Ans 1570
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]1568-1570 : Premiera Guèrra Turcorussa en causa de tensions entre marchands rus e turcs dins la region de la Mar Caspiana. Leis Otomans assaièron de conquistar Astrakhan mai foguèron durament batuts per una coalicion gropant Russia, Polonha-Lituània e lei Cosacs Zaporogs. Pasmens, la patz restabliguèt lei libertats comercialas dei Turcs.
1571 : en Grècia, importanta batalha navala a Lepanta entre una coalicion gropant la màger part dei poissanças crestianas e l'Empèri Otoman. S'acabèt per una desfacha turca amb la pèrda de 30 000 òmes (sovent experimentats) que foguèron malaisats de remplaçar.
1572 : disparicion dau darrier reiaume inca independent après sa conquista per una armada espanhòla que rescontrèt ges de resisténcia. Desirós de negociar amb Espanha, Tupac Amaru foguèt capturat e executat sus la plaça d'armas de Cuzco.
1572-1573 : conquista dau Sultanat de Gujarat per l'Empèri Mogòl.
1573: aguent descubèrt una temptativa de complòt còntra eu organizat per lo shogun Ashikaga Yoshiaki, Oda Nobunaga l'expulsèt de la vila de Quiòto. Aquel eveniment es generalament considerat coma la data de fin dau Shogunat Ashikaga. Entraïnèt un agravament dei guèrras intèrnas dins l'archipèla (→ 1575).
1575 : en Japon, importanta victòria dei clans Oda e Tokugawa còntra lo clan Takeda a la batalha de Nagashino. D'efiech, lei Takeda perdiguèron benlèu 10 000 òmes e poguèron desenant plus menaçar lei venceires. Aquò permetèt a Oda Nobunaga de concentrar sei fòrças còntra seis autreis adversaris e de prendre pauc a pauc l'avantatge (→ 1582). La batalha de Nagashino constituís tanben una evolucion importanta dins l'art militar en causa de son utilizacion coordenada d'arcabusas per arrestar de cargas de cavalariá.
1578 : victòria majora de l'armada dau negus Sarsa Dengel (1563-1597) còntra leis insurgents de Tigre, sostenguts per leis Otomans. D'efècte, lo 17 de decembre, Sarsa Dengel capitèt de susprendre seis adversaris que sei fòrças foguèron durament batudas. Yeshaq, governador de Tigre au centre de la màger part deis insureccions en Etiopia dempuei 1560, e Özdemir Pasha, generau de la garnison turca de Massaua, foguèron tuats pendent la batalha. Aquò permetèt au negus de pacificar lo nòrd d'Etiopia e d'i organizar una ceremònia de coronament dins lo centre religiós d'Aksom per lo premier còp dempuei lo començament dau rèine de Kwestantinos Ièr (1434-1468).
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]1574 : acabament de la bastida de la Mosqueta Selimiye d'Edirne. Es d'estile otoman classic (arquitectura bizantina ambé de trachs deis arquitecturas islamicas d'Orient Mejan) e realizada a partir dei plans de Mimar Sinan. Foguèt classada au Patrimòni Mondial de l'Umanitat en 2011.
Sciéncias e tecnicas
[modificar | Modificar lo còdi]1570 : descubèrta dei roïnas de la ciutat-estat maia de Copán per Diego García de Palacio (→ 1839)
1570 : publicacion dau premier atlàs dich Theatrum orbis terrarum per lo cartograf olandès Abraham Ortelius (1527-1598).
1571 : començament d'un important trabalh de publicacion de taulas trigonometricas per lo matematician francés François Viète (1540-1603).
1572 : explosion de la supernova de 1572 que foguèt au mens observada en Euròpa e en Asia (→ 1573).
1572 : publicacion d'una òbra fòrça importanta, dicha L'Algebra, per lo matematician italian Rafael Bombelli (1526-1572). D'efiech, foguèt lo premier trabalh matematic que definiguèt lei nombres complèxes. Pasmens, franc de François Viète e de Simon Stevin, pauc de matematician dau periòde èran capables de comprendre sa descubèrta.
1573 : invencion dau premier sistèma de mina terrèstra per l'engenhaire Samuel Zimmermann. Dich Fladdermine, lo dispositiu èra compausat d'una platina e d'un fieu tendut entraïnant l'explosion d'una fogassa emplida de pouvera e de shrapnels. Destinat a luchar còntra leis assauts en massa, foguèt utilizat fins ais ans 1870 per protegir lei posicions fortificadas.
1573 : après l'observacion de la supernova de 1572 l'annada precedenta, l'astronòm danés Tycho Brahe (1546-1601) publiquèt De l'Estela Novèla. Aquel estudi permetèt de luchar còntra l'idèa d'un cèu immudable eissida de l'Antiquitat e de l'Edat Mejana.
1574 : presa de Tunis e destruccion de sa garnison espanhòla. Aquela victòria marquèt l'acabament de la conquista de Magrèb per leis Otomans car leis Espanhòus — d'ara endavant mai interessats per lo continent american — renoncièron finalament a un retorn ofensiu dins la region.
1574 : acabament dau relòtge astronomic d'Estraborg. Teniá un glòb celèst, un astrolabi, un calendier perpetuau e un automat. Integrava tanben mai d'un concèpte recent de l'astronomia, dei matematicas e de la relotjariá.
1575 : premiera utilizacion coneguda de l'induccion matematica realizada per lo matematician e astronòm italian Francesco Maurolico (1494-1575). Gràcias a son trabalh, es considerat coma un precursor de François Viète e de René Descartes.
1576 : premiera descripcion coneguda de la fèbre tifoïda. Foguèt realizada per lo matematician e sabent italian Girolamo Cardano (1501-1576).
1579 : premiera descripcion dei valvulas dei venas. Foguèt realizada per lo mètge italian Hieronymus Fabricius (1533-1619).
Decès
[modificar | Modificar lo còdi]- Bartolomeo Eustachi, mètge italian.
- Daniele Barbaro, cardenau e diplomata venecian.
- Francesco Maurolico, matematician e astronòm italian.
- Georg Joachim Rheticus, matematician austrian.
- Giorgio Vasari, pintre, arquitècte e escrivan italian.
- Girolamo Cardano, matematician e sabent italian.
- Joana III de Navarra, rèina de Navarra.
- Mojżesz Isserlès, teologian e filosòf judieu.
- Rafael Bombelli, matematician italian.
- Yossef Karo, teologian e filosòf judieu.