Gustaw III

Gustaw III
	Fäderneslandet; Ojczyzna
	Król Szwecji
Okres	od 12 lutego 1772; do 29 marca 1792
Poprzednik	Adolf Fryderyk
Następca	Gustaw IV Adolf
	Dane biograficzne
Dynastia	Dynastia Oldenburgów (linia Holstein-Gottorp)
Data urodzenia	24 stycznia 1746
Data śmierci	29 marca 1792
Ojciec	Adolf Fryderyk
Matka	Ludwika Ulryka Hohenzollern
Żona	Zofia Magdalena Oldenburg
Dzieci	Gustaw
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gustaw III (ur. 24 stycznia 1746 w Sztokholmie, zm. 29 marca 1792 tamże) – król Szwecji z dynastii Holstein-Gottorp od 1771 roku; zwolennik absolutyzmu oświeconego, zmarł w wyniku obrażeń odniesionych w czasie zbrojnego zamachu.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się w 1746 roku w Sztokholmie jako najstarszy syn Adolfa Fryderyka i Ludwiki Ulryki Hohenzollern. Jego młodszym bratem był Karol XIII. Odebrał bardzo staranne wykształcenie, a jednym z jego wychowawców był polityk, hrabia Carl Gustaf Tessin.

Zapatrzony we francuski model ustrojowy, Gustaw dążył do absolutyzmu oświeconego. Jeszcze przed objęciem rządów, w 1768 roku, wraz z grupą polityków należących do partii kapeluszy opracował projekt nowej konstytucji, która miała poszerzyć uprawnienia króla^[1].

Początki rządów

Po śmierci ojca w 1771 roku został nowym władcą Szwecji. Swoje rządy rozpoczął od krytyki parlamentaryzmu, zwracając uwagę na powszechną anarchię, korupcję, ingerencję obcych mocarstw w życie polityczne kraju.

19 sierpnia 1772 roku przeprowadził przy pomocy szlacheckiego korpusu oficerskiego zamach stanu, wymuszając na sejmie zgodę na przyjęcie nowej ustawy wprowadzającej ustrój zbliżony do absolutyzmu. Jednocześnie zlikwidował profrancuskie stronnictwo kapeluszy i prorosyjskie stronnictwo czapek, czym ograniczył znaczenie Riksdagu^[2].

Polityka wewnętrzna

Gustaw III należał do zwolenników fizjokratyzmu, czyli wolnego rynku opartego na produkcji rolniczej. Dążył do zniesienia przywilejów i monopoli. Ustanowił wolny handel zbożem w Finlandii w 1775 roku, a następnie w całym królestwie (1780). Przeprowadził reformę walutową w latach 1776–1777, a także kodyfikację prawa cywilnego (1775-1787). Zmodernizował wymiar sprawiedliwości, znosząc tortury, procesy o czary i sądy nadzwyczajne. Zniósł również karę śmierci za niektóre przestępstwa i poprawił sytuację prawną nieślubnych dzieci. W 1774 roku znowelizował prawo o wolności druku, zawężając zakres swobód. Mimo dużego oporu kleru przeforsował w 1779 roku deklarację o wolności religii, którą w 1781 i 1782 roku rozszerzył, przyznając wolność religijną cudzoziemcom i Żydom^[3]^[4]. Rozbudował także flotę i armię^[5].

Działalność kulturalna

Gustaw III (po lewej) w otoczeniu młodszych braci: Fryderyka Adolfa i późniejszego Karola XIII, obraz Aleksandra Roslina

Gustaw III należał do wielkich miłośników teatru. Był protektorem sztuk pięknych, literatury i nauki. W 1786 roku założył Akademię Szwedzką. Korespondował z Diderotem i Wolterem, pisał dramaty historyczne. Opublikował anonimowo traktat O niebezpieczeństwie wagi politycznej albo wykład przyczyn, które zepsuły równoważność na północy, od wstąpienia na tron rosyjski Katarzyny II, który przełożony na język polski w 1790 roku, odegrał pewną rolę w propagandzie politycznej stronnictwa reform Sejmu Wielkiego w Rzeczypospolitej.

Polityka zagraniczna

W 1788 roku Gustaw rozpoczął wojnę przeciwko Rosji bez wcześniejszego wypowiedzenia. Konflikt toczył się ze zmiennym szczęściem, żadna strona nie mogła osiągnąć trwałej przewagi. W pierwszej fazie wojny sprzymierzeńcem Rosjan była Dania, która jednak w 1789 r. zawarła ze Szwecją pokój. 9 lipca 1790 r. król szwedzki odniósł istotne zwycięstwo nad Rosjanami w bitwie morskiej pod Ruotsinsalmi (Svenskund), w kilka dni po innej bitwie, w której Szwedzi ponieśli duże straty. Zawarty 14 sierpnia tego samego roku traktat pokojowy w Värälä kończył tę wojnę na zasadzie status quo ante bellum, czyli bez zmian terytorialnych. Katarzyna II wyrzekła się ingerowania w wewnętrzne sprawy Szwecji oraz uznała szwedzką konstytucję z 1772 roku^[6]^[7].

Gdy wybuchła rewolucja francuska, Gustaw współtworzył koalicję konserwatywnych władców przeciw niej. Nie wykluczał nawet desantu na ziemi francuskiej.

Śmierć

Dalsze reformy władcy zwiększały jeszcze bardziej pozycję króla, nadawały szereg praw chłopom, a osłabiały rolę Riksdagu i szlachty. Posunięcia te spotkały się z silnym oporem opozycji arystokratycznej, która zawiązała spisek przeciwko Gustawowi III. Zamach na jego życie został przeprowadzony przez oficerów w operze sztokholmskiej 16 marca 1792 roku podczas maskarady^[8]. Zamachowcem na balu był kapitan Jacob Johan Anckarström^[9]. Raniony strzałem w plecy, król zmarł dwa tygodnie później^[10]. Został pochowany w kościele Riddarholmen.

Potomstwo

W 1766 roku Gustaw III pojął za żonę Zofię Magdalenę, córkę króla Danii i Norwegii Fryderyka V z dynastii Oldenburgów. Małżeństwo to nie należało do udanych na skutek różnic w charakterach obojga małżonków^[11]. Jednak para doczekała się dwóch synów:

Gustawa IV Adolfa (1778-1837), króla Szwecji
Karola Gustawa (1782-1783), księcia Smalandii

Odznaczenia

3. Wielki Mistrz Orderu Serafinów (odznaczony w 1748)^[12]
3. Wielki Mistrz Orderu Gwiazdy Polarnej^[12]
3. Wielki Mistrz Orderu Miecza^[12]
1. Wielki Mistrz Orderu Wazów (fundator w 1772)^[12]
Order Orła Czarnego (1746, Prusy)^[12]
Order Świętego Andrzeja (1774, Rosja)^[12]
Order Świętego Aleksandra (1774, Rosja)^[12]
Order Słonia (1766, Dania)^[12]

Zobacz też

Przypisy

↑ Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 271.
↑ Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 275-278.
↑ H. M. Scott, Introduction: The Problem of Enlightened Absolutism, in: Enlightened Absolutism: Reform and Reformers in Later Eighteenth-Century Europe, H. M. Scott (ed.), Palgrave Macmillan, 1990, s. 31-32. ISBN 978-0-333-71704-2
↑ Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 279-280.
↑ Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 281-282.
↑ Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 283-285.
↑ Michaił Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Książka i Wiedza, Warszawa 2009, s. 458. ISBN 978-83-05-13522-1
↑ Cieślak 1978 ↓, s. 11.
↑ Krzysztof Mazowski Oravais 1808, seria Historyczne bitwy, wyd. 2023, s. 67
↑ Gustav III, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
↑ Lönnroth, E., Den stora rollen, Stockholm 1986, s. 61.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Shering Rosenhane: Svea-rikes konunga-längd. Sztokholm: A.J. Nordström, 1789, s. 82. (szw.).

Bibliografia

Tadeusz Cieślak: Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978.
Sandberg T., Gustav III:s spioner: historien om när Sverige skulle slå tillbaka franska revolutionen, Skandbook Falun Lund, 2006.
Lagerqvist, Lars O., Historia Szwecji, przekł. H. Thylwe, Instytut Szwedzki, Sztokholm 2002.
Kersten A., Historia Szwecji, Ossolineum, Wrocław 1973.
Słownik władców Europy nowożytnej i współczesnej, pod red. J. Dobosza i M. Serwańskiego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1998.

Linki zewnętrzne

Gustaw III – dzieła w bibliotece Polona

[1] Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 271.

[2] Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 275-278.

[3] H. M. Scott, Introduction: The Problem of Enlightened Absolutism, in: Enlightened Absolutism: Reform and Reformers in Later Eighteenth-Century Europe, H. M. Scott (ed.), Palgrave Macmillan, 1990, s. 31-32. ISBN 978-0-333-71704-2

[4] Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 279-280.

[5] Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 281-282.

[6] Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 283-285.

[7] Michaił Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Książka i Wiedza, Warszawa 2009, s. 458. ISBN 978-83-05-13522-1

[CITEREFCieślak197811-8] Cieślak 1978 ↓, s. 11.

[9] Krzysztof Mazowski Oravais 1808, seria Historyczne bitwy, wyd. 2023, s. 67

[10] Gustav III, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).

[11] Lönnroth, E., Den stora rollen, Stockholm 1986, s. 61.

[sr-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Shering Rosenhane: Svea-rikes konunga-längd. Sztokholm: A.J. Nordström, 1789, s. 82. (szw.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Englingerowie	Eryk VI Zwycięski (970–995) Olaf Skötkonung (995–1022) Anund Jakub (1022–1050) Emund Stary (1050–1060)
Stenkilowie	Stenkil Ragnvaldsson (1060–1066) Eryk VII Stenkilsson i Eryk VIII Poganin (1066–1067) Halsten (1067–1070) Anund Gårdske (1070–1075) Hakan Ryży (1075–1080) Inge I Starszy (ok. 1080–1084) Swen Ofiarnik (1084–1087) Eryk Årsäll (1087–1088) Inge I Starszy (1088–1110) Filip (1110–1118) Inge II Młodszy (1118–1125) Ragnvald Okrągłogłowy (1125–1126) Magnus Silny (1125–1130)
Swerkerydzi i Erykidzi	Swerker I Starszy (1130–1156) Eryk IX (1156–1160) Magnus Henriksson (1160–1161) Karol VII (I) (1161–1167) Knut I (1167–1196) Kol / Bolesław (1167–1173) Swerker II Młodszy (1196–1208) Eryk X (1208–1216) Jan I (1216–1222) Eryk XI (1222–1229) Knut II Długi (1229–1234) Eryk XI (1234–1250)
Folkungowie	Waldemar Birgersson (1250–1275) Birger jarl (regent 1250–1266) Magnus I Birgersson (1275–1290) Birger I Magnusson (1290–1318) Mats Kettilmundsson (regent 1318–1319) Magnus II Eriksson (1319–1364) Eryk XII Magnusson (1356–1359) Haakon Magnusson (1362–1364)
dynastia meklemburska	Albrecht Meklemburski (1364–1389)
okres unii kalmarskiej	Małgorzata (1389–1412) Eryk XIII Pomorski (1396–1439) Engelbrekt Engelbrektsson (regent 1435–1436) Karol Knutsson Bonde (regent 1438–1440) Krzysztof Bawarski (1440–1448) Bengt Jönsson i Nils Jönsson (regenci 1448) Karol VIII (II) Knutsson Bonde (1448–1457) Jöns Bengtsson i Eryk Axelsson (regenci 1457) Chrystian I Oldenburg (1457–1464) Kettil Karlsson Waza (1464 regent) Karol VIII (II) Knutsson Bonde (1464–1465) Kettil Karlsson Waza (1465 regent) Jöns Bengtsson (1465–1466 regent) Eryk Axelsson (1466–1467 regent) Karol VIII (II) Knutsson Bonde (1467–1470) Sten Sture Starszy (1470–1497 regent) Jan II Oldenburg (1497–1501) Sten Sture Starszy (1501–1503 regent) Svante Nilsson Sture (1504–1512 regent) Eryk Trolle (regent 1512) Sten Sture Młodszy Svantesson (regent 1512–1520) Chrystian II Oldenburg (1520–1521) Gustaw Waza (regent 1521–1523)
Wazowie	Gustaw I (1523–1560) Eryk XIV (1560–1568) Jan III (1569–1592) Zygmunt (1592–1599) Karol, książę Sudermanii (regent 1599–1604) Karol IX (1604–1611) Gustaw II Adolf (1611–1632) Krystyna (1632–1654)
Wittelsbachowie	Karol X Gustaw (1654–1660) Karol XI (1660–1697) Karol XII (1697–1718) Ulryka Eleonora (1718–1720)
Dynastia Heska	Fryderyk I (1720–1751)
Oldenburgowie	Adolf Fryderyk (1751–1771) Gustaw III (1771–1792) Gustaw IV Adolf (1792–1809) Karol, książę Sudermanii (regent 1792–1796) Karol XIII (1809–1818)
Bernadotte	Karol XIV Jan (1818–1844) Oskar I (1844–1859) Karol XV (1859–1872) Oskar II (1872–1907) Gustaw V (1907–1950) Gustaw VI Adolf (1950–1973) Karol XVI Gustaw (od 1973)