Choroszcz
53°08′35″N 22°59′08″E/53,143056 22,985556| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Panorama ze wzniesienia „Szubienica” | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Aglomeracja | |||||
| Prawa miejskie |
1507 | ||||
| Burmistrz |
Robert Wardziński | ||||
| Powierzchnia |
16,79[1] km² | ||||
| Wysokość |
130–175 m n.p.m. | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
85 | ||||
| Kod pocztowy |
16-070 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
BIA | ||||
Położenie na mapie gminy Choroszcz  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu białostockiego  | |||||
| 53°08′35″N 22°59′08″E/53,143056 22,985556
| |||||
| TERC (TERYT) |
2002014 | ||||
| SIMC |
0922811 | ||||
Urząd miejski ul. Dominikańska 216-070 Choroszcz | |||||
| Strona internetowa | |||||
Choroszcz – miasto w woj. podlaskim, w powiecie białostockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Choroszcz. Położone nad rzeką Horodnianką. Jest zaliczane do aglomeracji białostockiej.
Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Choroszcz liczyła 6089 mieszkańców[1].
W mieście znajduje się odbudowana w latach 60. XX w. letnia rezydencja rodziny Branickich, obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych, zabytkowy park pałacowy, kościół i klasztor podominikański, cerkiew, 4 zabytkowe cmentarze oraz szpital psychiatryczny zlokalizowany na terenie dawnej fabryki koców i sukna, która należała do rodziny Moesów.
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Miasto wchodzi w skład aglomeracji białostockiej. Położone jest na granicy Narwiańskiego Parku Narodowego. Choroszcz leży w dawnej ziemi bielskiej na historycznym Podlasiu[2]. Miasto szlacheckie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. białostockiego.
Przez miasto przepływa rzeczka Horodnianka.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z okresu mezolitu. To tutaj w gęstej roszczy, czyli puszczy miał znajdować się Święty Gaj. Wojny z XII i XIII w. na pograniczu polsko-jaćwiesko-ruskim nie wyludniły zupełnie puszcz. Bartnicy, smolarze, bobrownicy i drwale dostarczyli miód, smołę, wosk, potaż, drewno i inne dobra. Oni również nadali nazwy wielu miejscom takim jak: Przełajna Góra, Porosły, Izbiszcze, Złotoria czy Choroszcz[potrzebny przypis].
W końcu XV w. Choroszcz z włością stała się własnością bojara z Kijowszczyzny, wojewody Iwana Chodkiewicza. Jego syn Aleksander gospodarzył w swych włościach z rozmachem, karczując puszczę, budując młyny, folusze, osadzając osadników z Rusi i Mazowsza. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki, młyny młynarzy Dzikich w miejscowości Dzikie. W 1506 Aleksander nadał Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533 Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 Choroszcz otrzymała od króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej na wypadek wojny.
W XVI wieku miasto rozwijało się intensywnie. Z połowy XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o osadnikach żydowskich. Choroszcz była wówczas centrum okolicznych dóbr, a trakty łączyły ją ze znaczniejszymi ośrodkami Podlasia. Odbywały się tu targi, odpusty, kwitło życie religijne. Pod koniec XVI wieku Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Mikołaj Stefan Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 do Choroszczy zakon dominikanów.
Nie jest znany układ przestrzenny miasta w XVI i XVII wieku. Życie zapewne koncentrowało się w centrum, wokół rynku. Tu znajdował się kościół, klasztor, cerkiew i dwór Chodkiewiczów, w którym mógł również rezydować biskup Mikołaj Stefan Pac. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju – wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683 doszczętnie zniszczył miasto – spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. W 1703 Choroszcz wraz z przyległymi wsiami została odkupiona przez Stefana Mikołaja Branickiego z rąk generała Jerzego Mniszcha. Do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707.
W 1709 dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Miejscowość ta była na tyle urokliwa, że hetman przez wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budował letnią rezydencję. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital – przytułek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Ówczesny rynek miejski okalały kościół, klasztor, ratusz z 6 kramami kupców żydowskich, bożnica z żydowską szkołą. W 1771 miasto liczyło 126 posesji, z czego 43 należały do Żydów. Najpopularniejszy trunek tamtej epoki – piwo, było produkowane w Choroszczy przez 15 browarów.
Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabella Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w województwie podlaskim. Po III rozbiorze znalazła się w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 weszła do zaboru rosyjskiego. Spis pruski w końcu XVIII wieku wykazał: „584 mieszkańców, w tym 156 Żydów, 122 domy, 4 ulice, 9 szynków, 8 browarów, 8 gorzelni, 7 duchownych, 4 urzędników policyjnych i 1 oddział z regimentu Bośniaków von Gunthera – 6 mężczyzn”.
Po śmierci księżnej Branickiej dobra choroskie w części nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. Zalążek manufaktury tekstylnej w majątku hrabiny Mostowskiej dał w 1840 początek największej w regionie fabryce sukienniczo- kapeluszniczej rodu Moesów i przemysłowej karierze miasteczka. Wraz z rozwojem fabryki zmieniła się również struktura narodowa i wyznaniowa Choroszczy. W 1886 z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, około 200 ewangelików (specjalistów niemieckich pracujących w fabryce) i ok. 200 prawosławnych. Miasteczko fabryczne, funkcjonujące niezależnie od miasta posiadło 20 budynków produkcyjnych, 11 budynków mieszkalnych, szkołę, piekarnię, 2 sklepy, aptekę i zbór ewangelicki.
W 1839 w ramach restrykcji za udział w powstaniu listopadowym uległ kasacji zakon dominikanów. Po powstaniu styczniowym w murach klasztoru znalazła się rosyjska szkoła, zamieszkiwał tu także proboszcz parafii prawosławnej. W 1865 rozebrano drewnianą cerkiew. Nową (istniejącą obecnie) wyświęcono w 1878.
Położone nieopodal Choroszczy wzgórze, zwane „Szubienicą” było miejscem kaźni 11 powstańców z 1863, a przy drodze na Zastawie „carscy” zabili 3 powstańców. Dzięki staraniom społeczności choroskiej w latach 1913–1924 wzniesiono kaplicę na choroskim cmentarzu, a w 1989 na wspomnianym wzgórzu nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.
Wybuch I wojny światowej był kresem działalności fabryki. Z 5000 mieszkańców sprzed I wojny światowej w 1921 zamieszkiwało w Choroszczy tylko 2405 osób. Lata międzywojenne to nowy etap w historii miasta. Dzięki inicjatywie dr Zygmunta Brodowicza na terenie byłej fabryki utworzony został w 1930 szpital psychiatryczny.
W 1929 społeczność żydowska posiadała na terenie miasta synagogę[4].
W czasie okupacji radzieckiej w latach 1939–1941 wywieziono część pacjentów szpitala w głąb Rosji. W 1941 Choroszcz zajęli Niemcy, którzy w pobliskim lesie w Nowosiółkach rozstrzelali chorych i ułomnych (464 osoby). Masowe groby w Nowosiółkach kryją 4000 ofiar: cywilów, partyzantów, wielu księży i zakonnic, zamordowanych w latach 1941–1944. Ludność żydowska miasta została przesiedlona do getta w Białymstoku, skąd w listopadzie 1943 została wysłana do komór gazowych w Treblince. Lata powojenne przyniosły Choroszczy odbudowę letniej rezydencji Branickich (1969–1973), w której znajduje się obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.
W 1979 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Choroszczy.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa[5]:
- zespół klasztorny dominikanów, Rynek 11 Listopada:
- cerkiew prawosławna pw. Matki Bożej Opiekuńczej, 3 ćw. XIX, nr rej.: A-380 z 12.11.1987
- zespół pałacowy Branickich – ob. Muzeum Wnętrz Pałacowych.
- pałac, 2 poł. XVIII w., przebudowany po 1956 r., nr rej.: 41 (47) z 22.03.1956
- park, 1725-63, przekomponowany w 2. poł. XIX w., nr rej.: 42 (48) z 22.03.1956 oraz A-30 z 24.09.2002
- Zespół Fabryki Sukna i Kortów Augusta Moesa – ob. szpital psychiatryczny, k. XIX w. – po 1900 r., nr rej.: 521 z 20.07.1984:
- 12 budynków fabrycznych
- wieża ciśnień
- brama wjazdowa
- Fabryka wznoszona w miejscu folwarku dawnych dóbr Branickich, po kupieniu ich przez Fryderyka Moesa w 1843 r. Zachowane pawilony fabryczne wznoszone w latach 1890–1910. Wszystkie urządzenia fabryczne wywiezione z Choroszczy w 1915 r.
- kaplica cmentarna pw. Zmartwychwstania Pana Jezusa, ul. Piaskowa, 1921 r., nr rej.: A-396 z 28.03.1988
- cmentarz żydowski, pocz. XIX w., nr rej.: A-86 z 28.12.1988
Pozostałe zabytki:
- rynek w Choroszczy otoczony XIX-wiecznymi kamienicami
- kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (XVIII w.)
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tu 2405 osób, wśród których 1679 było wyznania rzymskokatolickiego, 135 prawosławnego, 63 ewangelickiego, 72 greckokatolickiego, 450 mojżeszowego i 6 baptystów. Jednocześnie 1954 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 4 białoruską, 44 niemiecką, 390 żydowską, 13 rosyjską i 1 łotewską. Było tu w 1921 344 budynków mieszkalnych[6].
Dane z 30 czerwca 2012[7]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| populacja | 5 716 | 100 | 2890 | 50,56 | 2826 | 49,44 |
| powierzchnia | 16,79 km² | |||||
| gęstość zaludnienia (mieszk./km²) |
340,44 | 172,13 | 168,31 | |||
- Wykres liczby ludności miasta Choroszcz od 1580:
- Piramida wieku mieszkańców Choroszczy w 2014 roku[8].
Według danych z 30 czerwca 2015 miasto liczyło 5795 mieszkańców[9].
Transport
[edytuj | edytuj kod]
Przez miasto przechodzą drogi:
- droga międzynarodowa E67 Helsinki – Kowno – Warszawa – Praga,
- droga ekspresowa S8 Kudowa-Zdrój – Wrocław – Warszawa – Białystok – Suwałki – Budzisko,
12 września 2012 został otwarty odcinek drogi ekspresowej Jeżewo Stare – Białystok odcinek ten wynosi 24.5 km
Planowane
[edytuj | edytuj kod]- S19 – obwodnica Białegostoku
Komunikacja miejska
[edytuj | edytuj kod]Do Choroszczy można dojechać linią nr 103 którą operuje Komunalny Zakład Komunikacyjny w Białymstoku. Choroszcz znajduje się około 6 km od granic Białegostoku i 13 km od centrum. Do Choroszczy można także dojechać autobusami niskopodłogowymi, które służą m.in. do przewozu osób niepełnosprawnych.
Główne ulice
[edytuj | edytuj kod]- Ulica Białostocka
- Branickiego
- Lipowa
- Powstania Styczniowego
- Henryka Sienkiewicza
- Adama Mickiewicza
- Aleja Niepodległości
- Ogrodowa
- Dominikańska
- Warszawska
- Zastawie I
- Kruszewska
- Szkolna
Edukacja
[edytuj | edytuj kod]- Przedszkole Samorządowe w Choroszczy im. Jana Pawła II
- Szkoła Podstawowa w Choroszczy im. Henryka Sienkiewicza
Instytucje publiczne
[edytuj | edytuj kod]
- Bank Spółdzielczy w Białymstoku oddział w Choroszczy
- Miejsko-Gminne Centrum Kultury i Sportu w Choroszczy
- Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna
- Gminne Centrum Informacji
- Poczta
- Posterunek policji
- Ochotnicza Straż Pożarna
- Szpital Psychiatryczny
- Elektrociepłownia
- Zespół Szkół w Choroszczy
- Szkoła Podstawowa w Choroszczy
- Przedszkole Samorządowe
- Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana
- Cerkiew Opieki Matki Bożej
Kościoły i związki wyznaniowe
[edytuj | edytuj kod]Imprezy cykliczne
[edytuj | edytuj kod]| Nazwa | Miejsce | Data |
|---|---|---|
| Narwiański Bieg Narciarski | ||
| Urodziny Hetmanowej Branickiej | Pałac Branickich | |
| Marsz z flagą z okazji Dnia Flagi Rzeczypospolitej | 2 maja | |
| Międzynarodowa Noc Muzeów | Pałac Branickich | |
| Dni Choroszczy | Czerwiec (od 1982) | |
| Jarmark Dominikański | Park Pałacowy (z wyjątkiem l. 2013–2017) | Pierwsza niedziela sierpnia (od 5 sierpnia 1990)[10] |
| Święto Wojska Polskiego | 15 sierpnia | |
| Jam Session w Stajni (Koncert muzyczny) | Jeden z budynków dawnej fabryki sukna i kortów Augusta Moesa | Ostatnia sobota sierpnia |
| Święto Niepodległości | Rynek 11 listopada | 11 Listopada |
| Choroszczańskie Dyktando | Miejsko-Gminne Centrum Kultury | Listopad |
Turystyka i sport
[edytuj | edytuj kod]W Choroszczy istnieje klub piłkarski Narew Choroszcz występujący w rozgrywkach organizowanych przez Podlaski Związek Piłki Nożnej – obecne występuje na najniższym stopniu rozgrywek, czyli A-klasie. Istnieją także 2 drużyny występujące na co dzień w rozgrywkach ligi gminnej: LZS Choroszcz i Lambada Choroszcz. Piłkarskie szkolenie dla dzieci prowadzą kluby: Narew Choroszcz (dla chłopców) i Lambada Choroszcz (dla dziewcząt).
Obiekty sportowe
[edytuj | edytuj kod]- Stadion Miejski w Choroszczy
- Orlik 2012 – Boisko wielofunkcyjne, boisko do piłki nożnej
- W sezonie zimowym na boisku wielofunkcyjnym działa, tzn. „Biały Orlik” wraz z lodowiskiem.
- Hala gimnastyczna w Zespole Szkół w Choroszczy.
Szlaki rowerowe
[edytuj | edytuj kod]| Nazwa | Długość | Trasa |
|---|---|---|
 Obwodnica rowerowa NPN
|
90 km | Choroszcz – Baciuty – Suraż – Łapy – Kurowo – Tykocin – Złotoria – Choroszcz. |
| Szlak Włókniarzy
|
60 km | Fasty – Dzikie – Żółtki – Choroszcz – Kościuki – Niewodnica Kościelna – Tołcze – Dobrowoda – Bojary – Suraż – Zawyki – Doktorce – Strabla |
 Szlak Światowida
|
17.8 km | Białystok – Krupniki – Choroszcz – Konowały – Kruszewo |
Szlaki piesze
[edytuj | edytuj kod]| Nazwa | Długość | Trasa |
|---|---|---|
| im. Zygmunta Glogera
|
48 km | Białystok (Starosielce) – Krupniki – Sienkiewicze – Choroszcz – Ruszczany – Rogówek – Rogowo – Pańki – Rzędziany – Leśniki – Saniki – Tykocin – Łopuchowi – Jeżewo Nowe – Jeżewo Stare |
Media
[edytuj | edytuj kod]Prasa
[edytuj | edytuj kod]- Gazeta w Choroszczy[11]
- Horyzonty Choroszczy
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]Lista miast partnerskich Choroszcz[12]:
Pomniki Lenina
[edytuj | edytuj kod]Podczas okupacji sowieckiej 1939–1941 w Choroszczy postawiono trzy pomniki Lenina, które zostały zburzone po usunięciu Armii Czerwonej z miasta w końcu czerwca 1941[13].
Ludzie związani z Choroszczą
[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Antoni Mackiewicz: Miasteczko Choroszcz w: „Litwa i Ruś”, r. II z. VI, red. Jan Obst. Drukarnia Wydawnicza Józefa Zawadzkiego, Wilno 1913, s. 40.
- ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 96.
- ↑ Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 109.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. podlaskie. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 5. [dostęp 2012-10-28].
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 10.
- ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2015 r.. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-14]. (pol.).
- ↑ Choroszcz w liczbach. Choroszcz – Dane demograficzne [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-05-19], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Bilans ludności z 31 grudnia 2011. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-19]. (pol.).
- ↑ Józef Waczyński, Jak to z Jarmarkiem Dominikańskim bywało…. choroszcz.pl. [dostęp 2018-09-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-25)]. (pol.).
- ↑ Media u nas. choroszcz.pl. [dostęp 2022-06-08]. (pol.).
- ↑ Partnerstwo Choroszcz Horohiv nawiązane. [dostęp 2015-01-16]. (pol.).
- ↑ Artykuł o pomnikach Lenina w Choroszczy.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Horyzonty Choroszczy
- Gazeta w Choroszczy
- Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Choroszczy
- Lambada Choroszcz – drużyna piłkarska
- Historia Żydów w Choroszczy. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. na portalu Wirtualny Sztetl
- Szpital psychiatryczny w Choroszczy
- Parafia Prawoslawna w Choroszczy
- Choroszcza al. Chworoszcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 632.
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
