Хэмжилт

Метр болон АНУ-ын хэмжих нэгжийн хуваарьтай, металл туузан шугам, мөн АНУ-ын 2ш нэг центийн зоос.

Хэмжилт (эртны Франц хэлээр mesurement) бол аливаа объект болон үйл явдлыг тоогоор илэрхийлж буй хэрэг юм. Энэ нь байгалийн шинжлэх ухаан, технологи, эдийн засаг ба тоон судалгаа шинжилгээ зэрэг олон шинжлэх ухааны тулгын чулуу болдог.

Аливаа хэмжилт нь хэмжилтийн зэрэг, хэмжигдэхүүн (нэгж) болон хэмжилтийн алдаа зэрэг дээд-хэмжилтийн шалгуур үзүүлэлтүүдийн дагуу үнэлэгддэг. Мөн өөр өөр хэмжилтүүдийг хооронд нь харьцуулж алдааг бууруулдаг. Ихэвчлэн хэмжилтийн алдааг бууруулж цэвэр хэмжилтйиг гаргаж авахын тулд энэ аргыг ашигладаг. Жишээлбэл: өнгүүдийг гэрлийн долгионы урт болон тоо хэмжээн дээр тулгуурлаж тодорхойлдоггүй байсан үед ногоон болон хөх өнгүүдийг өөр өөр хүмүүс өөр өөрсдийнхөөрөө ойлгож байсан. Хэмжилтын энэ шинжлэх ухааныг Метрологи гэж нэрлэдэг.

Хэмжих нэгжийн стандартчлал

Стандартууд

СИ системийн долоон үндсэн нэгж, сум нь тэднээс хамааралтай нэгж рүү чиглэсэн байна.

Хэмжилт ерөнхийдөө СИ системийн дагуу хийгдэх ба СИ систем нь килограмм, метр, кандела, секунд, ампер, кельвин, моль гэсэн долоон үндсэн нэгжтэй байдаг. Үүнээс зургаа нь чөлөөт стандарт нэгж (ямар нэгэн нэмэлт тайлбар тодорхойлолт шаардлагагүйгээр объектын физик шинжийг илэрхийлдэг) ба үлдсэн нэг нэгж болох килограмм нь одоо болтол чөлөөт бус ба бусад шигээ хэвшмэл болж чадаагүй байна.

Чөлөөт стандарт нэгж гэдэг нь физик тогтмолууд болон байгаль дээрх хувирашгүй тогтмол үзэгдлүүдтэй холбоотой нарийн тодорхойлогдсон хэмжилтүүдийн утга юм. Эсрэгээрээ чөлөөт бус гэдэг нь ямар нэгэн алдаатай эсвэл цаг хугацааны явцад аажим өөрчлөгддөг утга бүхий нэгж юм. Тиймээс хэмжилтийн нэгжийн тогтмол байдлыг хадгалахын тулд нарийвчлалыг сайжруулах хэрэгтэй.

Эхний СИ системийн үндсэн нэгжийн туршилтын, үл хамаарах тодорхойлолтыг Charles Sanders Peirce (1839–1914) метрийг долгионы уртаар тодорхойлосон. Энэ нь Michelson–Morley-ийн туршилтаар шахаанд орсон ба Michelson, Morley хоёр түүнээс санаа авч түүний аргыг улам хөгжүүлсэн байна.

Монгол уламжлалт хэмжүүр

Уртын хэмжүүр

Монголчууд уртыг хэмжихдээ хүний бие, гар хөлийн хэмжээг ашиглах, малын биеийн хэмжээтэй дүйлгэх, хүн, малын тодорхой хугацаанд явах замтай харьцуулах, өдөр тутмын амьдралд хэрэглэдэг эд зүйлтэй жиших үндсэн аргыг хэрэглэж байжээ. Монгол хүний биеийн дундаж өндрийг 165-170 см буюу 168 см гэж үзэж, гар, хөлийн уртаар хэмжих нэгжийг тогтоожээ. Үүнээс дурдвал,

• Тугалын бэлчээр /500 м – 1 км орчим/
• Хонины бэлчээр /1 – 2,5 км/
• Аргамжааны газар /20 – 50 м/
• Адууны бэлчээр /4-10 км/
• Хагас өдрийн газар /40 – 45 км/
• Бүтэн өдрийн газар /90 – 100 км/
• Хоногийн газар /120 – 130 км/
• Зуур хоногт газар/210 – 220 км/
• Алхам /1 м/
• Тохой /40 см/
• Мухар тохой /33 см/
• Дэлэм /1 м/
• Алд/1,5см/
• Төө/20см/
• Мухар төө/19 см/
• Үзүүр төө Сөөм/18 см/
• Мухар сөөм /12-15 см/
• Хуруу /2 см/
• Бодын туруу /6 см/
• Богийн туруу /3 см/
• Шагай /10-15 см/
• Шилбэ /20 – 25 см/
• Өвдөг /50 – 60 см/
• Эгэм /дунджаар 135 см/
• Барим буюу алга дарам /10 см/
• Ямх /3,5см/
• Зэрэгцээ гишгэм /21 см/
• Цуваа гишгэм /56 см/
• 1 бээрт – 4 гөрөм.
• 1 гөрөмд – 2000 алд.
• 1 алдад – 4 тохой.
• 1 тохойнд – 20 хуруу.
• 1 хуруунд – 8 арвай.
• 1 арвайнд – 8 бүүрэг.
• 1 бүүрэгт – 8 гич.
• 1 гичид – 8 үсний үзүүр.
• 1 үсний үзүүрт – 8 нарийн тоос.
• 1 нарийн тоосонд – 8 маш нарийн тоос багтдаг байна.

Хүндийн хэмжүүр

Монголчууд дэнс, тавган жин, морин жин ашиглаж хүндийг хэмждэг байв. Хүндийг хэмжих нэгжийг килограммтай харьцуулбал:

• Жин = 596,816 г
• Лан = 37,301 г
• Цэн = 3,7301 г хэмжээтэй тус тус тэнцэнэ.

Энэ физикийн тухай өгүүлэл дутуу дулимаг бичигджээ. Нэмж гүйцээж өгөхийг хүсье.