Cyrkuł zamojski
Cyrkuł zamojski (niem. Zamoscer Kreis) – jednostka terytorialna tzw. Galicji Wschodniej (wschodnich terenów Królestwa Galicji i Lodomerii w okresie zaboru austriackiego), funkcjonująca w latach 1783–1809. Jego powierzchnia liczyła ponad 5000 km², co stanowiło ponad 6% ziem zabranych przez Austrię w I rozbiorze Polski. Obszar ten w przybliżeniu objął tzw. Zamojszczyznę lub dawne województwo zamojskie w latach 1975–1998, a obecnie stanowi przede wszystkim południowo-wschodnią część województwa lubelskiego.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Późniejszy cyrkuł zamojski obejmował północny skraj ziem zabranych podczas pierwszego rozbioru Polski w 1772, w tym południowo-wschodniej części ziemi chełmskiej z Zamościem oraz całe województwo bełskie z Tomaszowem i Hrubieszowem[1]. Początkowo władze habsburskie nie traktowały zajętej ziemi jako trwały nabytek i jedynie prowizorycznie przejęły polską administrację wojewódzką. Przejściowy był również pierwszy podział z 1773 zrywający z tradycją polskiego podziału na województwa, w którym omawiany obszar objął cyrkuł bełski z siedzibą w lepiej rozwiniętym Zamościu, podzielony na 8 okręgów (dystryktów), których dokładny zasięg nie jest znany. Brakowało urzędników, którymi byli przeważnie przybysze z Austrii i Czech. W związku z tym w marcu 1775 liczbę okręgów zredukowano do trzech z siedzibami w Zamościu, Sokalu i Tomaszowie. W latach 1782 do 1784 przeprowadzono szeroko zakrojono reformy józefińskie, w tym administracyjne. Zlikwidowano okręgi i ustanowiono 18 cyrkułów[2]. Po kilku kolejnych drobnych zmianach granic nowy cyrkuł zamojski w porównaniu do okręgu zamojskiego powiększył się o część obszaru okręgu tomaszowskiego, z samym Tomaszowem i Krzeszowem nad Sanem na południowym zachodzie, z kolei na północnym wschodzie sięgał do Bugu, bez kilku miejscowości na prawym brzegu jak Terechy i miasteczko Korytnica.
Na mocy dekretu Józefa II z pierwszego grudnia 1785 urząd cyrkularny i podległe mu samorządy urzędowały wyłącznie w języku niemieckim. Władze cyrkularne w dobie absolutyzmu oświeceniowego miały bardzo szeroki zakres uprawnień dotykający wiele dziedzin codziennego życia.
W 1783 rozgraniczono miasta (zarządzane przez magistrat z burmistrzem) i miasteczka (osady targowe, zarządzane przez asesora lub syndyka), których cyrkuł liczył łącznie 17:
- 10 miast: Grabowiec, Horodło, Hrubieszów, Józefów, Krzeszów, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Tomaszów, Tyszowce i Zamość
- 7 miasteczek: Jarczów, Komarów, Krasnobród, Kryłów, Łaszczów, Skierbieszów i Uchanie
W ramach tzw. kolonizacji józefińskiej powstało tu również kilka kolonii niemieckich[3][4].
W sieci państwowych dróg bitych Zamość skomunikowany był z resztą Galicji jedynie ze Lwowem (położonym ok. 130 km na południowy wschód)[5].
Zgodnie z postanowieniami podpisanego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunn, Nowa Galicja i cyrkuł zamojski zostały włączone do Księstwa Warszawskiego. W przeciwieństwie do obszarów Nowej Galicji (Galicji Zachodniej) tereny te zostały zagarnięte przez Austrię wskutek I rozbioru Polski (nie III). Południowa granica cyrkułu stała się linią graniczną między Austrią a Księstwem Warszawskim, a od 1815 między Królestwem Kongresowym a Austrią. Obszar wszedł w skład departamentu lubelskiego i został podzielony na powiaty hrubieszowski, tarnogrodzki, tomaszowski i zamojski.
Ponieważ na terenie Księstwa Warszawskiego miasteczka nie występowały, te doń przyłączone zostały przemienione w miasta.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Mapa historycznych regionów w regionie obecnego województwa lubelskiego.
- ↑ Janusz Adam Frykowski: Z DZIEJÓW POWIATU TOMASZOWSKIEGO I JEGO ROLI W STRUKTURZE OCHRONY GRANIC PAŃSTWA. 2013.
- ↑ Ryszard Orłowski: Koloniści rolnicy w Ordynacji Zamojskiej w końcu XVIII wieku, 1957.
- ↑ Katarzyna Wójcik: Mniejszość niemiecka na Lubelszczyźnie w latach 1914–1918, Chełm, 2007.
- ↑ J. Feduszka: Zmiany przebiegu granicy. roztocze.horyniec.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].. 2001.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- J. Feduszka: Zmiany przebiegu granicy. roztocze.horyniec.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].. 2001.
- Zamojski cyrkuł w: Geografia albo dokładne opisane Królestwa Galicji i Lodomerii., 1786, s. 44–50.
- Jacek Arkadiusz Goclon: Polska na królu pruskim zdobyta. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002.
- J. Karpiniec: Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. „Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych”. T. II. 1932.
