Sannite

Artícule scritte 'n
sud-laziale/cominése

Carta e la secunna uèrra sanníteca. Gl tretòrie e gl Sannie ze tròva dénd a la štriscia e chelore vérd.

Gl Sannite (pe òsch Safineis é pe latine : Samnīs, -ītis, a gl singulare ; Samnītes, -ium, a gl plurale) suó tribbù sabbèlleche štabbelite dénd a gl Sannie (reggione mendana e l’Etalia e gl sudd) e gl sètteme affin’a gl tèrz sècule p. C.

La prima vòta che ze tròva caccosa de scritt ngim’a iss resagl a gl 354 p. C., a ne trattate fatt che gl Romane.

Gl pòpele

Sse pòpele parla na léngua apparendata a l'òsch. Gl Sannite suó spartute a quatt tribbù:

• gl Pendr (Pentri), la tribbù la cchiù ròssa, la capetale éva Bojano (Bovaianom pe òsch, Bovianum pe latine).
• gl Caracine (Caraceni), a gl ávete Sangr (Sagrus) che le cettà prengepale Cluviae é Juvanum.
• gl Caudine (Caudini), che tenévane la cettà de Caudium.
• gl Irpine (Hirpini, da hirpos, ch’ò dice lupe pe òsch), a le surgènd e gl Calore che la cettà de Beneventum.

Puó cchiù appriéss sse tribbù fúrene rarreviate da :

• gl Frendane (Frentani), che štévene luongh gl Adriáteche, tra gl Sangr e Fortore, che la cettà de Larine (Larinum pe latin, Larinor pe òsch).

Štòria

Dòpp na uèrra tra Umbr é Sabbine (aggènd e šterpiglia itáleca, apparendate da la léngua) sse lúteme, èssènn vengeture, decediérn e fà ne Ver Sacrum (Primavéra Sacra) n’nore a gl ddíe Mamerte (che curresponn a gl ddíe Mars latine é a gl Ares grèche). A la primavéra e gl ann appriéss, gl giune fúrene mannate a culenizzà ata tèrra, pertate da gl agnemale sacre a gl ddíe a gl quale évene štate cunzacrate: gl vòve; cape de la spedezione éva Comine (o Còmie) Caštrònie, criatore e gl Touto (pòpele) sannite. Partiérn da gl lachitt sacre de Cutilia (uoje ze chiama lache de Paterno, a gl chemune e Castel Sant'Angelo, m’previngia e Riéte) che 7.000 Sabbine, é, mendagn mendagn, dòpp ne cammine luongh, arreviarn a na chiana ricca d’acqua é de tèrr. Štrabbone conda che gl vòve ze fermètt a gl piéde de ne còll chiamate Samnium, é da quišt gl pòpele peglètt gl nome, mméce ze sa ca gl nome Sabbine, Sannite (Safineis) é Sannie (Safinim) ne viév da la stéssa rádeca lenguišteca ch’èngh gl innoeuropèe sabh-.

Gl Sannite suó spase, da gl ottave sècule p. C., dénd a ne ruoss tretòrie chiamate Sannie, chiuse a nòrd da le mendagn e la Majèlla; a sudd é a levand da l’Apulia é da gl muare adriáteche; a punènd da la Cambania é da gl muare tirréne.

A la secunna mmetà e gl quind sècule p. C., gl Sannite ze píglene la Cambania, mindr cchiù a sudd gl Lucane ze spánnene pe tutta la Calavria.

Ciért Sannite críane ne Štate cambane attòrn a la ricca Capua etrusca é a la Cuma grèca, addevendènn cchiù šteruite é mén ferrign, ma remanènn angora sott pressione e chigl e le mendagn pe tutt gl sècule appriéss. Le ricch é rass chiane de l’Apulia a sudd, e la vall e gl Lire a nòrd é, prima e tutt, chéll e la Cambania fúrene spiss sacchijate da gl mendanare.

A gl 354 p. C., Roma facètt ne puatt d'amecizia é d'allianza che la cunfederazione sannita, ma nen ze sa niènd de quéll che ze deciérene. Gl stòrece d’uoje piénzene ca ndann gl sciume Lire (gl Liris latine) fòtt gl chembine naturale tra gl romane é gl sannite.

Viérz 343 p. C., gl Sannite e le mendagn maleménane gl Sedecine e Tiane (Teanum) che štave a chembine che Lazie é Cambania. Chiss chiámane gl Cambane e Capua pe ze fà rajetuà, é sse lúteme ze revòtane a la vía de Roma.

Fòtt la prima uèrra sanníteca. Gl Romane vengiérene ddu vòte condr a gl pòpele mendanare ma nen ze n’apprefettarn pecché z’avétter’a reterià pe ì a schemmatt che gl viécchie alliate latine. Roma refà n’allianza nòva che gl Sannite é chemmatt affiangh a iss condr a gl Sidicine, gl Cambane é gl Latine, pe gl quale gl abbandone e Teanum è ne bbrutt còlp pe la cunemía séa. D'allescì, a la prima uèrra sanníteca ze ngatèna la uèrra latina.

Roma ze spann pe tutt gl Lazie é la Cambania, é sse fatt la métt faccefrond a gl Sannite. Viéve appriéss ddu uèrr lòngh, la secunna uèrra sanníteca é la tèrza uèrra sanníteca che dúrane da gl 327 p. C. a gl 290 p. C (quann gl Sannite z’arriénnene). Sse lúteme piérdene na part e gl tretòrie sié é tiéve a spuštà gl chembine ngòpp’a gl ávete Velturn, ne ccone cchiù a sudd-èšt e gl Lire. Pe de cchiù tiéve a dà paricchie suldate a Roma. Nen petènn seppertà ss’affrund gl Sannite s’allíane che gl nemice e Roma che ze tròvane a l’Etalia, Pirr a gl 280 p. C. é Anníbbale a la secunna uèrra púneca.

• 
  Suldate sannite, da na frise ch’addòbba na necchiaria a Paestum n’Lucania, IV sècule p. C.
• 
  Bbattaglia e le Forch Caudine andó suó rappresendate ciért suldate sannite. Affrisch lucane, Musée archeològgeche naziunale e Paestum, viérz 320 p. C.
• 
  N’èlm átteche de ceremònia (300 p. C) trevate dénd a na tomba sannita.

Gl Sannite suó tra gl prime puópele a ze revetà condr a Roma a la Uèrra seciale. Críane na cunfederazione itáleca, prò a gl 88 p. C., a la fine e la bbattaglia de pòrta Cullina, Sylla fa n’accesiaglia é štrica quasce tutt gl uerriére sannite é spèrd gl riéšt e la pepelazione. Da ndann ze petètt dice ca l’Etalia fòtt rionda sott a n’úneche reggime giurídeche.

Lébbra

• Jacques Heurgon, Rome et la Méditerranée occidentale jusqu'aux guerres puniques, éditions PUF, Nouvelle Clio, Paris, 3e éd. 1993, p.p. 327-336, ISBN 978-2-130-45701-5
• Dominique Briquel et Giovanni Brizzi, « chapitre VII - La marche vers le sud », Hinard 2000, François Hinard (dir.), Histoire romaine des origines à Auguste, éditions Fayard, Histoire, Paris, anno 2000, p.p. 245-292, ISBN 978-2-213-03194-1
• Mireille Cébeillac-Gervasoni, Histoire romaine, La Royauté et la République, éditions Armand Colin, Paris, anno 2006, p.p. 70-75, ISBN 978-2-200-26587-8
• Christiane Saulnier, L'armée et la guerre chez les peuples samnites (VIIe-IVe s.), Paris, De Boccard, 158 p., 45 ill., 5 cartes.
• (EN) Edward Togo Salmon, Samnium and the Samnites, Cambridge University Press, 1967, ISBN 978-0-521-13572-6