Joseph Haydn

Franz Joseph Haydn

Data i miejsce urodzenia	31 marca 1732 Rohrau
Data i miejsce śmierci	31 maja 1809 Wiedeń
Gatunki	muzyka poważna
Zawód	muzyk, kompozytor

Ankeruhr, Wiedeń, wskazówka zegara przedstawiająca Haydna

Franz Joseph Haydn (ur. 31 marca 1732 w Rohrau, zm. 31 maja 1809 w Wiedniu) – austriacki kompozytor klasycyzmu, najstarszy z tzw. trzech klasyków wiedeńskich, obok Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludwiga van Beethovena.

Joseph Haydn był jednym z głównych przedstawicieli muzyki klasycystycznej oraz jednym z tych, którzy zdefiniowali główne formy muzyczne (m.in. symfonię) tej epoki.

Szczególnie interesujące są jego dzieła z lat 1760–1770, tworzone w stylu Sturm und Drang, który był awangardowym kierunkiem w ramach kultury klasycystycznej, będąc jednocześnie zapowiedzią romantyzmu. W muzyce Haydna objawiło się to stosowaniem niecodziennych akordów, rzadkich tonacji molowych oraz nieoczekiwanych zmian nastroju.

Jego młodszy brat, Michael Haydn (1737–1806), był także kompozytorem, działał przede wszystkim w Salzburgu.

Młodość (1732–1761)

Joseph Haydn urodził się 31 marca 1732 w Rohrau – wiosce w Dolnej Austrii nad ówczesną granicą węgierską. Był jednym z 12 dzieci wiejskiego cieśli Mathiasa i Anny Marii Koller. Muzykalny i obdarzony pięknym głosem, od 1738 roku uczył się muzyki w Hainburgu, gdzie został dostrzeżony przez dyrygenta chóru przy katedrze św. Szczepana w Wiedniu. Tam kształcił się w grze na skrzypcach i fortepianie. Około 1748 lub 1749 roku – po przejściu mutacji – musiał opuścić chór i zaczął zarobkować jako muzyk w Wiedniu. Przez pewien czas był akompaniatorem Nicola Porpory, od którego pobierał również lekcje kompozycji. W 1759 roku został kompozytorem nadwornym hrabiego Morzina w Dolnej Lukawicy.

Praca u Esterházych (1761–1790)

W roku 1761 Joseph Haydn został zatrudniony jako nadworny kompozytor i wicekapelmistrz na dworze węgierskiej rodziny arystokratycznej, Esterházych. Pozostał w jej służbie przez prawie 30 lat – do 1790 roku, zdobywając w tym czasie ogromną sławę. W 1766 roku Haydn został jedynym kapelmistrzem, kiedy zmarł główny kapelmistrz Gregor Joseph Werner (1693–1766), niepałający sympatią do kompozytora. W tym samym roku odbyło się poświęcenie nowego pałacu Esterháza nad Jeziorem Nezyderskim. Pałac kosztował fortunę i w zamyśle księcia Mikołaja Esterházyego miał być „węgierskim Wersalem”. Książę wybudował tam teatr; odtąd muzyka operowa zajęła ważną pozycję w twórczości Haydna.

Pierwsze opery (La Canterina 1766, Lo speziale 1768) to opery komiczne. Haydn komponował je specjalnie dla księcia tria na baryton (ulubiony instrument księcia), altówkę i wiolonczelę; w latach 1765–1775 powstało 126 takich kompozycji. W 1768 roku podczas pożaru domu Haydna w Eisenstadt część kompozycji uległa zniszczeniu. Lata 70. XVIII w. były okresem świetności pałacu w Esterházie, który odwiedziły w tym czasie znane osobistości (m.in. cesarzowa Maria Teresa).

O prywatnym życiu Haydna i jego działalności w tych latach brak bliższych danych. W 1776 roku powtórny pożar domu kompozytora zniszczył wiele dalszych kompozycji. W 1776 roku Haydn otrzymał propozycję napisania opery dla dworu cesarskiego w Wiedniu. Jako libretto wybrano La vera costanza; wskutek intryg dworskich nie doszło jednak do wystawienia opery (wykonana została 3 lata później w Esterházie). W 1790 roku zmarł książę Mikołaj, a jego następca Antoni I z powodu kłopotów finansowych rozwiązał orkiestrę.

Samodzielność twórcy (1793–1809)

We wrześniu 1790 roku Haydn wyjechał do Wiednia, gdzie od Johanna Petera Salomona otrzymał propozycję wyjazdu do Anglii oraz kontrakt na napisanie dwunastu symfonii (wśród nich znalazły się również utwory napisane przez Haydna już wcześniej), którymi kompozytor miał dyrygować podczas koncertów w Hanover Square Rooms. W koncertach tych wystąpili wysokiej klasy wykonawcy i cieszyły się one wielkim powodzeniem. W lipcu 1793 Uniwersytet Oksfordzki nadał kompozytorowi gradum doctoris in musica honoris causa; podczas uroczystości wykonano Symfonię G-dur, która z tej przyczyny otrzymała nazwę Oksfordzkiej.

W czerwcu 1792 roku Haydn powrócił do Wiednia; w styczniu 1794 roku wyjechał powtórnie do Londynu, by występować nadal na koncertach Salomona. W 1795 roku Haydn brał udział w serii koncertów »Opera Concerts«, dla których skomponował trzy ostatnie symfonie. W 1795 roku opuścił Anglię, by objąć kierownictwo kapeli Niklósa II Esterházyego (następcy zmarłego księcia Antoniego I). Kontrakt przewidywał pisanie jednej mszy rocznie; stąd w latach 1796–1802 powstało sześć mszy. W tym czasie Haydn rozpoczął pracę nad Stworzeniem świata, które ukończył w 1798 roku; w 1801 roku napisał oratorium Pory roku. Ostatnie lata życia spędził głównie w Wiedniu, na wakacje wyjeżdżając do Eisenstadt.

Haydn był przyjacielem Mozarta, z którym podziwiali się nawzajem. Znał też młodszego od siebie Ludwiga van Beethovena, który uważał go za swojego mistrza i nauczyciela. Haydn zaprzestał komponowania w 1803 roku, na sześć lat przed śmiercią, gdyż pogarszał się jego stan fizyczny; m.in. miał problemy z chodzeniem. Do jego ostatnich dzieł należą dwa oratoria: Stworzenie świata i Pory roku.

Haydn pozostawił po sobie olbrzymią liczbę dzieł, z których wiele weszło do kanonu muzyki poważnej. Zmarł 31 maja 1809 roku w Wiedniu, w wieku 77 lat. Pośmiertnie zwolennicy frenologii odcięli Haydnowi głowę, by zbadać, gdzie w czaszce zlokalizowany jest geniusz artysty. Frenologia nie potwierdzała faktu czyjegoś geniuszu na podstawie wielkości mózgu, jak na początku sądzono, jedynie zwróciła uwagę na zróżnicowane miejsca w mózgu, pełniące różne, czasem odrębne funkcje.

Instrumenty

Fortepian „Anton Walter in Wien”, używany przez kompozytora, jest wystawiany w Haydn-Haus w Eisenstadt. W Wiedniu w 1788 roku Haydn zakupił dla siebie fortepian, wykonany przez Wenzela Schantza. Kiedy kompozytor odwiedził Londyn po raz pierwszy, angielski konstruktor fortepianów John Broadwood dostarczył mu fortepian koncertowy.

Wybrane dzieła Josepha Haydna

Dorobek kompozytorski	Liczba dzieł
Muzyka wokalna
pieśni	523
muzyka chóralna	70
Muzyka instrumentalna
symfonie	108
koncert	50
muzyka kameralna	321
inne formy orkiestrowe	95
muzyka marszowa	8
opery	24
Utwory na fortepian	95
RAZEM	1294

Symfonie

Symfonie Josepha Haydna cz. I, Symfonie 1–81

Hob. I:	Tonacja	Rok	Uwagi
1	D-dur	1759
2	C-dur	1764 (?1761)
3	G-dur	1762
4	D-dur	1762 (?1760)
5	A-dur	1762 (?1760)
6	D-dur	?1761	„Le matin” (Poranek)
7	C-dur	1761	„Le midi” (Południe)
8	G-dur	?1761	„Le soir” (Wieczór)
9	C-dur	?1762
10	D-dur	1766 (?1761)
11	Es-dur	1769 (?1760)
12	E-dur	1763
13	D-dur	1763
14	A-dur	1764
15	D-dur	1764 (?1761)
16	B-dur	1766 (?ok.1760–1763)
17	F-dur	1766 (?ok.1760–1762)
18	G-dur	1766 (?ok.1762–1764)
19	D-dur	1766 (?ok.1759/1760)
20	C-dur	1766 (?ok.1757–1763)
21	A-dur	1764
22	Es-dur	1764	„Der Philosoph” (Filozof)
23	G-dur	1764
24	D-dur	1764
25	C-dur	1766 (?1761)
26	d-moll	1770	„Lamentatione”
27	G-dur	1766 (?1761)
28	A-dur	1765
29	E-dur	1765
30	C-dur	1765	„Alleluja”
31	D-dur	1765	„Mit dem Hornsignal; auf dem Anstand” (Z sygnałem na rogu; na stanowisku”)
32	C-dur	1766 (?1760)
33	C-dur	1767 (?1760)
34	d-moll/D-dur	1767
35	B-dur	1767
36	Es-dur	1769 (?1761–1765)
37	C-dur	(?1758)
38	C-dur	1769
39	g-moll	1770 (?1765)
40	F-dur	1763
41	C-dur	1770
42	D-dur	1771
43	Es-dur	1772	„Merkur” (Merkury)
44	e-moll	1772	„Trauer-Symphonie” (Symfonia Żałobna)
45	fis-moll	1772	„Abschieds-Symphonie” (Symfonia pożegnalna)
46	H-dur	1772
47	G-dur	1772
48	C-dur	(?1769)	„Maria Theresia” (Maria Teresa)
49	f-moll	1768	„La Passione” lub “Il quakuo de bel’ humore”
50	C-dur	1773
51	B-dur	1774
52	c-moll	1774
53	D-dur	?1778/1779	„L’Imperiale” lub „Festino”. Istnieją trzy wersje tej symfonii
54	G-dur	1774	„Il Distratto”
55	Es-dur	1774	„Der Schulmeister” (Bakałarz)
56	C-dur	1774
57	D-dur	1774
58	F-dur	1775 (?ok.1766–1768)
59	A-dur	1769	„Feuer” (Ogień)
60	C-dur	1774	„Il Distratto”
61	D-dur	1776
62	D-dur	1781 (?1780)	I część stanowi przeróbkę finału 53 Symfonii D-dur
63	C-dur	1781 (?1779)	„La Roxelane”
64	A-dur	1778 (?1773)	„Tempora mutantur”
65	A-dur	1778 (?ok.1771–1773)
66	B-dur	1779 (?ok.1775/1776)
67	F-dur	1779 (?ok.1775/1776)
68	B-dur	1779 (?ok.1774/1775)
69	C-dur	1779 (?ok.1775/1776)	„Laudon” lub “Loudon” (Symfonia laudońska)
70	D-dur	1779 (?1778/1779)
71	B-dur	1780 (?1778/1779)
72	D-dur	1781 (?ok.1763–1765)
73	D-dur	1782 (?1781)	„La chasse” (Polowanie)
74	Es-dur	1781 (?1780)
75	D-dur	1781 (?1779)
76	Es-dur	?1782
77	B-dur	?1782
78	c-moll	?1782
79	F-dur	1784
80	d-moll	1784
81	G-dur	1784

Symfonie Josepha Haydna cz. II, Symfonie 82-87 Paryskie

Hob. I:	Tonacja	Rok	Uwagi
82	C-dur	1786	„L’ours” (Niedźwiedź”)
83	g-moll	1785	„La poule” (Kura)
84	Es-dur	1786
85	B-dur	?1785	„La reine” (Królowa)
86	D-dur	1786
87	A-dur	1785

Symfonie Josepha Haydna cz. III, Symfonie 88-92

Hob. I:	Tonacja	Rok	Uwagi
88	G-dur	?1787	podarowana Johannowi Tostowi
89	F-dur	1787	podarowana Johannowi Tostowi
90	C-dur	1788	zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein
91	Es-dur	1788	zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein
92	G-dur	1789	„Oxford” (Oksfordzka), zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein

Symfonie Josepha Haydna cz. IV, Symfonie 93-104 Londyńskie

Hob. I:	Tonacja	Rok	Uwagi
93	D-dur	1791
94	G-dur	1791	„Mit dem Paukenschlag” (Z uderzeniem w kocioł) lub „The Surprise” (Niespodzianka)
95	c-moll	1791
96	D-dur	1791	„The Miracle” (Cud)
97	C-dur	1792
98	B-dur	1792
99	Es-dur	1793
100	G-dur	1793/1794	„Military” (Symfonia wojskowa)
101	D-dur	1793/1794	„Die Uhr” (Symfonia zegarowa)
102	B-dur	1794
103	Es-dur	1795	„Mit dem Paukenwirbel” (Z werblem na kotłach)
104	D-dur	1795	„London” (Londyńska) lub „Salomon”

Symfonie Josepha Haydna cz. V, Symfonie 105-108

Hob. I:	Tonacja	Rok	Uwagi
105	B-dur	1792	„Concertante” (Koncertująca)
106	D-dur	?1769
107	B-dur	1762 (?1761)	Wersja orkiestrowa Kwartetu smyczkowego Op.1 Nr 5
108	B-dur	1765 (?ok.1757–1761)	Wydana Pt. „Partita”

Oratoria

Oratoria Josepha Haydna

Hob.:	Tytuł	Rok	Uwagi
XXbis	Stabat Mater	1767
XXIVa:6	Applausus (Jubilaeum virtuis Palatium)	1768	oratorium alegoryczne/kantata
XXI:1	Il ritorno di Tobia (Powrót Tobiasza)	1774–1775
XX/2	Die Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (Siedem ostatnich słów Zbawiciela na Krzyżu)	1795–1796	7 części, ostatnie słowa Chrystusa przedstawione w technice nota contra notam
XXI:2	Die Schöpfung (Stworzenie Świata)	1796–1798	3-częściowe,
XXI:3	Die Jahreszeiten (Pory roku)	1799–1801

Msze

Msze Josepha Haydna

Hob. XXII:	Tytuł, Tonacja	Rok	Uwagi
1	Missa brevis F-dur	?1749
2	Missa Sunt bona mixta malis d-moll	?ok.1767–1769	być może msza a capella; zaginiona
3	Missa Rorate coeli desuper G-dur	?
4	Missa in honorem BVM Es-dur	1774 (ok. 1768–1769)	zw. Missa Sancti Josephi lub Grosse Orgelmesse (Wielka Msza Organowa).
5	Missa Cellensis in honorem BVM C-dur	1766	zw. Cäcilienmesse
6	Missa Sancti Nikolai G-dur	1772	zw. Nikolaimesse lub 6/4-Ttakt-Messe.
7	Missa brevis Sancti Joannis de Deo G-dur	1778 (?ok.1775)	zw. Kleine Orgelmesse (Mała Msza Organowa).
8	Missa Cellensis C-dur	1782	zw. Mariazellermesse; zamówiona przez Christiana Liebe msza zawdzięcza swoją nazwę od sławnej pielgrzymkowej miejscowości Mariazell w Styrii.
9	Missa in tempore belli C-dur	1796	zw. Kriegsmesse (Msza Czasu Wojny) lub Paukenmesse; Haydn nadał taki tytuł mszy, gdyż w tym okresie Napoleon zagrażał Austrii.
10	Missa Sancti Bernardi von Offida B-dur	1796	zw. Heiligmesse; Msza dedykowana pamięci Bernarda z Offidy; zawdzięcza swoją nazwę hymnowi Helig, heilig, który jest śpiewany podczas Sanctus.
11	Missa in Angustiis d-moll	1798	zw. Nelsonmesse (Msza Nelsońska), w Anglii znana również jako Imperial Mass (Msza cesarska) lub Coronation Mass (Msza Koronacyjna); skomponowana od 10 lipca do 31 sierpnia 1798 roku, podczas pracy nad kompozycją dotarły wieści o zwycięstwie Nelsona w bitwie pod Abukirem.
12	Missa B-dur	1799	zw. Theresienmesse
13	Missa B-dur	1801	zw. Schöpfungmesse; w Agnus Dei znajduje się cytat z oratorium Die Schöpfung (Stworzenie Świata) – stąd nazwa.
14	Missa B-dur	1802	zw. Harmoniemesse

Opery

• La caterina, 1766
• Lo speziale, 1768
• Le pescatrici, 1770
• L’infedeltà delusa, 1779
• L’incontro improvviso, 1775
• Księżycowy świat (Il mondo della luna), 1777
• La vera costanza, 1779
• L’isola disabitata, 1779
• La fedeltà premiata, 1781
• Orlando paladino, 1782
• Armida, 1784
• Philemon und Baucis, 1773
• L’anima del filosofo, 1791 (premiera we Florencji w 1951)

Koncerty

• 11 koncertów fortepianowych
• Koncert na róg nr 1 D-dur
• Koncert na róg nr 2 D-dur
• Koncert na wiolonczelę C-dur
• Koncert na wiolonczelę D-dur
• Koncert skrzypcowy nr 1 C-dur
• Koncert skrzypcowy nr 2 D-dur
• Koncert skrzypcowy nr 3 A-dur
• Koncert skrzypcowy nr 4 G-dur
• Koncert na trąbkę Es-dur

Utwory Haydna zostały skatalogowane przez holenderskiego muzykologa Anthony’ego van Hobokena. Katalog Hobokena jest ułożony systematycznie (według gatunków muzycznych). Używa się skrótu Hob. (czasem tylko H), np:

Hob. I:104 – Symfonia nr 104

Hob. XXVIII:12 – opera Armida

Symbol literowy po dwukropku oznacza, że autorstwo Haydna jest wątpliwe, np.: Koncert skrzypcowy D-dur Hob.VIIa:D1 – autorem koncertu jest Carl Stamitz.

Literatura w języku polskim

• Chomiński Józef, Wilkowska-Chomińska Krystyna: Historia muzyki, cz.II, PWM, Kraków 1989
• Chylinska T., Haraschin S., Schaeffer B.: Przewodnik koncertowy, PWM, Kraków 1991, później w: Chylinska T., Haraschin S., Schaeffer B. Przewodnik po muzyce koncertowej tom I A-Ł, PWM, Kraków 2007.
• Geiringer Karl, Geiringer Irene: Haydn, PWM, Kraków 1985
• Gwizdalanka Danuta: Przewodnik po muzyce kameralnej, PWM, Kraków 1998.
• Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera, PWM, Kraków 2008, ISBN 978-83-224-0899-5.
• Lucjan Kydryński: Opera na cały rok, PWM, Kraków 1989, ISBN 83-224-0334-8.

Zobacz też

• (3941) Haydn

Linki zewnętrzne

• Joseph Haydn – twórczość tego autora dostępna w bibliotece cyfrowej International Music Score Library Project
• Joseph Haydn – nuty tego kompozytora dostępne w bibliotece cyfrowej Choral Public Domain Library (ChoralWiki)
• Partytury do utworów Josepha Haydn w serwisie Polona.pl