Bruno; Wunsch-Vincent, Sacha; León, Lorena Rivera; World Intellectual Property Organization (2022). Global Innovation Index 2022: What Is the Future of Innovation Driven Growth?. Global Innovation Index (15th រ.រ.). World Intellectual Property Organization. អ.វ.ល.:10.34667/tind.46596. ល.ស.ប.អ. 9789280534320. https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2022/index.html។ បានយកមក 2024-10-01.
↑ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge. 28 October 2013. Archived from the original on 2 September 2021. Retrieved 1 Ocober 2024. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Colvin, Geoff (29 July 2010). "Desperately seeking math and science majors". CNN Business. https://money.cnn.com/2010/07/29/news/international/china_engineering_grads.fortune/index.htm.
↑ Long, Wei (25 April 2000). "China Celebrates 30th Anniversary of First Satellite Launch". Space daily. Archived from the original on 15 May 2016. Retrieved 1 តុលា 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Wang, Vivian (29 May 2023). "China Announces Plan to Land Astronauts on Moon by 2030". The New York Times. https://www.nytimes.com/2023/05/29/world/asia/china-space-moon-2030.html.
↑ ^{២៩៩,០} ^{២៩៩,១} ^{២៩៩,២} ^{២៩៩,៣} ^{២៩៩,៤} "Communiqué of the Seventh National Population Census (No. 2)". National Bureau of Statistics of China. 11 May 2021. Archived from the original on 11 May 2021. Retrieved 1 October 2024.
↑ Kızlak, Kamuran (2021-06-21). "(ជាភាសាតួកគី) Çin'de üç çocuk: Siz yapın, biz bakalım". BirGün. Archived from the original on 2022-08-16.
↑ "China formalizes easing of one-child policy". USA Today. 28 December 2013. https://www.usatoday.com/story/news/world/2013/12/28/china-one-child-policy/4230785/.
↑ ^{៣០២,០} ^{៣០២,១} Birtles, Bill (31 May 2021). "China introduces three-child policy to alleviate problem of ageing population". ABC News. https://www.abc.net.au/news/2021-05-31/china-introduces-three-child-policy/100179832.
↑ Cheng, Evelyn (21 July 2021). "China scraps fines, will let families have as many children as they'd like". CNBC. https://www.cnbc.com/2021/07/21/china-scraps-fines-for-families-violating-childbirth-limits.html.
↑ Qi, Liyan (August 19, 2023). "China's Fertility Rate Dropped Sharply, Study Shows". The Wall Street Journal. Retrieved 1 October 2024.
↑ Ng, Kelly (17 January 2023). "China's population falls for first time since 1961". BBC News. https://www.bbc.com/news/world-asia-china-64300190.
↑ Lilly, Amanda (7 July 2009). "A Guide to China's Ethnic Groups". The Washington Post. https://articles.washingtonpost.com/2009-07-07/world/36836997_1_muslim-uighurs-chinese-government-xinjiang-province.
↑ China's Geography: Globalization and the Dynamics of Political, Economic, and Social Change. Rowman & Littlefield Publishers. 2011. p. 102. ល.ស.ប.អ. 978-0-7425-6784-9. https://archive.org/details/chinasgeographyg0000unse.
↑ Zhang, Bo (17 September 2017). "A tale of three cities: negotiating ethnic identity and acculturation in northwest China". Journal of Cultural Geography 35 (1): 44–74. ISSN 0887-3631. DOI:10.1080/08873631.2017.1375779.
↑ "Ecosystem services and management of Long Forest created by Dai Indigenous People in Xishuangbanna, China". Open Case Studies. University of British Columbia. Retrieved 3 October 2024.
↑ "Communiqué of the Seventh National Population Census (No. 8)". National Bureau of Statistics of China. 11 May 2021. Retrieved 3 October 2024.
↑ Languages of China – from Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
↑ "Over 80 percent of Chinese population speak Mandarin". People's Daily Online. Retrieved 5 October 2024.
↑ Kaplan, Robert B.; Baldauf, Richard B. (2008). Language Planning and Policy in Asia: Japan, Nepal, Taiwan and Chinese characters. Multilingual Matters. p. 42. ល.ស.ប.អ. 978-1-8476-9095-1. https://archive.org/details/languageplanning00kapl_687.
↑ Chinese Academy of Social Sciences (2012), (ជាភាសាចិន) 中国语言地图集(第2版):汉语方言卷, Beijing: The Commercial Press, pp. 8, ល.ស.ប.អ. 978-7-100-07054-6
↑ Li Yang (17 November 2015). "Yugur people and Sunan Yugur autonomous county". China Daily. Retrieved 6 October 2024.
↑ "Yugur, Saragh in China". Joshua Project. Retrieved 6 October 2024.
↑ Autrement (2002). (ជាភាសាបារាំង) Atlas des religions. Croyances, pratiques et territoires [map], Atlas/Monde. ISBN 2-7467-0264-9. p. 34.
↑ {{{publisher}}} (1965). Narody Vostochnoi Asii [map]. Zhongguo Minsu Dili [Folklore Geography of China], 1999; Zhongguo Dili [Geography of China], 2002.
↑ Jilin Education Press (吉林教育出版社) (1995). (ជាភាសាចិន) 中国少数民族史大辞典 [map].
↑ National Publishing House (民族出版社) (1991). (ជាភាសាចិន) 中国少数民族艺术词典 [map].
↑ "(ជាភាសាចិន) 国家宗教事务局". Chinese Government.
↑ ^{៣២២,០} ^{៣២២,១} Yao, Xinzhong (2010). Chinese Religion: A Contextual Approach. London: A&C Black. ល.ស.ប.អ. 978-1-8470-6475-2. pp. 9–11.
↑ Miller, James (2006). Chinese Religions in Contemporary Societies. ABC-CLIO. ល.ស.ប.អ. 978-1-8510-9626-8. p. 57.
↑ Tam Wai Lun, "Local Religion in Contemporary China", in Xie, Zhibin (2006). Religious Diversity and Public Religion in China. Ashgate Publishing. ល.ស.ប.អ. 978-0-7546-5648-7. p. 73.
↑ Teiser, Stephen F. (៣០ ខែតុលា ១៩៩៦), "The Spirits of Chinese Religion", ជា Donald S. Lopez Jr., Religions of China in Practice, Princeton, NJ: Princeton University Press, http://afe.easia.columbia.edu/cosmos/main/spirits_of_chinese_religion.pdf . Extracts in The Chinese Cosmos: Basic Concepts.
↑ Wang, Xiaoxuan (2019). "'Folk Belief', Cultural Turn of Secular Governance and Shifting Religious Landscape in Contemporary China". In Dean, Kenneth; Van der Veer, Peter (eds.). The Secular in South, East, and Southeast Asia. Global Diversities. Palgrave Macmillan Cham. pp. 137–164. doi:10.1007/978-3-319-89369-3_7. ISBN 978-3-0300-7751-8. S2CID 158975292.
↑ "Daoism – World Religions". Florida State College at Jacksonville.

[11] លុយដុល្លារហុងកុងត្រូវបានគេប្រើប្រាស់នៅក្នុងទីក្រុងហុងកុងចំណែកនៅឯម៉ាកាវវិញគឺគេប្រើប៉ាតាកាម៉ាកាវ

[148] បើយោងតាម Encyclopædia Britannica បានបញ្ជាក់ថា ផ្ទៃដីសរុបនៃសហរដ្ឋអាមេរិកគឺមានទំហំ ៩,៥២២,០៥៥ គម^២ ដែលមានទំហំតូចជាងប្រទេសចិនបន្តិច។ ក៏ប៉ុន្តែ បើតាមសៀវភៅ "CIA World Factbook" វិញបានបញ្ជាក់ថា ផ្ទៃដីសរុបប្រទេសចិនធ្លាប់មានទំហំធំជាងសហរដ្ឋអាមេរិក ប៉ុន្តែមកដល់ឆ្នាំ១៩៩៦ ទំហំផ្ទៃដីសហរដ្ឋអាមេរិកបានកើនឡើងធំជាងប្រទេសចិន បន្ទាប់ពីអាមេរិកបានរាប់បញ្ចូលផ្ទៃទឹកនៃតំបន់ឆ្នេរហ្គ្រែតលេកស៍ (មហាបឹង) ចូលទៅក្នុងផ្ទៃដីសរុបរបស់ខ្លួន។ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៨៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៦ ទំហំផ្ទៃដីសរុបនៃសហរដ្ឋអាមេរិកត្រូវបានគេកត់ត្រាថាមាន ៩,៣៧២,៦១០ គម^២ (រាប់តែផ្ទៃដីសរុប និងផ្ទៃទឹកក្នុងប្រទេសប៉ុណ្ណោះ)។ តួលេខនៃទំហំផ្ទៃដីសរុបមួយនេះត្រូវបានកែទៅ ៩,៦២៩,០៩១ គម^២ វិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៧ (ក្រោយបញ្ចូលតំបន់ហ្គ្រេតលេកស៍ និងតំបន់ឆ្នេរ)។ តួលេខត្រូវបានកែសម្រួលបន្តទៀតដូចជា នៅក្នុងឆ្នាំ២០០៤ វាបានកើនដល់ ៩,៦៣១,៤១៨ គម^២ ហើយនៅឆ្នាំ២០០៦ វាបានឡើងបន្តិចដល់ ៩,៦៣១,៤២០ គម^២ ហើយជាចុងក្រោយគឺនៅឆ្នាំ២០០៧ ដោយតួលេខបានកើនរហូតដល់ ៩,៨២៦,៦៣០ គម^២ (ក្រោយរាប់បញ្ចូលផ្ទៃទឹកប្រទេសចូល)។

[langlaw-1] "Law of the People's Republic of China on the Standard Spoken and Written Chinese Language (Order of the President No.37)". Chinese Government. 31 October 2000. Archived from the original on 24 កក្កដា 2013. Retrieved 21 June 2013. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[2] "Erleichterung von Zuwanderung für Unternehmen vorteilhaft".

[religion2023-3] ៣,០ ^៣,១ ^៣,២ ស្ថិតិសមីបតាឆ្នាំ២០២៣ ពីលទ្ធផលស្ទង់មតិរបស់ការសិក្សាក្រុមគ្រួសារចិន (CFPS) នៃឆ្នាំ២០១៨ ដែលមាននៅក្នុងទិន្នន័យវិភាគខាងក្រោម៖
"Measuring Religion in China" (PDF). Pew Research Center. 30 August 2023. Archived (PDF) from the original on 9 September 2023."Measuring Religions in China". 30 August 2023. Archived from the original on 30 September 2023. A compilation of statistics from reliable surveys held throughout the 2010s and early 2020s, with an emphasis on the CFPS 2018.

Wenzel-Teuber, Katharina (2023). "Statistics on Religions and Churches in the People's Republic of China – Update for the Year 2022". Religions & Christianity in Today's China XIII: 18–44. ISSN 2192-9289.

(2021)"Exploring Chinese folk religion: Popularity, diffuseness, and diversities". Chinese Journal of Sociology 7: 575–592. ISSN 2057-150X. DOI:10.1177/2057150X211042687.

[6] "Measuring Religion in China" (PDF). Pew Research Center. 30 August 2023. Archived (PDF) from the original on 9 September 2023."Measuring Religions in China". 30 August 2023. Archived from the original on 30 September 2023. A compilation of statistics from reliable surveys held throughout the 2010s and early 2020s, with an emphasis on the CFPS 2018.

[7] Wenzel-Teuber, Katharina (2023). "Statistics on Religions and Churches in the People's Republic of China – Update for the Year 2022". Religions & Christianity in Today's China XIII: 18–44. ISSN 2192-9289.

[8] (2021)"Exploring Chinese folk religion: Popularity, diffuseness, and diversities". Chinese Journal of Sociology 7: 575–592. ISSN 2057-150X. DOI:10.1177/2057150X211042687.

[4] "China (People's Republic of) 1982 (rev. 2004)". Constitute. Retrieved 25 August 2019.

[5] "President Xi is making great attempts to 'Sinicize' Marxist-Leninist Thought 'with Chinese characteristics' in the political sphere," states Lutgard Lams, "Examining Strategic Narratives in Chinese Official Discourse under Xi Jinping" Journal of Chinese Political Science (2018) volume 23, pp 387–411 at p. 395.

[6] Master, Farah (17 January 2024). "China's population drops for second year, with record low birth rate". Reuters. https://www.reuters.com/world/china/chinas-population-drops-2nd-year-raises-long-term-growth-concerns-2024-01-17.

[7] "Population density (people per sq. km of land area)". IMF. Retrieved 16 May 2015.

[IMFWEOCN-8] ៨,០ ^៨,១ ^៨,២ ^៨,៣ "Report for Selected Countries and Subjects". មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ.

[GINI-9] ៩,០ ^៩,១ "Gini index – China". ធនាគារពិភពលោក. Retrieved 31 ឧសភា 2022.

[HDI-10] "Human Development Report 2021/22" (PDF). កម្មវិធីអភិវឌ្ឍន៍សហប្រជាជាតិ. 8 September 2022. Retrieved 23 May 2023.

[12] Maddison, Angus (2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. Oxford University Press. p. 379. ល.ស.ប.អ. 978-0-191-64758-1. https://books.google.com/books?id=a-JGGp2suQUC&q=angus+maddison.

[13] "Overview". World Bank (in អង់គ្លេស). Retrieved 13 September 2020.

[14] Cordesman, Anthony (1 October 2019). "ប្រទេសចិននិងសហរដ្ឋអាមេរិក៖ កិច្ចសហប្រតិបត្តិការ ការប្រកួតប្រជែង និង/ឬជម្លោះ (អង់គ្លេស)". Center for Strategic and International Studies. Retrieved 22 March 2021. យោងតាមទស្សនៈនេះបានបង្ហាញយ៉ាងច្បាស់ថាប្រទេសចិនគឺជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចពិតរួចទៅហើយជាមួយនឹងធនធានដែលកំពុងកើនឡើងនិងមូលដ្ឋានបច្ចេកវិទ្យាដែលកំពុងមានការរីកចម្រើនឥតឈប់ឈរ។ រចនាសម្ពន្ធ័យោធារបស់ប្រទេសនេះកំពុងវិវត្តដល់ចំណុចមួយដែលចិនអាចប្រៀបធៀបឬប្រកួតប្រជែងជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិក–យ៉ាងហោចណាស់នៅទ្វីបអាស៊ី។

[15] Silver, Laura; Devlin, Kat; Huang, Christine (5 December 2019). "កំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសចិនត្រូវបានស្វាគមន៍យ៉ាងខ្លាំងនៅក្នុងទីផ្សារដែលកំពុងរីកចម្រើនប៉ុន្តែប្រទេសជិតខាងបាននាំគ្នាបង្កើតការប្រុងប្រយ័ត្ននូវឥទ្ធិពលចិន (អង់គ្លេស)". Pew Research Center. Retrieved 22 March 2021. ប្រទេសចិនបានកំពុងក្លាយជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានទសវត្សថ្មីៗនេះ។ វាមិនត្រឹមតែជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតលំដាប់ទីពីរនិងជាប្រទេសនាំចេញធំបំផុតនៅលើពិភពលោកតែប៉ុណ្ណោះទេប៉ុន្តែវាក៏បាននិងកំពុងវិនិយោគលើវិស័យហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនិងការអភិវឌ្ឍនៅឯបរទេសផងដែរ។

[CNN_naval-16] Lendon, Brad (5 March 2021). "China has built the world's largest navy. Now what's Beijing going to do with it?". CNN. https://www.cnn.com/2021/03/05/china/china-world-biggest-navy-intl-hnk-ml-dst/index.html. "In 2018, China held 40% of the world's shipbuilding market by gross tons, according to United Nations figures cited by the China Power Project at the Center for Strategic and International Studies, well ahead of second place South Korea at 25%. Put in a historical perspective, China's shipbuilding numbers are staggering -- dwarfing even the U.S. efforts of World War II. China built more ships in one year of peace time (2019) than the U.S. did in four of war (1941-1945)."

[17] Lemahieu, Herve (29 May 2019). "Five big takeaways from the 2019 Asia Power Index". Lowy Institute. Archived from the original on 24 កក្កដា 2021. Retrieved 22 March 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[18] Ciochon, Russell; Larick, Roy (1 January 2000). "Early Homo erectus Tools in China". Archeology. Retrieved 30 November 2012.

[19] "The Peking Man World Heritage Site at Zhoukoudian". UNESCO. Archived from the original on 23 June 2016. Retrieved 6 March 2013.

[autogenerated198-20] (Mar 2009)"Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with (26)Al/(10)Be burial dating". Nature 458 (7235): 198–200. ISSN 0028-0836. DOI:10.1038/nature07741.

[21] Rincon, Paul (14 October 2015). "Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'". BBC News. https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861.

[22] Tanner, Harold M. (2009). China: A History. Hackett Publishing. pp. 35–36. ល.ស.ប.អ. 978-0-87220-915-2. https://books.google.com/books?id=VIWC9wCX2c8C&pg=PA35.

[23] Xia–Shang–Zhou Chronology Project by People's Republic of China

[24] "Bronze Age China". National Gallery of Art. Archived from the original on 25 July 2013. Retrieved 11 July 2013.

[25] China: Five Thousand Years of History and Civilization. City University of HK Press. 2007. p. 25. ល.ស.ប.អ. 978-962-937-140-1. https://books.google.com/books?id=z-fAxn_9f8wC&pg=PA25.

[26] Pletcher, Kenneth (2011). The History of China. Britannica Educational Publishing. p. 35. ល.ស.ប.អ. 978-1-61530-181-2. https://books.google.com/books?id=A1nwvKNPMWkC&pg=PA35.

[27] Fowler, Jeaneane D.; Fowler, Merv (2008). Chinese Religions: Beliefs and Practices. Sussex Academic Press. p. 17. ល.ស.ប.អ. 978-1-84519-172-6. https://books.google.com/books?id=rpJNfIAZltoC&pg=PA17.

[28] William G. Boltz, Early Chinese Writing, World Archaeology, Vol. 17, No. 3, Early Writing Systems. (Feb. 1986), pp. 420–436 (436).

[29] David N. Keightley, "Art, Ancestors, and the Origins of Writing in China", Representations, No. 56, Special Issue: The New Erudition. (Autumn, 1996), pp.68–95 [68].

[30] Hollister, Pam (1996). "Zhengzhou". In Schellinger, Paul E.; Salkin, Robert M. (eds.). International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania. Fitzroy Dearborn Publishers. p. 904. ISBN 978-1-884964-04-6.

[31] Allan, Keith (2013). The Oxford Handbook of the History of Linguistics. Oxford University Press. p. 4. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-958584-7. https://books.google.com/books?id=BzfRFmlN2ZAC&pg=PA4.

[32] "Warring States". Encyclopædia Britannica.

[33] Sima Qian, Translated by Burton Watson. Records of the Grand Historian: Han Dynasty I, pp. 11–12. ISBN 0-231-08165-0.

[Bodde1986-34] ៣៣,០ ^៣៣,១ Bodde, Derk. (1986). "The State and Empire of Ch'in", in The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.

[Lewis2007-35] ៣៤,០ ^៣៤,១ Lewis, Mark Edward (2007). The Early Chinese Empires: Qin and Han. London: Belknap Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-02477-9. https://archive.org/details/historyofimperia00broo.

[36] "Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st century". World Bank Publications via Eric.ed.gov. Retrieved 22 October 2012.

[37] Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present – Volume 1: From Human Origins to 1500 CE. Routledge. p. 108. ល.ស.ប.អ. 978-1-135-08822-4. https://books.google.com/books?id=zdwpAAAAQBAJ&pg=PA108.

[38] Whiting, Marvin C. (2002). Imperial Chinese Military History. iUniverse. p. 214

[39] Ki-Baik Lee (1984). A new history of Korea. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-61576-2. p.47.

[40] David Andrew Graff (2002). Medieval Chinese warfare, 300–900. Routledge. ISBN 0-415-23955-9. p.13.

[41] Adshead, S. A. M. (2004). T'ang China: The Rise of the East in World History. New York: Palgrave Macmillan. p. 54

[42] Nishijima, Sadao (1986), "The Economic and Social History of Former Han", ជា Twitchett, Denis; Loewe, Michael, Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 545–607, ល.ស.ប.អ. 978-0-521-24327-8

[43] City University of HK Press (2007). China: Five Thousand Years of History and Civilization. ISBN 962-937-140-5. p.71

[44] Paludan, Ann (1998). Chronicle of the Chinese Emperors. London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05090-2. p. 136.

[45] Essentials of Neo-Confucianism: Eight Major Philosophers of the Song and Ming Periods. Greenwood Publishing Group. 1999. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-0-313-26449-8. https://books.google.com/books?id=sjzPPg8eK7sC&pg=PA3.

[46] "Northern Song dynasty (960–1127)". Metropolitan Museum of Art. Retrieved 27 November 2013.

[47] 从汝窑、修内司窑和郊坛窑的技术传承看宋代瓷业的发展. wanfangdata.com.cn. 15 February 2011. Retrieved 15 August 2015.

[48] Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. Stanford University Press. 1962. p. 22. ល.ស.ប.អ. 978-0-8047-0720-6. https://archive.org/details/dailylifeinchina00gern/page/22.

[49] May, Timothy (2012). The Mongol Conquests in World History. Reaktion Books. p. 1211. ល.ស.ប.អ. 978-1-86189-971-2. https://books.google.com/books?id=ZRIt9sZaTREC.

[50] Weatherford, Jack (2004). "2: Tale of Three Rivers". Genghis Khan and the Making of the Modern World. Random House/Three Rivers Press. p. 95. ល.ស.ប.អ. 978-0-609-80964-8.

[51] Ping-ti Ho. "An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China", in Études Song, Series 1, No 1, (1970). pp. 33–53.

[52] Rice, Xan (25 July 2010). "Chinese archaeologists' African quest for sunken ship of Ming admiral". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2010/jul/25/kenya-china.

[53] "Wang Yangming (1472—1529)". Internet Encyclopedia of Philosophy. Archived from the original on 9 November 2013. Retrieved 9 December 2013.

[54] . 8 April 2012. http://www.docin.com/p-378667223.html។ បានយកមក 2 September 2015.

[55] John M. Roberts (1997). A Short History of the World. Oxford University Press. p. 272. ISBN 0-19-511504-X.

[56] The Cambridge History of China: Volume 10, Part 1, by John K. Fairbank, p37

[57] Deng, Kent (2015). China's Population Expansion and Its Causes during the Qing Period, 1644–1911. pp. 1. https://eprints.lse.ac.uk/64492/1/WP219.pdf។ បានយកមក April 7, 2024.

[58] Rowe, William (2010). China's Last Empire – The Great Qing. Harvard University Press. p. 123. ល.ស.ប.អ. 9780674054554. https://books.google.com/books?id=KN7Awmzx2PAC.

[59] . 九州出版社. 2010. pp. 104–112. ល.ស.ប.អ. 978-7-5108-0062-7.

[60] . 花城出版社. 1996. p. 71. ល.ស.ប.អ. 978-7-5360-2320-8.

[61] Embree, Ainslie; Gluck, Carol (1997). Asia in Western and World History: A Guide for Teaching. M.E. Sharpe. p. 597. ល.ស.ប.អ. 1-56324-265-6. https://archive.org/details/asiainwesternwor00ains.

[62] "Sino-Japanese War (1894–95)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 12 November 2012.

[Lee2004-63] 李恩涵 (2004). 近代中國外交史事新研. 臺灣商務印書館. p. 78. ល.ស.ប.អ. 978-957-05-1891-7. https://books.google.com/books?id=cA8OBkr-JmMC&pg=PA78.

[64] "Dimensions of need – People and populations at risk". Food and Agriculture Organization of the United Nations. 1995. Archived from the original on 2023-10-30. Retrieved April 8, 2024.

[xb1-65] Li, Xiaobing (2007). A History of the Modern Chinese Army. University Press of Kentucky. pp. 13, 26–27. ល.ស.ប.អ. 978-0-8131-2438-4.

[abdicate-66] "The abdication decree of Emperor Puyi (1912)". Chinese Revolution. 4 June 2013. Archived from the original on 2023-04-10. Retrieved April 8, 2024.

[67] Eileen Tamura (1997). China: Understanding Its Past. Volume 1. University of Hawaii Press. ISBN 0-8248-1923-3. p.146.

[68] Stephen Haw, (2006). Beijing: A Concise History. Taylor & Francis, ISBN 0-415-39906-8. p.143.

[69] Bruce Elleman (2001). Modern Chinese Warfare. Routledge. ISBN 0-415-21474-2. p.149.

[70] Graham Hutchings (2003). Modern China: A Guide to a Century of Change. Harvard University Press. ISBN 0-674-01240-2. p.459.

[71] Ankit Panda (2015-05-05). "The Legacy of China's May Fourth Movement". The Diplomat. Archived from the original on 2024-02-22. Retrieved 2024-04-08.

[72] Hung-Mao Tien (1972). Government and Politics in Kuomintang China, 1927–1937 (Volume 53). Stanford University Press. ISBN 0-8047-0812-6. pp. 60–72.

[73] Suisheng Zhao (2000). China and Democracy: Reconsidering the Prospects for a Democratic China. Routledge. ISBN 0-415-92694-7. p.43.

[74] David Ernest Apter, Tony Saich (1994). Revolutionary Discourse in Mao's Republic. Harvard University Press. ISBN 0-674-76780-2. p.198.

[75] "Nuclear Power: The End of the War Against Japan". BBC — History. Retrieved 14 July 2013.

[76] "Judgement: International Military Tribunal for the Far East" Archived 2018-08-04 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Chapter VIII: Conventional War Crimes (Atrocities). November 1948. Retrieved 8 April 2024.

[77] "The Moscow Declaration on general security". Yearbook of the United Nations 1946–1947. Lake Success, NY: United Nations. 1947. p. 3. ម.ប.គ.ល. 243471225. http://www.unmultimedia.org/searchers/yearbook/page.jsp?volume=1946-47&page=38។ បានយកមក 25 April 2015.

[78] "Declaration by United Nations". United Nations. Retrieved 20 June 2015.

[79] Hoopes, Townsend, and Douglas Brinkley. FDR and the Creation of the U.N. (Yale University Press, 1997)

[80] Gaddis, John Lewis (1972). The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947. Columbia University Press. pp. 24–25. ល.ស.ប.អ. 978-0-231-12239-9. https://archive.org/details/unitedstatesorig0000gadd.

[:1-81] ៨០,០ ^៨០,១ Tien, Hung-mao (1991). "The Constitutional Conundrum and the Need for Reform". ជា Feldman, Harvey. Constitutional Reform and the Future of the Republic of China. M.E. Sharpe. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-0-87332-880-7. https://books.google.com/books?id=xCxMn-2msr8C&pg=PA3.

[82] 李丹青. "What's behind the founding ceremony of the PRC?". www.chinadaily.com.cn. Archived from the original on 2023-02-18. Retrieved 2024-04-08.

[83] Ben Westcott; Lily Lee (30 September 2019). "They were born at the start of Communist China. 70 years later, their country is unrecognizable". CNN. https://www.cnn.com/2019/09/29/asia/china-beijing-mao-october-1-70-intl-hnk/index.html.

[84] "Red Capture of Hainan Island". The Tuscaloosa News. 9 May 1950. https://news.google.com/newspapers?nid=1817&dat=19500509&id=FUw_AAAAIBAJ&pg=3627,3301880.

[85] "The Tibetans" (PDF). University of Southern California. Archived from the original (PDF) on 16 October 2013. Retrieved 20 July 2013. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[86] John W. Garver (1997). The Sino-American alliance: Nationalist China and American Cold War strategy in Asia. M.E. Sharpe. p. 169. ល.ស.ប.អ. 978-0-7656-0025-7. https://books.google.com/books?id=ZNCghCIbyVAC&q=C.I.A%20%20Ma%20bufang&pg=PA169។ បានយកមក 20 July 2013.

[87] Busky, Donald F. (2002). Communism in History and Theory. Greenwood Publishing Group. p.11.

[88] "A Country Study: China". www.loc.gov. Retrieved 3 October 2017.

[89] Madelyn Holmes (2008). Students and teachers of the new China: thirteen interviews. McFarland. p. 185. ល.ស.ប.អ. 978-0-7864-3288-2. https://books.google.com/books?id=lJK-GRriJAoC។ បានយកមក 7 November 2011.

[nyt-90] Mirsky, Jonathan (9 December 2012). "Unnatural Disaster". The New York Times. https://www.nytimes.com/2012/12/09/books/review/tombstone-the-great-chinese-famine-1958-1962-by-yang-jisheng.html?nl=books&emc=edit_bk_20121207.

[91] Holmes, Leslie. Communism: A Very Short Introduction (Oxford University Press 2009). ISBN 978-0-19-955154-5. p. 32 "Most estimates of the number of Chinese dead are in the range of 15 to 30 million."

[92] "1964: China's first atomic bomb explodes". china.org.cn. Archived from the original on 2023-03-22. Retrieved 2024-04-08.

[93] Michael Y.M. Kao. "Taiwan's and Beijing's Campaigns for Unification" in Harvey Feldman and Michael Y. M. Kao (eds., 1988): Taiwan in a Time of Transition. New York: Paragon House. p.188.

[Hamrin-1995-94] Hamrin, Carol Lee; Zhao, Suisheng (1995-01-15). Decision-making in Deng's China: Perspectives from Insiders. M.E. Sharpe. ល.ស.ប.អ. 978-0-7656-3694-2. https://books.google.com/books?id=MySp8yumuJ4C&q=boluan+fanzheng&pg=PA32។ បានយកមក 2024-04-08.

[Ref_e-95] Hart-Landsberg, Martin; and Burkett, Paul. "China and Socialism: Market Reforms and Class Struggle". Monthly Review. Retrieved 30 October 2008.

[96] Harding, Harry (December 1990). "The Impact of Tiananmen on China's Foreign Policy". National Bureau of Asian Research. Archived from the original on 4 April 2014. Retrieved 28 November 2013. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[APs-2022-97] ៩៦,០ ^៩៦,១ ^៩៦,២ ^៩៦,៣ "Jiang Zemin, who guided China's economic rise, dies". Associated Press. 30 November 2022. https://apnews.com/article/china-beijing-hong-kong-obituaries-jiang-zemin-4ee4c5dcaf567e02efa3c5c7186af30a.

[98] "China Gets Down to Business at Party Congress". 13 September 1997. https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1997-sep-13-mn-31787-story.html.

[99] Vogel, Ezra (2011). Deng Xiaoping and the Transformation of China. Belknap Press. p. 682. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-72586-7.

[100] Orlik, Tom (16 November 2012). "Charting China's Economy: A Decade Under Hu Jintao". The Wall Street Journal. http://blogs.wsj.com/chinarealtime/2012/11/16/charting-chinas-economy-10-years-under-hu-jintao/។ បានយកមក 08 April 2024.

[101] Carter, Shan; Cox, Amanda; Burgess, Joe; Aigner, Erin (26 August 2007). "China's Environmental Crisis". The New York Times. https://www.nytimes.com/interactive/2007/08/26/world/asia/20070826_CHINA_GRAPHIC.html.

[102] Griffiths, Daniel (16 April 2004). "China worried over pace of growth". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4913622.stm.

[Ref_k-103] China: Migrants, Students, Taiwan. Migration News. January 2006.

[104] Cody, Edward (28 January 2006). "In Face of Rural Unrest, China Rolls Out Reforms". The Washington Post. ល.ត.ម.អ. 0190-8286. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/01/27/AR2006012701588.html.

[105] "China's anti-corruption campaign expands with new agency". BBC News. 20 March 2018. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-43453769.

[Marquis-2022b-106] Marquis, Christopher; Qiao, Kunyuan (2022-11-15). Mao and Markets: The Communist Roots of Chinese Enterprise. Yale University Press. អ.វ.ល.:10.2307/j.ctv3006z6k. ល.ស.ប.អ. 978-0-300-26883-6.

[107] Wingfield-Hayes, Rupert (23 October 2022). "Xi Jinping's party is just getting started". BBC News. https://www.bbc.com/news/world-asia-china-63225277.

[108] "Nepal and China agree on Mount Everest's height". BBC News. 8 April 2010. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8608913.stm.

[109] "Lowest Places on Earth". National Park Service. 28 February 2015. Archived from the original on 2015-02-07. Retrieved 25 June 2024.

[110] Regional Climate Studies of China. Springer. 2008. p. 1. ល.ស.ប.អ. 978-3-540-79242-0. https://books.google.com/books?id=SEO_RyNDJ0gC&pg=PA1។ បានយកមក 2024-06-26.

[111] Waghorn, Terry (7 March 2011). "Fighting Desertification". Forbes. https://www.forbes.com/sites/terrywaghorn/2011/03/07/fighting-desertification/.

[112] "Beijing hit by eighth sandstorm". BBC News. 17 April 2006. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4915690.stm.

[113] Chow, Gregory (2006) Are Chinese Official Statistics Reliable? CESifo Economic Studies 52. 396–414. 10.1093/cesifo/ifl003.

[114] (October 2020)"On the accuracy of official Chinese crop production data: Evidence from biophysical indexes of net primary production". Proceedings of the National Academy of Sciences 117 (41): 25434–25444. DOI:10.1073/pnas.1919850117.

[115] "Countries by commodity". FAOSTAT. Archived from the original on 2020-06-29. Retrieved 30 June 2024.

[:14-116] World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2023. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2023. អ.វ.ល.:10.4060/cc8166en. ល.ស.ប.អ. 978-92-5-138262-2. https://www.fao.org/documents/card/en?details=cc8166en។ បានយកមក 2024-06-30.

[Ref_2009a-117] Williams, Jann (10 December 2009). "Biodiversity Theme Report". Environment.gov.au. Archived from the original on 11 August 2011. Retrieved 30 June 2024.

[118] Countries with the Highest Biological Diversity Archived 26 March 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 24 April 2013.

[119] "Country Profiles – China". Convention on Biological Diversity. Archived from the original on 2023-12-09. Retrieved 30 June 2024.

[120] "translation: China Biodiversity Conservation Strategy and Action Plan. Years 2011–2030" (PDF). Convention on Biological Diversity. Archived (PDF) from the original on 2022-10-09. Retrieved 30 June 2024.

[121] IUCN Initiatives – Mammals – Analysis of Data – Geographic Patterns 2012 Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. IUCN. Retrieved 1 July 2024. Data does not include species in Taiwan.

[122] Countries with the most bird species Archived 16 February 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 1 July 2024.

[123] Countries with the most reptile species Archived 2013-02-16 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 1 July 2024.

[124] IUCN Initiatives – Amphibians – Analysis of Data – Geographic Patterns 2012 Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. IUCN. Retrieved 1 July 2024. Data does not include species in Taiwan.

[125] Top 20 countries with most endangered species IUCN Red List Archived 24 April 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. 5 March 2010. Retrieved 1 July 2024.

[126] "Nature Reserves". China Internet Information Center. Archived from the original on 15 November 2010. Retrieved 1 July 2024.

[127] (2013). "Holocene survival of Late Pleistocene megafauna in China: a critical review of the evidence". Quaternary Science Reviews 76: 156–166. DOI:10.1016/j.quascirev.2013.06.030.

[128] (2018). "Wild Mammals of Ancient North China". The Journal of Chinese History 2 (2): 291–312. DOI:10.1017/jch.2017.45.

[129] Countries with the most vascular plant species Archived 12 January 2014 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Mongabay.com. 2004 data. Retrieved 1 July 2024.

[rough_guide-130] {១២៩,០} ^{១២៩,១} China (3 រ.រ.). Rough Guides. 2003. p. 1213. ល.ស.ប.អ. 978-1-84353-019-0. https://books.google.com/books?id=dA_QbQiZkB4C&pg=PA1213។ បានយកមក 2024-07-01.

[131] Conservation Biology: Voices from the Tropics. John Wiley & Sons. 2013. p. 208. ល.ស.ប.អ. 978-1-118-67981-4. https://books.google.com/books?id=OeqjKhDml6wC&pg=PA208។ បានយកមក 2024-07-01.

[Ma2002-132] Ma, Xiaoying; Ortalano, Leonard (2000). Environmental Regulation in China. Rowman & Littlefield. pp. 1. ល.ស.ប.អ. 978-0-8476-9399-3. https://books.google.com/books?id=eQTbZRWgC74C&pg=PA1។ បានយកមក 2024-03-28.

[133] "China acknowledges 'cancer villages'". BBC News. 22 February 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-21545868.

[134] Soekov, Kimberley (28 October 2012). "Riot police and protesters clash over China chemical plant". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-20114306.

[135] "Is air quality in China a social problem?". Center for Strategic and International Studies. ChinaPower Project. 15 February 2016. Archived from the original on 2020-03-26. Retrieved 3 July 2024.

[136] "Ambient air pollution: A global assessment of exposure and burden of disease". អង្គការសុខភាពពិភពលោក. Archived from the original on 28 September 2016. Retrieved 3 July 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[137] Chestney, Nina (10 June 2013). "Global carbon emissions hit record high in 2012". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-iea-emissions-idUSBRE95908S20130610.

[UCS-2020-138] {១៣៧,០} ^{១៣៧,១} "Each Country's Share of CO2 Emissions". Union of Concerned Scientists. August 2020. Archived from the original on 2019-10-15. Retrieved 3 July 2024.

[139] "2022 State of Ecology & Environment Report Review". China Water Risk. 21 July 2023. Archived from the original on 2024-01-17. Retrieved 3 July 2024.

[140] Jayaram, Kripa; Kay, Chris; Murtaugh, Dan (14 June 2022). "China Reduced Air Pollution in 7 Years as Much as US Did in Three Decades". Bloomberg News. https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-06-14/china-s-clean-air-campaign-is-bringing-down-global-pollution.

[CAT-2020-141] {១៤០,០} ^{១៤០,១} "China going carbon neutral before 2060 would lower warming projections by around 0.2 to 0.3 degrees C". Climate Action Tracker. 23 September 2020. Archived from the original on 2024-02-11. Retrieved 1 August 2024.

[Schonhardt-2023-142] {១៤១,០} ^{១៤១,១} Schonhardt, Sara (30 January 2023). "China Invests $546 Billion in Clean Energy, Far Surpassing the U.S.". Scientific American. https://www.scientificamerican.com/article/china-invests-546-billion-in-clean-energy-far-surpassing-the-u-s/#:~:text=The%20country%20spent%20%24546%20billion,billion%20in%20clean%20energy%20investments..

[143] Meng, Meng (5 January 2017). "China to plow $361 billion into renewable fuel by 2020". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-china-energy-renewables/china-to-plow-361-billion-into-renewable-fuel-by-2020-idUSKBN14P06P.

[144] Maguire, Gavin (23 November 2022). "Column: China on track to hit new clean & dirty power records in 2022". Reuters. https://www.reuters.com/business/energy/china-track-hit-new-clean-dirty-power-records-2022-maguire-2022-11-23/.

[145] "Global Electricity Review 2024: Analysis of key power sector emitters in 2023". Ember. 8 May 2024. Retrieved 1 August 2024.

[146] Perkins, Robert (2022-10-07). "Russian seaborne crude exports slide to 12-month low as EU ban, price caps loom". S&P Global. Archived from the original on 2022-10-14.

[147] International Energy Agency (24 February 2022). "Oil Market and Russian Supply – Russian supplies to global energy markets". IEA. Archived from the original on 2023-01-16. Retrieved 1 August 2024.

[149] (February 1998)"The Present Situation and Prospects of Plant Taxonomy in China". Taxon 47: 67–74. DOI:10.2307/1224020.

[United_States-150] Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named United States

[UN_Stat-151] Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named UN Stat

[CIA-152] {១៥០,០} ^{១៥០,១} {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក

[153] Wei, Yuwa (2014). "China and ITS Neighbors". Willamette Journal of International Law and Dispute Resolution 22: 105–136.

[154] "Groundless to view China as expansionist, says Beijing after PM Modi's Ladakh visit". India Today. 3 July 2020. Archived from the original on 2023-08-10. Retrieved 25 September 2024.

[155] Fravel, M. Taylor (1 October 2005). "Regime Insecurity and International Cooperation: Explaining China's Compromises in Territorial Disputes". International Security 30 (2): 46–83. DOI:10.1162/016228805775124534.

[156] Fravel, M. Taylor (2008). Strong Borders, Secure Nation: Cooperation and Conflict in China's Territorial Disputes. Princeton University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-691-13609-7.

[157] "India-China dispute: The border row explained in 400 words". BBC News. 14 December 2022. https://www.bbc.com/news/world-asia-53062484.

[158] "Bhutan wants a border deal with China: Will India accept?". BBC News. 26 April 2023. https://www.bbc.com/news/world-asia-india-65396384.

[159] "China denies preparing war over South China Sea shoal". BBC News. 12 May 2012. https://www.bbc.com/news/world-asia-18045383.

[160] "How uninhabited islands soured China-Japan ties". BBC News. 27 November 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-11341139.

[Constitution-161] {១៥៩,០} ^{១៥៩,១} "Constitution of the People's Republic of China". The National People's Congress of the People's Republic of China. 20 វិច្ឆិកា 2019. Retrieved 20 មីនា 2021.

[162] Jia, Qinglin (1 January 2013). "The Development of Socialist Consultative Democracy in China". Qiushi. Archived from the original on 9 March 2017. Retrieved 9 April 2024.

[Decoding_China-2021-163] Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Decoding China-2021

[164] Ringen, Stein (2016). The Perfect Dictatorship: China in the 21st Century. Hong Kong University Press. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-9-888-20893-7.

[165] Qian, Isabelle; Xiao, Muyi; Mozur, Paul; Cardia, Alexander (21 June 2022). "Four Takeaways From a Times Investigation Into China's Expanding Surveillance State". The New York Times. https://www.nytimes.com/2022/06/21/world/asia/china-surveillance-investigation.html.

[freedomhouse-166] {១៦៤,០} ^{១៦៤,១} "Freedom in the World 2024: China". Freedom House. 2024. Retrieved 9 មេសា 2024.

[167] "Where democracy is most at risk". The Economist. 14 February 2024. ល.ត.ម.អ. 0013-0613. https://www.economist.com/graphic-detail/2024/02/14/four-lessons-from-the-2023-democracy-index.

[2018-amendments-translated-168] {១៦៦,០} ^{១៦៦,១} Wei, Changhao (11 មីនា 2018). "Annotated Translation: 2018 Amendment to the P.R.C. Constitution (Version 2.0)". NPC Observer. Retrieved 15 កញ្ញា 2021.

[169] Hernández, Javier C. (25 តុលា 2017). "China's 'Chairman of Everything': Behind Xi Jinping's Many Titles". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2017/10/25/world/asia/china-xi-jinping-titles-chairman.html.

[170] "Democratic Parties". People's Daily. Retrieved 15 កញ្ញា 2021.

[ReferenceA-171] The landmark study of military generations and factions is William Whitson's The Chinese High Command, Praeger, 1973

[BaturoElgie2019-172] Alexander Baturo; Robert Elgie (2019). (អង់គ្លេស) The Politics of Presidential Term Limits. Oxford University Press. p. 263. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-883740-4. https://books.google.com/books?id=ncSbDwAAQBAJ&pg=PA263.

[Kroenig2020-173] Matthew Kroenig (2020). (អង់គ្លេស) The Return of Great Power Rivalry: Democracy Versus Autocracy from the Ancient World to the U. S. and China. Oxford University Press. pp. 176–177. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-008024-2. https://books.google.com/books?id=dXLKDwAAQBAJ&pg=PA176.

[174] Shirk, Susan (13 November 2012). "(អង់គ្លេស) China's Next Leaders: A Guide to What's at Stake". China File. http://www.chinafile.com/chinas-next-leaders-guide-whats-stake.

[XiJinpingLiKeqiang-175] Moore, Malcolm (15 November 2012). "(អង់គ្លេស) Xi Jinping crowned new leader of China Communist Party". The Daily Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china/9679477/Xi-Jinping-crowned-new-leader-of-China-Communist-Party.html.

[CDPD-176] Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named CDPD

[177] "(អង់គ្លេស) Xi Jinping at China congress calls on party to tighten its grip on the country". The Washington Post. 18 October 2017. https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/confidence-control-paranoia-mark-xi-jinpings-speech-at-china-party-congress/2017/10/18/6e618694-b373-11e7-9b93-b97043e57a22_story.html.

[178] "(អង់គ្លេស) China sounds alarm over fast growing gap between rich and poor". Associated Press. 11 May 2002. http://www.highbeam.com/doc/1P1-52919430.html.

[179] "(អង់គ្លេស) A Point of View: Is China more legitimate than the West?". BBC News. 2 November 2012. https://www.bbc.co.uk/news/magazine-20178655.

[180] "(អង់គ្លេស) Global Diplomacy Index – Country Rank". Lowy Institute. Archived from the original on 2024-02-25. Retrieved 24 June 2024.

[Ref_r-181] Chang, Eddy (22 August 2004). Perseverance will pay off at the UN Archived 6 August 2007 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., The Taipei Times.

[182] "About G20". G20. Archived from the original on 2023-08-25. Retrieved 23 June 2024.

[183] "Riyadh joins Shanghai Cooperation Organization as ties with Beijing grow". Reuters. 2023-03-29. https://www.reuters.com/world/riyadh-joins-shanghai-cooperation-organization-ties-with-beijing-grow-2023-03-29/.

[184] "EAS Participating Countries". East Asia Summit. Archived from the original on 2023-09-23. Retrieved 23 June 2024.

[185] "About APEC". Asia-Pacific Economic Cooperation. September 2021. Archived from the original on 2024-03-21. Retrieved 23 June 2024.

[Ref_2009-186] "China says communication with other developing countries at Copenhagen summit transparent". People's Daily. 21 December 2009. http://english.peopledaily.com.cn/90001/90776/90883/6847341.html.

[187] "(អង់គ្លេស) Bric summit ends in China with plea for more influence". BBC News. 14 April 2011. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-13076229.

[Drun-2017-188] {១៨៦,០} ^{១៨៦,១} Drun, Jessica (28 December 2017). "One China, Multiple Interpretations". Center for Advanced China Research. Archived from the original on 2020-03-09. Retrieved 24 June 2024.

[189] "Taiwan's Ma to stopover in US: report". Agence France-Presse. 12 January 2010. http://www.mysinchew.com/node/33834.

[190] Macartney, Jane (1 February 2010). "(អង់គ្លេស) China says US arms sales to Taiwan could threaten wider relations". The Times. https://www.thetimes.co.uk/article/china-says-us-arms-sales-to-taiwan-could-threaten-wider-relations-pl2j2pdn667.

[191] Hale, Erin (25 October 2021). "Taiwan taps on United Nations' door, 50 years after departure". Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/news/2021/10/25/chinas-un-seat-50-years-on.

[Keith-192] Keith, Ronald C.. China from the inside out – fitting the People's republic into the world. PlutoPress. pp. 135–136.

[193] Timothy Webster (17 May 2013). "China's Human Rights Footprint in Africa". Case Western Reserve University School of Law. pp. 628 and 638. Archived from the original on 2024-02-29. Retrieved 2024-06-24.

[194] "An Authoritarian Axis Rising?". The Diplomat. 29 June 2012. https://thediplomat.com/2012/06/an-authoritarian-axis-rising/.

[195] Maria Siow (2021-03-27). "Could Myanmar's ethnic armed groups turn the tide against the junta, with a little help from Beijing?". South China Morning Post. Archived from the original on 2023-11-27. Retrieved 8 June 2024.

[196] "(អង់គ្លេស) China, Russia launch largest ever joint military exercise". Deutsche Welle. 5 July 2013. https://www.dw.com/en/china-russia-launch-largest-ever-joint-military-exercise/a-16931106.

[197] "(អង់គ្លេស) Energy to dominate Russia President Putin's China visit". BBC News. 5 June 2012. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-18327632.

[198] Gladstone, Rick (19 July 2012). "Friction at the U.N. as Russia and China Veto Another Resolution on Syria Sanctions". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2012/07/20/world/middleeast/russia-and-china-veto-un-sanctions-against-syria.html.

[199] "(អង់គ្លេស) Xi Jinping: Russia-China ties 'guarantee world peace'". BBC News. 23 March 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-21911842.

[200] Martin, Eric; Monteiro, Ana (7 February 2023). "US-China Goods Trade Hits Record Even as Political Split Widens". Bloomberg News. https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-02-07/us-china-trade-climbs-to-record-in-2022-despite-efforts-to-split.

[201] McLaughlin, Abraham (30 March 2005). "A rising China counters US clout in Africa". The Christian Science Monitor. ល.ត.ម.អ. 0882-7729. https://www.csmonitor.com/2005/0330/p01s01-woaf.html.

[202] Lyman, Princeton (21 July 2005). "China's Rising Role in Africa". Council on Foreign Relations. Archived from the original on 15 កក្កដា 2007. Retrieved 10 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[203] Politzer, Malia (6 August 2008). "China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration". Migration Policy Institute. Retrieved 10 តុលា 2021.

[qz_EU_trade-204] Timsit, Annabelle (15 February 2021). "China dethroned the US as Europe's top trade partner in 2020". Quartz. https://qz.com/1973067/china-dethroned-the-us-as-europes-top-trade-partner-in-2020/.

[205] Stefan Wolff (2023-05-24). "How China is increasing its influence in central Asia as part of global plans to offer an alternative to the west". The Conversation. Archived from the original on 2024-03-03. Retrieved 2024-06-24.

[206] Owen Greene; Christoph Bluth (2024-02-09). "China's increasing political influence in the south Pacific has sparked an international response". The Conversation. Archived from the original on 2024-03-03. Retrieved 2024-06-24.

[207] "ASEAN Statistical Yearbook 2022" (PDF). ASEAN. December 2022. Archived (PDF) from the original on 2023-05-16. Retrieved 24 May 2024.

[208] "(អង់គ្លេស) The U.S. and China Are Battling for Influence in Latin America, and the Pandemic Has Raised the Stakes". Time. 4 February 2021. https://time.com/5936037/us-china-latin-america-influence.

[209] "In Latin America, a Biden White House faces a rising China". Reuters. 14 December 2020. https://www.reuters.com/article/us-latam-usa-china-insight/in-latin-america-a-biden-white-house-faces-a-rising-china-idUSKBN28O18R.

[210] Dollar, David (October 2020). "Seven years into China's Belt and Road". Brookings. Archived from the original on 2023-05-30. Retrieved 24 June 2024.

[211] Cai, Peter. "Understanding China's Belt and Road Initiative". Lowy Institute. Archived from the original on 2022-09-01. Retrieved 24 June 2024.

[212] Kynge, James; Sun, Yu (30 April 2020). "China faces wave of calls for debt relief on 'Belt and Road' projects". Financial Times. https://www.ft.com/content/5a3192be-27c6-4fe7-87e7-78d4158bd39b.

[213] Harry G. Broadman (2007). Africa's Silk Road: China and India's New Economic Frontier. World Bank. ល.ស.ប.អ. 9780821368350. http://hdl.handle.net/10986/7186។ បានយកមក 2024-03-28.
Wolf D. Hartmann; Wolfgang Maennig; Run Wang (2017). Chinas neue Seidenstraße Kooperation statt Isolation - der Rollentausch im Welthandel. Frankfurter Allgemeine Buch. p. 59. ល.ស.ប.អ. 9783956012242.

Marcus Hernig (2018). Die Renaissance der Seidenstrasse : der Weg des chinesischen Drachens ins Herz Europas. FinanzBuch Verlag (FBV). p. 112. ល.ស.ប.អ. 9783959721387.

Harry de Wilt (17 December 2019). "Is 'One Belt, One Road' a China Crisis for North Sea Main Ports?". World Cargo News 17.

Guido Santevecchi (November 2019). "Di Maio e la Via della Seta: «Faremo i conti nel 2020», siglato accordo su Trieste". Corriere della Sera 5.

[217] Wolf D. Hartmann; Wolfgang Maennig; Run Wang (2017). Chinas neue Seidenstraße Kooperation statt Isolation - der Rollentausch im Welthandel. Frankfurter Allgemeine Buch. p. 59. ល.ស.ប.អ. 9783956012242.

[218] Marcus Hernig (2018). Die Renaissance der Seidenstrasse : der Weg des chinesischen Drachens ins Herz Europas. FinanzBuch Verlag (FBV). p. 112. ល.ស.ប.អ. 9783959721387.

[219] Harry de Wilt (17 December 2019). "Is 'One Belt, One Road' a China Crisis for North Sea Main Ports?". World Cargo News 17.

[220] Guido Santevecchi (November 2019). "Di Maio e la Via della Seta: «Faremo i conti nel 2020», siglato accordo su Trieste". Corriere della Sera 5.

[214] Diamond, Anna Mitchell, Larry (2018-02-02). "(អង់គ្លេស) China's Surveillance State Should Scare Everyone". The Atlantic. Retrieved 10 វិច្ឆិកា 2021.

[books.google-215] Sorman, Guy (2008). Empire of Lies: The Truth About China in the Twenty-First Century. Encounter Books. pp. 46, 152. ល.ស.ប.អ. 978-1-59403-284-4. https://books.google.com/books?id=aRaLevXMZf4C&pg=PA46.

[hrw-216] "(អង់គ្លេស) World Report 2009: China". អង្គការឃ្លាំមើលសិទ្ធិមនុស្ស. Retrieved 10 វិច្ឆិកា 2021.

[217] "China Requires Internet Users to Register Names". Associated Press via My Way News. 28 December 2012. ដក់ស្រង់នៅថ្ងៃ 10 វិច្ឆិកា 2021.

[AnonymousNoMore-218] Bradsher, Keith (28 December 2012). "(អង់គ្លេស) China Toughens Its Restrictions on Use of the Internet". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2012/12/29/world/asia/china-toughens-restrictions-on-internet-use.html.

[219] Tang, Didi (9 January 2014). "Forced abortion highlights abuses in China policy". Associated Press. http://apnews.myway.com//article/20140109/DAB75AAG2.html.

[XinBan2012-220] Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named XinBan2012

[wp-221] Fan, Maureen; Cha, Ariana Eunjung (24 December 2008). "China's Capital Cases Still Secret, Arbitrary". The Washington Post. ល.ត.ម.អ. 0190-8286. https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/12/23/AR2008122302795.html.

[222] Millard, Robin (27 March 2012). "Amnesty sees hope in China on death penalty". Agence France-Presse. https://ph.news.yahoo.com/amnesty-sees-hope-china-death-penalty-011032864.html.

[223] Christian Göbel and Lynette H. Ong, "Social unrest in China." Long Briefing, Europe China Research and Academic Network (ECRAN) (2012) p 18. Chatham House

[224] "(អង់គ្លេស) U.S., UK, Germany clash with China at U.N. over Xinjiang". Reuters. 12 May 2021. https://www.reuters.com/world/us-vows-keep-speaking-out-until-china-stops-genocide-2021-05-12/.

[225] Anna Morcom (June 2018). "(អង់គ្លេស) The Political Potency of Tibetan Identity in Pop Music and Dunglen". Himalaya 38.

[226] "(អង់គ្លេស) Dalai Lama hits out over burnings". 7 November 2011 – via www.bbc.com.

[227] Diamond, Rayhan Asat, Yonah. "The World's Most Technologically Sophisticated Genocide Is Happening in Xinjiang". Foreign Policy.

[228] Hatton, Celia (27 June 2013). "(អង់គ្លេស) China 'moves two million Tibetans'". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-23081653.

[229] "(អង់គ្លេស) Fresh unrest hits China's Xinjiang". BBC News. 29 June 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-23112177.

[230] Graham-Harrison, Emma; Garside, Juliette (24 November 2019). "(អង់គ្លេស) 'Allow no escapes': leak exposes reality of China's vast prison camp network". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/world/2019/nov/24/china-cables-leak-no-escapes-reality-china-uighur-prison-camp.

[231] "(អង់គ្លេស) 2019 Report on International Religious Freedom: China - Xinjiang". ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក. 2019. Archived from the original on 16 សីហា 2020.

[232] "China Suppression Of Uighur Minorities Meets U.N. Definition Of Genocide, Report Says". NPR. 4 July 2020. https://www.npr.org/2020/07/04/887239225/china-suppression-of-uighur-minorities-meets-u-n-definition-of-genocide-report-s.

[233] Nebehay, Stephanie (15 September 2020). "(អង់គ្លេស) Activists decry 'genocide' of China's Uighur minority: letter". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-china-xinjiang-uighurs/activists-decry-genocide-of-chinas-uighur-minority-letter-idUSKBN26613M.

[wsj._U.S._says-234] Gordon, Michael R. (19 January 2021). "U.S. Says China Is Committing 'Genocide' Against Uighur Muslims". The Wall Street Journal. Retrieved 10 វិច្ឆិកា 2021.

[235] "3. Middle East still home to highest levels of restrictions on religion, although levels have declined since 2016". Pew Research Center. 2019-07-15. Archived from the original on 2024-01-06. Retrieved 2024-06-20.

[236] "3. Small changes in median scores for government restrictions, social hostilities involving religion in 2020". Pew Research Center. 2022-11-29. Archived from the original on 2024-01-06. Retrieved 2024-06-20.

[237] "China". Global Slavery Index. 2016. Archived from the original on 6 July 2016. Retrieved 2024-06-20. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[238] "Laogai Handbook: 2007–2008" (PDF). Laogai Research Foundation. 2008. Archived (PDF) from the original on 2023-12-25. Retrieved 2024-06-20.

[239] Kollewe, Justin McCurry Julia (14 February 2011). "China overtakes Japan as world's second-largest economy". The Guardian. https://www.theguardian.com/business/2011/feb/14/china-second-largest-economy.

[240] "GDP PPP (World Bank)". World Bank. 2018. Archived from the original on 2019-02-19. Retrieved 26 September 2024.

[IMF-2023-241] "World Economic Outlook Database, April 2023". International Monetary Fund. April 2023. Archived from the original on 2023-04-13. Retrieved 26 September 2024.

[242] "Overview". World Bank. Archived from the original on 2020-09-30. Retrieved 26 September 2024.

[243] "GDP growth (annual %) – China". World Bank. Archived from the original on 2022-05-31. Retrieved 26 September 2024.

[244] "GDP (current US$) – China". World Bank. Archived from the original on 2019-09-06. Retrieved 26 September 2024.

[245] "GDP PPP (World Bank)". World Bank. 2018. Archived from the original on 2019-09-02. Retrieved 26 September 2024.

[246] "Global 500". Fortune Global 500. Archived from the original on 2023-01-16. Retrieved 26 September 2024.

[:Curtis&Klaus-247] Curtis, Simon; Klaus, Ian (2024). The Belt and Road City: Geopolitics, Urbanization, and China's Search for a New International Order. New Haven and London: Yale University Press. អ.វ.ល.:10.2307/jj.11589102. ល.ស.ប.អ. 9780300266900.

[248] Maddison, Angus (2007). Contours of the World Economy 1–2030 AD: Essays in Macro-Economic History. Oxford University Press. p. 379. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-164758-1. https://books.google.com/books?id=a-JGGp2suQUC&q=angus+maddison។ បានយកមក 2024-09-26.

[Dahlman_Aubert_2001-249] Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Dahlman Aubert 2001

[250] "Angus Maddison. Chinese Economic Performance in the Long Run. Development Centre Studies" (PDF). p. 29. Archived (PDF) from the original on 2022-10-09. Retrieved 26 September 2024.

[251] "Top 10 Largest Stock Exchanges in the World By Market Capitalization". ValueWalk. 19 February 2019. Archived from the original on 15 May 2019. Retrieved 28 September 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[252] "China's Stock Market Tops $10 Trillion First Time Since 2015". Bloomberg L.P.. 13 October 2020. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-10-13/china-s-stock-market-tops-10-trillion-for-first-time-since-2015.

[GFCI2-253] "The Global Financial Centres Index 28" (PDF). Long Finance. September 2020. Archived (PDF) from the original on 2024-09-28. Retrieved 26 September 2020.

[Pearson-2021-254] (2021-09-01)"Party-State Capitalism in China". Current History 120 (827): 207–213. DOI:10.1525/curh.2021.120.827.207.

[255] (2022-10-01)"China's Party-State Capitalism and International Backlash: From Interdependence to Insecurity". International Security 47 (2): 135–176. DOI:10.1162/isec_a_00447.

[Ref_abf-256] John Lee. "Putting Democracy in China on Hold". The Center for Independent Studies. 26 July 2008. Retrieved 16 July 2013.

[Ref_2005a-257] "China Is a Private-Sector Economy". Bloomberg Businessweek. 22 August 2005. Archived from the original on 13 February 2008. Retrieved 28 September 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[Ref_abg-258] "Microsoft Word – China2bandes.doc" (PDF). OECD. Archived from the original (PDF) on 2008-10-10. Retrieved 28 September 2024.

[259] Hancock, Tom (30 March 2022). "China Crackdowns Shrink Private Sector's Slice of Big Business". Bloomberg News. https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-29/china-crackdowns-shrink-private-sector-s-slice-of-big-business?leadSource=uverify%20wall.

[260] Marsh, Peter (13 March 2011). "China noses ahead as top goods producer". Financial Times. https://www.ft.com/content/002fd8f0-4d96-11e0-85e4-00144feab49a.

[261] Levinson, Marc (21 February 2018). "U.S. Manufacturing in International Perspective" (PDF). Federation of American Scientists. Archived (PDF) from the original on 9 October 2022.

[262] "Report – S&E Indicators 2018". nsf.gov. Archived from the original on 2023-09-23. Retrieved 30 September 2024.

[263] Shane, Daniel (23 January 2019). "China will overtake the US as the world's biggest retail market this year". CNN. https://www.cnn.com/2019/01/23/business/china-retail-sales-us/index.html.

[264] Cameron, Isabel (9 August 2022). "China continues to lead global ecommerce market with over $2 trillion sales in 2022". Charged. https://www.chargedretail.co.uk/2022/08/09/china-continues-to-lead-global-ecommerce-market-with-over-2-trillion-sales-in-2022/.

[265] Baraniuk, Chris (11 October 2022). "China's electric car market is booming but can it last?". BBC News. https://www.bbc.com/news/business-62825830.

[266] "China Dominates the Global Lithium Battery Market". Institute for Energy Research. 9 September 2020. Retrieved 30 September 2024.

[WTO_Tourism_Highlights_2019_Edition-267] {២៦៥,០} ^{២៦៥,១} (18 December 2020)"UNWTO World Tourism Barometer and Statistical Annex, December 2020 | World Tourism Organization". UNWTO World Tourism Barometer (English Version) 18 (7): 1–36. DOI:10.18111/wtobarometereng.2020.18.1.7.

[268] Liang, Xinlu (19 August 2021). "How has China's travel industry been hurt by the coronavirus pandemic, and when will tourism recover?". South China Morning Post. https://www.scmp.com/economy/china-economy/article/3145468/how-has-chinas-travel-industry-been-hurt-coronavirus-pandemic.

[databook20222-269] Shorrocks, Anthony; Davies, James; Lluberas, Rodrigo (2022). Global Wealth Databook 2022. Credit Suisse Research Institute. https://www.credit-suisse.com/media/assets/corporate/docs/about-us/research/publications/global-wealth-databook-2022.pdf.

[270] "China lifting 800 million people out of poverty is historic: World Bank". Business Standard India. Press Trust of India. 13 October 2017. https://www.business-standard.com/article/international/china-lifting-800-million-people-out-of-poverty-is-historic-world-bank-117101300027_1.html.

[271] Four Decades of Poverty Reduction in China: Drivers, Insights for the World, and the Way Ahead. World Bank Publications. 2022. p. ix. ល.ស.ប.អ. 9781464818783. "By any measure, the speed and scale of China's poverty reduction is historically unprecedented."

[:0-272] Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :0

[Bergsten_2022-273] Bergsten, C. Fred (2022). The United States vs. China: The Quest for Global Economic Leadership. Polity Press. ល.ស.ប.អ. 978-1-5095-4735-7.

[274] "Rising Wages: Has China Lost Its Global Labor Advantage?". iza.org. Retrieved 30 September 2024.

[275] King, Stephen (2 February 2016). "China's path to tackling regional inequality". Financial Times. https://www.ft.com/content/9c6203d8-e1d9-3ca3-818a-e55b409ece94.

[276] Duggan, Jennifer (12 January 2013). "Income inequality on the rise in China". Al Jazeera. http://www.aljazeera.com/indepth/features/2012/12/2012122311167503363.html.

[277] Tobin, Damian (29 June 2011). "Inequality in China: Rural poverty persists as urban wealth balloons". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/business-13945072.

[278] "Just how Dickensian is China?". The Economist. 2 October 2021. https://www.economist.com/finance-and-economics/2021/10/02/just-how-dickensian-is-china.

[279] He, Laura (13 January 2023). "China's exports plunge as global demand weakens, but trade with Russia hits record high". CNN. https://edition.cnn.com/2023/01/13/economy/china-exports-struggle-reopening-2022-intl-hnk/index.html.

[280] Desjardins, Jeff (27 April 2016). "Four Maps Showing China's Rising Dominance in Trade". Visual Capitalist. Retrieved 10 តុលា 2021.

[281] Monaghan, Angela (10 January 2014). "(អង់គ្លេស) China surpasses US as world's largest trading nation". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/business/2014/jan/10/china-surpasses-us-world-largest-trading-nation.

[282] Paris, Costas (2021-04-27). "(អង់គ្លេស) China's Imports of Commodities Drive a Boom in Dry-Bulk Shipping". The Wall Street Journal. ល.ត.ម.អ. 0099-9660. https://www.wsj.com/articles/chinas-imports-of-commodities-drive-a-boom-in-dry-bulk-shipping-11619541574.

[283] Tom (1989), 99; Day & McNeil (1996), 122; Needham (1986e), 1–2, 40–41, 122–123, 228.

[284] "In Our Time: Negative Numbers". 9 March 2006. https://www.bbc.co.uk/programmes/p003hyd9.

[285] Struik, Dirk J. (1987). A Concise History of Mathematics. New York: Dover Publications. pp. 32–33. "In these matrices we find negative numbers, which appear here for the first time in history."

[286] Chinese Studies in the History and Philosophy of Science and Technology. 179. Kluwer Academic Publishers. 1996. pp. 137–138. ល.ស.ប.អ. 978-0-7923-3463-7. https://books.google.com/books?id=jaQH6_8Ju-MC&pg=PA137.

[287] Frank, Andre (2001). "Review of The Great Divergence". Journal of Asian Studies 60 (1): 180–182. DOI:10.2307/2659525.

[288] Yu, Q. Y. (1999). The Implementation of China's Science and Technology Policy. Greenwood Publishing Group. p. 2. ល.ស.ប.អ. 978-1-56720-332-5. https://books.google.com/books?id=IluWYKmTCN0C&pg=PA2.

[289] Vogel, Ezra F. (2011). Deng Xiaoping and the Transformation of China. Harvard University Press. p. 129. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-05544-5.

[290] DeGlopper, Donald D. (1987). "Soviet Influence in the 1950s". China: a country study. Library of Congress. http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/cntoc.html.

[CWRD-291] Jia, Hepeng (9 September 2014). "R&D share for basic research in China dwindles". Chemistry World. Archived from the original on 19 February 2015. Retrieved 1 October 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[292] Normile, Dennis (10 October 2018). "Surging R&D spending in China narrows gap with United States". https://www.science.org/content/article/surging-rd-spending-china-narrows-gap-united-states.

[293] "China Has Surpassed the U.S. in R&D Spending, According to New National Academy of Arts and Sciences Report – ASME". asme.org. Retrieved 1 October 2024.

[294] "China's R&D expenditure exceeds 3.3 trln yuan in 2023: minister". State Council of the People's Republic of China. 5 March 2024. Retrieved 1 October 2024.

[295] Dutta, Soumitra; Lanvin, Bruno; Wunsch-Vincent, Sacha; León, Lorena Rivera; World Intellectual Property Organization (9 December 2023). Global Innovation Index 2023, 15th Edition. WIPO. អ.វ.ល.:10.34667/tind.46596. ល.ស.ប.អ. 9789280534320. https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2023/index.html។ បានយកមក 2024-10-01.

[296] Dutta, Soumitra; Lanvin, Bruno; Wunsch-Vincent, Sacha; León, Lorena Rivera; World Intellectual Property Organization (2022). Global Innovation Index 2022: What Is the Future of Innovation Driven Growth?. Global Innovation Index (15th រ.រ.). World Intellectual Property Organization. អ.វ.ល.:10.34667/tind.46596. ល.ស.ប.អ. 9789280534320. https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2022/index.html។ បានយកមក 2024-10-01.

[297] "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge. 28 October 2013. Archived from the original on 2 September 2021. Retrieved 1 Ocober 2024. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[298] Colvin, Geoff (29 July 2010). "Desperately seeking math and science majors". CNN Business. https://money.cnn.com/2010/07/29/news/international/china_engineering_grads.fortune/index.htm.

[299] Long, Wei (25 April 2000). "China Celebrates 30th Anniversary of First Satellite Launch". Space daily. Archived from the original on 15 May 2016. Retrieved 1 តុលា 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[300] Wang, Vivian (29 May 2023). "China Announces Plan to Land Astronauts on Moon by 2030". The New York Times. https://www.nytimes.com/2023/05/29/world/asia/china-space-moon-2030.html.

[2020_census2-301] {២៩៩,០} ^{២៩៩,១} ^{២៩៩,២} ^{២៩៩,៣} ^{២៩៩,៤} "Communiqué of the Seventh National Population Census (No. 2)". National Bureau of Statistics of China. 11 May 2021. Archived from the original on 11 May 2021. Retrieved 1 October 2024.

[:13-302] Kızlak, Kamuran (2021-06-21). "(ជាភាសាតួកគី) Çin'de üç çocuk: Siz yapın, biz bakalım". BirGün. Archived from the original on 2022-08-16.

[303] "China formalizes easing of one-child policy". USA Today. 28 December 2013. https://www.usatoday.com/story/news/world/2013/12/28/china-one-child-policy/4230785/.

[Birtles-2021-304] {៣០២,០} ^{៣០២,១} Birtles, Bill (31 May 2021). "China introduces three-child policy to alleviate problem of ageing population". ABC News. https://www.abc.net.au/news/2021-05-31/china-introduces-three-child-policy/100179832.

[305] Cheng, Evelyn (21 July 2021). "China scraps fines, will let families have as many children as they'd like". CNBC. https://www.cnbc.com/2021/07/21/china-scraps-fines-for-families-violating-childbirth-limits.html.

[306] Qi, Liyan (August 19, 2023). "China's Fertility Rate Dropped Sharply, Study Shows". The Wall Street Journal. Retrieved 1 October 2024.

[307] Ng, Kelly (17 January 2023). "China's population falls for first time since 1961". BBC News. https://www.bbc.com/news/world-asia-china-64300190.

[308] Lilly, Amanda (7 July 2009). "A Guide to China's Ethnic Groups". The Washington Post. https://articles.washingtonpost.com/2009-07-07/world/36836997_1_muslim-uighurs-chinese-government-xinjiang-province.

[309] China's Geography: Globalization and the Dynamics of Political, Economic, and Social Change. Rowman & Littlefield Publishers. 2011. p. 102. ល.ស.ប.អ. 978-0-7425-6784-9. https://archive.org/details/chinasgeographyg0000unse.

[310] Zhang, Bo (17 September 2017). "A tale of three cities: negotiating ethnic identity and acculturation in northwest China". Journal of Cultural Geography 35 (1): 44–74. ISSN 0887-3631. DOI:10.1080/08873631.2017.1375779.

[311] "Ecosystem services and management of Long Forest created by Dai Indigenous People in Xishuangbanna, China". Open Case Studies. University of British Columbia. Retrieved 3 October 2024.

[312] "Communiqué of the Seventh National Population Census (No. 8)". National Bureau of Statistics of China. 11 May 2021. Retrieved 3 October 2024.

[313] Languages of China – from Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.

[314] "Over 80 percent of Chinese population speak Mandarin". People's Daily Online. Retrieved 5 October 2024.

[315] Kaplan, Robert B.; Baldauf, Richard B. (2008). Language Planning and Policy in Asia: Japan, Nepal, Taiwan and Chinese characters. Multilingual Matters. p. 42. ល.ស.ប.អ. 978-1-8476-9095-1. https://archive.org/details/languageplanning00kapl_687.

[316] Chinese Academy of Social Sciences (2012), (ជាភាសាចិន) 中国语言地图集(第2版):汉语方言卷, Beijing: The Commercial Press, pp. 8, ល.ស.ប.អ. 978-7-100-07054-6

[317] Li Yang (17 November 2015). "Yugur people and Sunan Yugur autonomous county". China Daily. Retrieved 6 October 2024.

[318] "Yugur, Saragh in China". Joshua Project. Retrieved 6 October 2024.

[map1-319] Autrement (2002). (ជាភាសាបារាំង) Atlas des religions. Croyances, pratiques et territoires [map], Atlas/Monde. ISBN 2-7467-0264-9. p. 34.

[map2-320] {{{publisher}}} (1965). Narody Vostochnoi Asii [map]. Zhongguo Minsu Dili [Folklore Geography of China], 1999; Zhongguo Dili [Geography of China], 2002.

[map3-321] Jilin Education Press (吉林教育出版社) (1995). (ជាភាសាចិន) 中国少数民族史大辞典 [map].

[map4-322] National Publishing House (民族出版社) (1991). (ជាភាសាចិន) 中国少数民族艺术词典 [map].

[323] "(ជាភាសាចិន) 国家宗教事务局". Chinese Government.

[Yao2011-324] {៣២២,០} ^{៣២២,១} Yao, Xinzhong (2010). Chinese Religion: A Contextual Approach. London: A&C Black. ល.ស.ប.អ. 978-1-8470-6475-2. pp. 9–11.

[325] Miller, James (2006). Chinese Religions in Contemporary Societies. ABC-CLIO. ល.ស.ប.អ. 978-1-8510-9626-8. p. 57.

[326] Tam Wai Lun, "Local Religion in Contemporary China", in Xie, Zhibin (2006). Religious Diversity and Public Religion in China. Ashgate Publishing. ល.ស.ប.អ. 978-0-7546-5648-7. p. 73.

[327] Teiser, Stephen F. (៣០ ខែតុលា ១៩៩៦), "The Spirits of Chinese Religion", ជា Donald S. Lopez Jr., Religions of China in Practice, Princeton, NJ: Princeton University Press, http://afe.easia.columbia.edu/cosmos/main/spirits_of_chinese_religion.pdf . Extracts in The Chinese Cosmos: Basic Concepts.

[328] Wang, Xiaoxuan (2019). "'Folk Belief', Cultural Turn of Secular Governance and Shifting Religious Landscape in Contemporary China". In Dean, Kenneth; Van der Veer, Peter (eds.). The Secular in South, East, and Southeast Asia. Global Diversities. Palgrave Macmillan Cham. pp. 137–164. doi:10.1007/978-3-319-89369-3_7. ISBN 978-3-0300-7751-8. S2CID 158975292.

[329] "Daoism – World Religions". Florida State College at Jacksonville.

[១]

[២]

[៣]

[៤]

[៥]

[៦]

[៧]

[៨]

[៩]

[១០]

[lower-alpha ១]

[១១]

[១២]

[១៣]

[១៤]

[១៥]

[១៦]

[១៧]

[១៨]

[១៩]

[២០]

[២១]

[២២]

[២៣]

[២៤]

[២៥]

[២៦]

[២៧]

[២៨]

[២៩]

[៣០]

[៣១]

[៣២]

[៣៣]

[៣៤]

[៣៥]

[៣៦]

[៣៧]

[៣៨]

[៣៩]

[៤០]

[៤១]

[៤២]

[៤៣]

[៤៤]

[៤៥]

[៤៦]

[៤៧]

[៤៨]

[៤៩]

[៥០]

[៥១]

[៥២]

[៥៣]

[៥៤]

[៥៥]

[៥៦]

[៥៧]

[៥៨]

[៥៩]

[៦០]

[៦១]

[៦២]

[៦៣]

[៦៤]

[៦៥]

[៦៦]

[៦៧]

[៦៨]

[៦៩]

[៧០]

[៧១]

[៧២]

[៧៣]

[៧៤]

[៧៥]

[៧៦]

[៧៧]

[៧៨]

[៧៩]

[៨០]

[៨១]

[៨២]

[៨៣]

[៨៤]

[៨៥]

[៨៦]

[៨៧]

[៨៨]

[៨៩]

[៩០]

[៩១]

[៩២]

[៩៣]

[៩៤]

[៩៥]

[៩៦]

[៩៧]

[៩៨]

[៩៩]