Przejdź do zawartości

Karnawał

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Maska wenecka

Karnawał, zapusty – okres zimowych balów, maskarad, pochodów i zabaw. Rozpoczyna się najczęściej w dniu Trzech Króli, a kończy we wtorek przed Środą Popielcową, która oznacza początek wielkiego postu i oczekiwania na Wielkanoc.

Geneza karnawału

[edytuj | edytuj kod]

Nazwa pochodzi od włoskiego carnevale, z łaciny: carnem levāre ("mięso usuwać") bądź caro, vale ("żegnaj mięso"). Pokrewne nazwy to starowłoskie carasciale z łaciny carnem laxāre, rumuńskie cârneleagă z carnem ligat, oraz hiszpańskie carnestolendas z caro tollenda. Wszystkie oznaczały pożegnanie mięsa przed rozpoczynającym się wielkim postem. Inna etymologia tej nazwy, każe szukać jej źródeł w łac. carrus navalis – wóz w kształcie okrętu, który uczestniczył w procesji świątecznej ku czci bogini Izydy, a później Dionizosa w starożytnym Rzymie[1].

Karnawał wywodzi się z kultów płodności i z kultów agrarnych. Od głębokiej przeszłości utrzymywało się przekonanie, że im wyższe będą skoki, tym wyżej będzie rodziło zboże. Między innymi, dlatego karnawał jest tak ściśle związany z tańcami. W wielu krajach europejskich, zwłaszcza na wsiach praktykowano także tańce dookoła ogniska, najczęściej w formie koła.

Zapusty w polskiej kulturze ludowej

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Mięsopust.

Zwyczaje zapustne

[edytuj | edytuj kod]
  1. Przebieranie się w jajko
    • Chłopcy przebierali się za różne zwierzęta (wół, tur, niedźwiedź, wilk) tworząc ich stroje lub zakładając na siebie ich skóry[2].
    • Oprócz zwierząt pojawiały się postacie Cyganów i Żydów[3].
    • Wśród parobków istniała tradycja, że jeden z nich przebierał się za żandarma, a inni za dziada i babę z dzieckiem, którzy to musieli słuchać rozkazów pierwszego. Było to około 20 chłopców[4].
    • Pojawiały się też postacie urzędników, żandarma, kozaka, sołtysa i muzykanta[5].
  2. Tworzenie kukły
    • Sierotki:
      „Chłopcy biorą płozę od sanek i wbijają w nią kół, na którą zakładają wozowe koło w położeniu poziomem, by się na nim jak na osi obracać mogło- i w obwodzie (dzwonkach tego koła) wywiercają cztery dziury do wbicia w nie kołków. Poczem ukręciwszy ze słomy dwie postaci, tj. chłopca i dziewczyny (zwane Sierotki), ustroją je i na tem kole posadzą, zakładając nogi tych bałwanków słomianych na owe kołki, poczem obracają koło w jeną lub drugą stronę za pomocą owego przyrządu; tak, że widzom zdaje się, jakoby postacie te były żywe i tańczyły”[5].
    • Koń:
      „Konia robią z 4 łubów i drążka (stanowiących przodek i zad jego); z jarzma wyjmują kulę i osadzą takową na łeb koński w drążku. Na konia takiego przykrytego białą płachtą i mającego ogon z konopi wsiada jeden z chłopców tj. stawa pomiędzy owe łuba) a przytwierdzony doń szelkami, skacze na własnych nogach udając cwałującego na małym koniu jazdca co z daleka dość łudzący przedstawia widok” (Lud Seyra V. str. 301, Oskar Kolberg, str. 74).
    • Koza:
      „ wizerunek kozy [jest] uszyty ze szmat, obwieszony świecidełkami i brzękadłami, utkwiony do wierzchołka drążka”[6].
  3. Wędrówki po domach
    • przebrani chłopacy wędrowali do chat i po przemowie otrzymywali wykup. Jeśli nic nie dostali, porywali gospodarza i trzymali go tak długo, dopóki nie wykupił się w karczmie[4].
    • dawali oni do zrozumienia gospodarzom do których zawitają, że jeśli nie wykupią się wołoczebnem, czyli datkiem w gotówce lub produktach to ich krowy nie dadzą im mleka[6].
    • inni mówili, że jeśli nie dostanie się datków to „robactwo pole psuć będzie”[6].
  4. Tańce
    • W środę popielcową kobiety zbierają się w karczmie na tańce, po to aby urosły im konopie (Zbiór wiadomości do Antropologii VIII str. 365 Parysow).
  5. Piosenki
    • Wraz z ukazaniem się postaci Zapusta wraz z towarzyszami przed domem lub w drzwiach, przemawiają w izbie:
      „Gospodynie:
      Jedzie Zapust na koniu
      Wywija po moście,
      Frasują się komornice
      Co będą jeść w poście.
      Komornice:
      Stoi beczka śledzi,
      Niech każda je, w domu siedzi.
      Gospodynie:
      Jedzie Zapust na koniu
      Wywija po moście,
      Frasują się komornice
      Co będą pić w poście.
      Komornice:
      Stoi beczka piwa,
      Niech każda pije, póki żywa.
      Gospodynie:
      Jedzie Zapust na wozie,
      ciągnie mięso na powrozie:
      i przyjechał k`nam k`nam.
      Komornice:
      Krzyknął: chude gąski mam;
      Wypędzie ich na murawkę
      Niech zieloną szczypią trawkę,
      A tu zima, trawy nie ma!
      Gąski pozdychały,
      Gosposie się oblizały"
      [7].
  6. Inne zwyczaje
    • W ostatnie dni zapustów podchmieleni mieszkańcy wsi chodzą po ogródkach i tam gdzie gospodarz posiada „drzewo w kolcach” zabierają je i oddają do karczmy, otrzymując w zamian trunek skrzętnie nalewany przez samego szynkarza, który naturalnie staje się posiadaczem zrabowanego drewna (I.K. Gregorowicz „Obrazki wiejskie”, Warszawa 1852 tom I str. 229).
    • we wstępną środę kobiety, które nie wyszły za mąż przypinają się w miejsce koni do sań i obwożą skrzypka po wsi. Przywożą go do dworu, gdzie zostają ugoszczone. Później mają za zadanie odwieźć grajka do karczmy, gdzie mają go „zabić” przez spalenie lub powieszenie. W tym celu obwiązują mu słomą lekko ramiona i golenie i zaplatają słomę tak, by grajek miał czas ją odrzucić, udają też, że go wieszają, ale zostawiają stołek tak by mógł się wydostać[8]
    • wieczorem w środę do karczmy wjeżdża na koniu postać nazywana Zapustem. Zapust obsypuje głowy komornic popiołem i wygania je miotłą. Gospodyni wywraca naczynie z wódką, zasypuje głowy popiołem i gasi światło. Tak kończą się zapusty i następuje Wielki Post (Lud Serya V. str. 303).
    • Sąsiedzi odwiedzają się w każdy dzień u kogoś innego. Każdy je wtedy do syta, podawane są: mięso pieczone, placki, kiełbasy. We wtorek wieczerze je się wspólnie o 8 po czym tańczy się po domu lub podwórzu. Około 10 każdy udaje się do domu, o 12 domownicy wstają od stołu i każdy udaje się na spoczynek mówiąc: „post, post”[6].

Zapusty na Kaszubach

[edytuj | edytuj kod]

Zarówno zapusty jak i inne zwyczaje Kaszubów mają swoje źródło w dawnej przeszłości i tworzą ich kulturę. Zapusty to czas zabaw i tańców. W tym czasie często spożywa się też duże ilości alkoholu. Panny wystrojone w piękne suknie brały udział w balach, by znaleźć mężów. Okres ten kończy się w ostatki.

Dawniej w zapusty jedzono dużo tłustych dań, bardzo popularne były placki ziemniaczane. Jedzono wiele, jakby chciano zaspokoić głód przed zbliżającym się postem. Ludzie bardzo biedni starali się w tym dniu zjeść choć trochę mięsa wierząc w to, że kto w zapusty nie je mięsa, tego komary przez lato zjedzą. W tym czasie smażono też pączki, faworki i bliny. Taniec, zabawa, śpiewy, to nieodzowne elementy zapustne. Do dzisiaj zachował się tam zwyczaj chodzenia w zapusty przebierańców. Spotkać można wśród nich postacie z kolędowania, niedźwiedzia, konia, bociana, cygana czy żandarma.

Wraz z wybiciem północy kończy się zabawa i rozpoczyna się czas wielkiego postu. Zgodnie ze zwyczajem, we wtorek zapustny piecze się wyjątkowe ciasto, tzw. "popielnik". Ciasto to piecze się z reszty ciasta po pùrclach zôpùstnëch. Na Kaszubach bardzo przestrzega się dni postnych, dlatego też we wtorek zapustny dokładnie myje się wszystkie patelnie i garnki, w których było przygotowywane na zapusty mięso. Dawniej na czas postu patelnie wieszano na płocie lub na kominie. Głównym pożywieniem Kaszubów w czasie postu były krëpe, bùlwe i slëdze. Śledzie były stosunkowo tanie, więc gospodarze mogli sobie pozwolić na zakup całej beczki śledzi, które spożywano w czasie postu.

Zapusty, to czas, w którym na Kaszubach odwiedzało się dalekich krewnych. Rodziny zbierały się i w kilka sań wyruszano na wspólne odwiedziny bliskich. Kaszubskie zwyczaje karnawałowe są bardzo urozmaicone, a wiele z nich przetrwało do dziś[9].

Karnawał na świecie

[edytuj | edytuj kod]

Widowiskowe karnawały odbywają się w Rio de Janeiro, w Wenecji oraz na Wyspach Kanaryjskich i w Niemczech. Największym po karnawale w Rio pod względem liczby odwiedzających go turystów jest Notting Hill Carnival w Londynie. Co roku w ciągu dwóch dni przyciąga ponad 1,5 mln turystów.

Karnawał wenecki

[edytuj | edytuj kod]
Uczestnicy karnawału w Wenecji w kostiumach nawiązujących do tradycyjnych przebrań karnawałowych, 2010
 Osobny artykuł: Karnawał w Wenecji.

Historia weneckiego karnawału co najmniej końca XI wieku, a jego rozkwit nastąpił w XVII i XVIII wieku. Zwyczaj noszenia masek pozwalał na swobodny udział w licznych zabawach i pokazach[10]. Po zajęciu Republiki Weneckiej przez Napoleona w 1797 zakazano publicznych imprez i karnawał zaczął tracić popularność. W latach 30. XX wieku, za rządów Benita Mussoliniego, został całkowicie zakazany. Reaktywowano go w latach 80. XX wieku[11].

Współczesny karnawał trwa ok. 10 dni, podczas których odbywa się wiele imprez nawiązujących do tradycji Wenecji[12]. Jego uczestnicy często noszą fantazyjne przebrania i maski, a wybór najpiękniejszej maski jest jedną z głównych atrakcji karnawału[13].

Karnawał w Londynie

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Notting Hill Carnival.

Coroczny festiwal w Londynie trwa dwa dni (niedziela i poniedziałek, tzw. Bank Holiday Monday) w sierpniu w dzielnicy Notting Hill.

Karnawał w krajach niemieckojęzycznych

[edytuj | edytuj kod]

Centrum niemieckiego karnawału (Karneval) jest północna Nadrenia-Westfalia, gdzie co roku 11 listopada o godz. 11.11 rozpoczyna się tzw. piąta pora roku (tak nazywa się karnawał w Kolonii). Przez kolejne miesiące (w czasie adwentu nie wszędzie) odbywają się posiedzenia karnawałowe, sowicie podlewane alkoholem i intensywne przygotowania stowarzyszeń karnawałowych do parady na koniec karnawału. Święto Trzech Króli rozpoczyna powszechny karnawał. W ostatni czwartek karnawału (Weiberfastnacht) w Nadrenii i Westfalii kobiety uzbrojone w nożyce obcinają mężczyznom krawaty, oprócz tego odbywają się też kobiece szturmy na ratusze. Co roku w Weiberfastnacht, punktualnie o godzinie 11.11 kilkadziesiąt tysięcy przebranych w barwne kostiumy kobiet wdziera się do ratuszy w Düsseldorfie, Bonn, Kolonii, Moguncji i innych niemieckich miastach, by obciąć krawaty urzędnikom i otrzymać symboliczny klucz do bram miasta, przejmując na ten dzień symbolicznie władzę. W ostatni poniedziałek (Rosenmontag) odbywają się duże karnawałowe parady, z muzyką, wozami pełnymi przebierańców zrzeszonych w towarzystwach karnawałowych, rzucających słodycze w tłum. Poszczególne regiony mają swoje zawołania (Narrenruf), np. Kölle Alaaf w Kolonii.

Poza powyższym obszarem istnieje zwyczaj świętowania karnawału pod nazwami Fasching, Fastnacht, Fastelabend lub Fasnacht – także poza Niemcami. Np. w Moguncji używa się nazw "Mainzer Fastnacht", "Määnzer Fassenacht" lub "Meenzer Fassenacht".

Karnawał w Belgii

[edytuj | edytuj kod]

Karnawał w Danii

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Fastelavn.

W Danii obchodzone jest święto karnawałowe Fastelavn siedem tygodni przed Niedzielą Wielkanocną.

Karnawał w Nowym Orleanie

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Mardi Gras.

Karnawał w Nowym Orleanie jest znany jako Mardi Gras, dosłownie "Tłusty wtorek" (Ostatki) – w rzeczywistości chodzi o cały okres karnawału.

Karnawał w Szwajcarii

[edytuj | edytuj kod]

Karnawał w Szwajcarii, znany jako "Fasnacht", rozpoczyna się na początku Wielkiego Postu i trwa kilka dni. Najbardziej znane obchody mają miejsce w Bazylei, gdzie mieszkańcy i turyści biorą udział w uroczystych paradach i koncertach. W 2017 roku Fasnacht w Bazylei został wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[15]. Charakterystycznym elementem szwajcarskiego karnawału są kolorowe kostiumy i maski, które odzwierciedlają lokalne tradycje i satyryczne przedstawienia aktualnych wydarzeń.

Carnaval Sztukmistrzów

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Carnaval Sztukmistrzów.

Karnawał w Mieście Lublin znany jest tu jako "Carnaval", i jest festiwalem sztuki nowego cyrku i teatru, który odbywa się zazwyczaj w ostatnim weekendzie lipca. Nazwa tego wydarzenia nawiązuje do postaci Sztukmistrza z Lublina, bohatera książki noblisty Izaaka Bashevisa Singera. Patronem jest więc Jasza Mazur, iluzjonista i akrobata z powieści Singera, który przypominać ma o wielokulturowości i wieloreligijnej tradycji miasta[16]. Carnaval Sztukmistrzów z roku na rok przyciąga coraz szersze rzesze artystów, mieszkańców i turystów. Szacuje się, że w edycji z 2019 roku wzięło udział już ponad 200 tysięcy widzów[17].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Tadeusz Zieliński, Religia Cesarstwa Rzymskiego, Wydawnictwo: Adam Marszałek, 2000, s. 271, przyp. 10.
  2. Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie, t.27. s. 122.
  3. Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie, t. 27.. s. 74.
  4. a b Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie, t.27. s. 123.
  5. a b Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie, t.27. s. 73.
  6. a b c d Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie, t.27. s. 79.
  7. Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie, t.27. s. 124, 125.
  8. Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie, t.27. s. 123, 124.
  9. Karnawał czyli zapusty. Na Kaszubach zawsze balowano. [dostęp 2018-02-08].
  10. Amanda Rozema: De Unheimliche kant van het Carnaval. Een onderzoek naar Goethes visie op het carnaval. (s. 22 do 39). Universiteit van Tilburg, 2013. [dostęp 2024-01-02]. (niderl.).
  11. Daniel Shafto: Holidays and Celebrations. Carnival. Infobase Publishing, 2009, s. 31 do 34. ISBN 978-1-60413-095-9.
  12. Wojciech Dudzik: Karnawały w kulturze. 2005, s. 52 do 58. ISBN 83-88807-72-2.
  13. Lea Rawls: Venice Carnival. Independently Published, 2018, s. wstęp. ISBN 978-1-9806-3467-6.
  14. UNESCO ICH: Carnival of Binche. [dostęp 2013-11-18]. (ang.).
  15. UNESCO ICH: Basel Carnival. [dostęp 2024-06-18]. (ang.).
  16. Jacek Szymczyk: Carnaval Sztukmistrzów, czyli od kontrowersyjnego bohatera literackiego do wspaniałego festiwalu. Miasto Lublin. [dostęp 2020-08-23]. (pol.).
  17. Dominik Smaga: 200 tys. widzów na Carnavalu Sztukmistrzów. Dziennik Wschodni. [dostęp 2020-08-23]. (pol.).
  18. W stronę komercji. na mediapolska.pl

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy