Powszechna Organizacja „Służba Polsce”

Pierwsza strona okładki legitymacji junackiej Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” wystawionej w 1949

Budowa trasy W-Z. Junacy z organizacji "Służba Polsce" podczas prac ziemnych na Dworcu Wileńskim, 1948

Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (SP) – polska państwowa organizacja paramilitarna przeznaczona dla młodzieży w wieku 16–21 lat^[1], istniejąca od 1948 do 1955.

Historia

Wychowanie młodego pokolenia było ważnym elementem polityki władz komunistycznych, rządzących Polską od 1945. Panowanie nad młodzieżą, w ich mniemaniu, gwarantowało trwałość nowego ustroju, nie cieszącego się zaraz po wojnie powszechną przychylnością społeczeństwa. Młode pokolenie poddawano licznym działaniom polityczno-propagandowym. Dnia 4 czerwca 1945 Sekretariat Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej podjął uchwałę o ujęciu młodzieży od lat 15 w organizacje przysposobienia wojskowego i fizycznego. Dzięki temu stworzone zostałyby ramy organizacyjne dla formacji mającej ukształtować „nowego człowieka”, nie szczędzącego sił dla budowy komunizmu, a przy okazji przygotowywano by młodzież do służby wojskowej^[2].

Organizacja utworzona została ustawą z 25 lutego 1948 o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz o organizacji spraw kultury fizycznej i sportu^[3]. Artykuł 1 tej ustawy wprowadził obowiązek powszechnego przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży:

celem włączenia twórczego zapału młodego pokolenia do pracy nad rozwojem sił i bogactwa Narodu oraz celem rozszerzenia systemu wychowania narodowego, przedłużenia kształcenia i wychowania młodzieży poza okres obowiązku szkolnego.

Dla bezpośredniego kierownictwa powszechnym przysposobieniem młodzieży utworzono powszechną organizację przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży o nazwie „Służba Polsce”.

Organizacja nawiązywała do tradycji przedwojennych Junackich hufców pracy (JHP) działających w latach 1936-1939, jednak realizowała ideologiczne cele władz komunistycznych.

Opis

Powszechny obowiązek przysposobienia zawodowego obejmował naukę, wykonywanie pracy okresowej (do 6 miesięcy przez młodzież w wieku przedpoborowym, zaś przez starszą przez okres nie dłuższy od trwania zasadniczej służby wojskowej)^[4] oraz wykonywanie pracy dorywczej, do 3 dni w ciągu miesiąca^[5]. Zwolnione od tego obowiązku były:

osoby uznane za niezdolne do pracy fizycznej,
kobiety zamężne, ciężarne, karmiące lub sprawujące opiekę macierzyńską,
osoby pełniące, bądź które odbyły zasadniczą służbę wojskową,
jedyni żywiciele rodzin,
osoby, utrzymujące się z prowadzenia gospodarstwa rolnego, hodowlanego lub ogrodniczego niemające członków rodziny zdolnych do zastąpienia ich w gospodarstwie,
duchowni.

Komendant Główny mógł nadto zwolnić z całości lub części obowiązków inne osoby^[6].

Pobór odbywał się na zasadach podobnych do przyjętych w wojsku i przeprowadzany był przez specjalne komisje, które powoływały młodzież do służby w PO SP rocznikami wg istniejących spisów ludności. Uchylanie się od stawiennictwa przed komisją groziło sankcjami^[7], choć w praktyce rzadko były one stosowane. Junacy otrzymywali umundurowanie (bluza drelichowa, spodnie bądź spódnica drelichowa, płaszcz sukienny, furażerka, pas skórzany, pas parciany, orzełek „SP”, trzewiki juchtowe, pantofle skórzane męskie i żeńskie, kurtka watowana) i byli przydzielani do hufców^[8].

Zgodnie z artykułem 18 ustawy, organami „Służby Polsce” była główna komenda oraz wojewódzkie, powiatowe (miejskie) i gminne komendy. Komendant główny był powoływany przez Prezydenta RP na wniosek Ministra Obrony Narodowej, zatwierdzony przez Radę Ministrów (artykuł 20 ustęp 1). W części ministerstw utworzono biura lub wydziały dla współdziałania z organizacją. Obsada komend składała się według ustawy między innymi z żołnierzy służby czynnej oraz rezerwy, a także instruktorów, kierowników robót i specjalistów, delegowanych przez właściwych ministrów. Powiatowym (miejskim) komendantom „Służby Polsce” powierzono między innymi prowadzenie ewidencji młodzieży, podlegającej powszechnemu obowiązkowi przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Koszty działania organizacji pokrywane były przez Radę Ministrów i poszczególne ministerstwa.

Jednostkami organizacji były brygady, bataliony, hufce i drużyny. Młodzież organizowano w jednostkach tworzonych w miejscach zamieszkania lub zatrudnienia – hufcach (miejskie, wiejskie, szkolne, zakładowe) oraz w ramach skoszarowanych oddziałów, w których dziewczęta i chłopcy pracowali z dala od domów – brygadach (operacyjne, inwestycyjne, rolne i inne).

Brygady SP pracowały między innymi przy: odbudowie Warszawy, budowie ośrodków przemysłowych (między innymi Nowa Huta), osuszaniu Żuław, w kopalniach i kamieniołomach.

Do specjalnych brygad, tak zwanych „nadkontyngentowych” pracujących w kopalniach i kamieniołomach wcielano przymusowo młodzież z grup społecznych uznawanych przez władze za wrogie politycznie (zamożni rolnicy, przedwojenni kupcy, przemysłowcy czy urzędnicy państwowi, mniejszość ukraińska)^[9]. Na podstawie artykułu 1 ustawy z 2 września 1994 o dodatku i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu^[10] żołnierzom tych brygad przyznano dodatek do emerytury lub renty.

Organizacja politycznie kontrolowana była przez PPR (później PZPR) za pośrednictwem Związku Walki Młodych (ZWM), później ZMP, organizacyjnie powiązana z wojskiem. Organizacja prowadziła obowiązkowe przysposobienie zawodowe, wojskowe, wychowanie fizyczne oraz indoktrynację polityczno-ideologiczną. Artykuł 52 ustawy przewidywał, że kierownicy i instruktorzy:

obowiązani są organizować naukę, pracę, ćwiczenia i spędzanie wolnego czasu młodzieży w taki sposób, by wyrobić w niej zamiłowanie do pracy nad odbudową kraju i zwiększeniem jego mocy, wpoić jej poczucie obowiązków obywatelskich i miłości Ojczyzny.

W 1949 do „Służby Polsce” należało około 1,2 mln osób. W 1953 ograniczono liczbę hufców i brygad oraz pracowników oraz wprowadzono zaciąg ochotniczy, zaś 17 grudnia 1955 uchwałą Rady Ministrów „Służba Polsce” została rozwiązana. Jej następcą zostały powołane w 1958 Ochotnicze Hufce Pracy.

Komendantem Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” był Edward Braniewski (1948–1951), a następnie Aleksander Sław (1950–1955) i Jan Zajdel (1955–1956)^[11].

Z tym tematem związana jest kategoria: Członkowie Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”.

W filmie

Działalność „Służby Polsce” w okresie powojennym przedstawiono w filmie Trzy opowieści z 1953 roku, a także w serialu Przyjaciele z 1979 roku (odc. 3. Praca) oraz w serialu Dom z 1980 roku (odc. 5 Ponad 200 czwartków). Nawiązania znalazły się również w filmie Miś Stanisława Barei z 1981 roku (piosenka Hej, młody junaku) oraz w serialu Czterdziestolatek Jerzego Gruzy z 1974 r. (odc. 1 Toast, czyli bliżej niż dalej) – wspomnienie pracy w SP razem z Wiesławem Gołasem.

Przypisy

↑ W wieku do 30 lat w przypadku osób, które nie odbyły zasadniczej służby wojskowej (artykuł 32).
↑ Krzysztof Lesiakowski: Powstanie Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" w 1948 r. Z polityki stalinowskiej wobec młodzieży polskiej. Przegląd Nauk Historycznych, 2002. [dostęp 2020-07-21]. (pol.).
↑ Dz.U. z 1948 r. nr 12, poz. 90. Ustawa została odwołana przez artykuł 4 ustawy z 15 listopada 1956 (Dz.U. z 1956 r. nr 54, poz. 246)
↑ Według artykułu 40 obowiązującej wówczas ustawy z 9 kwietnia 1938 o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220) wiek poborowy wynosił skończone 21 lat (w czasie wojny lub mobilizacji skończone 18 lat życia), zasadnicza służba trwała 2 lata, w marynarce wojennej 27 miesięcy (artykuł 72). Ustawa z 4 lutego 1950 (Dz.U. z 1950 r. nr 6, poz. 46) obowiązująca do 1959 w artykule 23 obniżała wiek poborowy do skończonych 20 lat (artykuł 56 w czasie wojny lub mobilizacji jak poprzednio 18 lat), w artykule 42 pozostawiając dwuletnią służbę zasadniczą w wojskach lądowych wydłużała czas służby dla marynarki i lotnictwa do lat 3, dla podległych MBP wojsk wewnętrznych do 27 miesięcy, w artykule 48 wprowadzała dwuletnią zastępczą służbę polegającą na wykonywaniu pracy, potrzebnej dla celów obrony Państwa i realizacji narodowych planów gospodarczych. Kary grożące za uchylanie się zostały zaostrzone.
↑ Według artykułu 49 ustawy z 1948 wykonywanie pracy mogło trwać do 6 godzin w ciągu doby, pozostały czas służy do nauki, ćwiczeń w ramach wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, czynności porządkowych i odpoczynku. Do osób w wieku poborowym i starszych stosuje się ogólne przepisy o czasie pracy. Dla tych którzy odbyli przewidziane obowiązki ustawa przewidywała w artykule 61 ulgi w pełnieniu służby wojskowej w postaci skrócenia lub nawet zwolnienia oraz pierwszeństwo przy przyjmowaniu do szkół wojskowych, zakładów naukowych czy kierowania do pracy przez urzędy zatrudnienia. Zgodnie z dekretem z 8 stycznia 1946 (Dz.U. z 1946 r. nr 3, poz. 24) urząd ten mógł kierować do pracy bez względu na dotychczasowe miejsce zamieszkania, zlekceważenie nakazu groziło karą aresztu do lat 5 i grzywny albo jedną z tych kar.
↑ Dotyczyło to urzędników państwowych i samorządowych, pracowników zakładów pracy państwowych, samorządowych, ubezpieczeniowych i spółdzielczych oraz będących pod zarządem państwa lub samorządu, nauczycieli szkół prywatnych, członków władz zrzeszeń młodzieży i osób zatrudnionych w tych zrzeszeniach oraz uczniów szkół zawodowych (artykuł 34).
↑ Za odmowę stawiennictwa na komisji kwalifikacyjno-rejestracyjnej, podawanie fałszywych danych lub odmowę przyjęcia karty powołania groził areszt do 2 miesięcy lub grzywna do 20 tysięcy złotych albo obie kary (artykuł 64). Absencja w miejscu pracy lub ćwiczeń lub oszukańcze zabiegi w celu uzyskania dla siebie lub innych zwolnienia karane były aresztem do 3 miesięcy lub grzywny do 50 tysięcy złotych albo połączeniem obu kar (artykuł 65). Organizowanie wczasów dla młodzieży podlegającej przepisom ustawy było wzbronione bez połączenia ich z wykonywaniem przewidzianych w ustawie obowiązków (artykuł 35), zlekceważenie tego wymogu zagrożone było karą aresztu do 3 miesięcy i grzywny do 50 tysięcy złotych (artykuł 63).
↑ Michał Jędrych: Służba Polsce – zapomniana organizacja. historia.org.pl, 2011-02-11. [dostęp 2020-07-21]. (pol.).
↑ Dla porównania zastępczy obowiązek wojskowy polegający na bezpłatnej pracy dla celów obrony Państwa oraz potrzeb gminy lub gromady, mających związek z tą obroną wedle artykułu 147 ustawy z 1938 trwał przez kolejnych 5 lat, lecz wymiar pracy sięgał 6 dni w roku.
↑ Dz.U. z 1994 r. nr 111, poz. 537
↑ Aleksander Kochański: Polska 1944–1991. Informator historyczny. Struktury i ludzie. T. 1. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2022, s. 458. ISBN 978-83-8229-465-1. [dostęp 2024-12-11].

Bibliografia

J Hellwig: Powszechna Organizacja Służba Polsce, Warszawa 1977, Wydawnictwo Iskry.

Linki zewnętrzne

[1] W wieku do 30 lat w przypadku osób, które nie odbyły zasadniczej służby wojskowej (artykuł 32).

[2] Krzysztof Lesiakowski: Powstanie Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" w 1948 r. Z polityki stalinowskiej wobec młodzieży polskiej. Przegląd Nauk Historycznych, 2002. [dostęp 2020-07-21]. (pol.).

[3] Dz.U. z 1948 r. nr 12, poz. 90. Ustawa została odwołana przez artykuł 4 ustawy z 15 listopada 1956 (Dz.U. z 1956 r. nr 54, poz. 246)

[4] Według artykułu 40 obowiązującej wówczas ustawy z 9 kwietnia 1938 o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220) wiek poborowy wynosił skończone 21 lat (w czasie wojny lub mobilizacji skończone 18 lat życia), zasadnicza służba trwała 2 lata, w marynarce wojennej 27 miesięcy (artykuł 72). Ustawa z 4 lutego 1950 (Dz.U. z 1950 r. nr 6, poz. 46) obowiązująca do 1959 w artykule 23 obniżała wiek poborowy do skończonych 20 lat (artykuł 56 w czasie wojny lub mobilizacji jak poprzednio 18 lat), w artykule 42 pozostawiając dwuletnią służbę zasadniczą w wojskach lądowych wydłużała czas służby dla marynarki i lotnictwa do lat 3, dla podległych MBP wojsk wewnętrznych do 27 miesięcy, w artykule 48 wprowadzała dwuletnią zastępczą służbę polegającą na wykonywaniu pracy, potrzebnej dla celów obrony Państwa i realizacji narodowych planów gospodarczych. Kary grożące za uchylanie się zostały zaostrzone.

[5] Według artykułu 49 ustawy z 1948 wykonywanie pracy mogło trwać do 6 godzin w ciągu doby, pozostały czas służy do nauki, ćwiczeń w ramach wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, czynności porządkowych i odpoczynku. Do osób w wieku poborowym i starszych stosuje się ogólne przepisy o czasie pracy. Dla tych którzy odbyli przewidziane obowiązki ustawa przewidywała w artykule 61 ulgi w pełnieniu służby wojskowej w postaci skrócenia lub nawet zwolnienia oraz pierwszeństwo przy przyjmowaniu do szkół wojskowych, zakładów naukowych czy kierowania do pracy przez urzędy zatrudnienia. Zgodnie z dekretem z 8 stycznia 1946 (Dz.U. z 1946 r. nr 3, poz. 24) urząd ten mógł kierować do pracy bez względu na dotychczasowe miejsce zamieszkania, zlekceważenie nakazu groziło karą aresztu do lat 5 i grzywny albo jedną z tych kar.

[6] Dotyczyło to urzędników państwowych i samorządowych, pracowników zakładów pracy państwowych, samorządowych, ubezpieczeniowych i spółdzielczych oraz będących pod zarządem państwa lub samorządu, nauczycieli szkół prywatnych, członków władz zrzeszeń młodzieży i osób zatrudnionych w tych zrzeszeniach oraz uczniów szkół zawodowych (artykuł 34).

[7] Za odmowę stawiennictwa na komisji kwalifikacyjno-rejestracyjnej, podawanie fałszywych danych lub odmowę przyjęcia karty powołania groził areszt do 2 miesięcy lub grzywna do 20 tysięcy złotych albo obie kary (artykuł 64). Absencja w miejscu pracy lub ćwiczeń lub oszukańcze zabiegi w celu uzyskania dla siebie lub innych zwolnienia karane były aresztem do 3 miesięcy lub grzywny do 50 tysięcy złotych albo połączeniem obu kar (artykuł 65). Organizowanie wczasów dla młodzieży podlegającej przepisom ustawy było wzbronione bez połączenia ich z wykonywaniem przewidzianych w ustawie obowiązków (artykuł 35), zlekceważenie tego wymogu zagrożone było karą aresztu do 3 miesięcy i grzywny do 50 tysięcy złotych (artykuł 63).

[8] Michał Jędrych: Służba Polsce – zapomniana organizacja. historia.org.pl, 2011-02-11. [dostęp 2020-07-21]. (pol.).

[9] Dla porównania zastępczy obowiązek wojskowy polegający na bezpłatnej pracy dla celów obrony Państwa oraz potrzeb gminy lub gromady, mających związek z tą obroną wedle artykułu 147 ustawy z 1938 trwał przez kolejnych 5 lat, lecz wymiar pracy sięgał 6 dni w roku.

[10] Dz.U. z 1994 r. nr 111, poz. 537

[11] Aleksander Kochański: Polska 1944–1991. Informator historyczny. Struktury i ludzie. T. 1. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2022, s. 458. ISBN 978-83-8229-465-1. [dostęp 2024-12-11].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]