Związek Jaszczurczy (XIV wiek)
Związek Jaszczurczy, Towarzystwo Jaszczurcze (niem. Eidechsenbund, łac. „Societas Lacertarum”) – organizacja pruskiej szlachty z ziemi chełmińskiej założona 24 lutego 1397 w Radzyniu Chełmińskim jako bractwo rycerskie, które miało bronić członków przed wszelkim bezprawiem z wyłączeniem władzy zwierzchniej i osoby wielkiego mistrza. Rozpowszechniona w starszej historiografii opinia, jakoby Towarzystwo Jaszczurcze od początku swojego istnienia stawiało sobie za tajny cel oderwanie ziemi chełmińskiej i przyłączenie jej do Polski, nie znajduje potwierdzenia w źródłach, zaś do czasów wielkiej wojny brakuje przykładów opozycyjnej działalności zrzeszonego w nim rycerstwa[1].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Założycielami byli Mikołaj z Ryńska, jego brat Jan z Pułkowa oraz ich bracia cioteczni Fryderyk z Kitnowa i Mikołaj z Kitnowa[2][3]. Po śmierci Mikołaja z Kitnowa jego miejsce od 1408 r. zajmował Otton z Konojad[1].
Związek działał jawnie i był tolerowany oraz uznawany przez władze zakonne jako organizacja broniąca interesów rycerskich. Członkowie przysięgali sobie wzajemną pomoc osobą i majątkiem bez żadnej niewierności, fałszu, zdrady oraz wszelkiej innej chytrości przeciwko każdemu, kto dokucza, gnębi albo inną krzywdę czyni, z wyjątkiem jednak osoby wielkiego mistrza, a znakiem przynależności do Związku była noszona na tunice srebrna jaszczurka[4]. Momentem przełomowym był rok 1410, kiedy to Mikołaj z Ryńska podczas bitwy pod Grunwaldem wycofał z walki chorągiew chełmińską, a po uwolnieniu z niewoli złożył wraz z towarzyszami przysięgę homagialną królowi Polski. Mimo iż poddanie chorągwi w końcowej fazie bitwy nie miało raczej istotnego wpływu na jej wynik, później czyn ten uznano za zdradę[5]. Oskarżenie o niewierność padło ze strony Krzyżaków również pod adresem innych rycerzy chełmińskich: „I panowie Mikołaj z Pilewic i Jan z Pułkowa zdobyli po bitwie Kowalewo i zabrali wszystko, co się tam znajdowało, a panów wywlekli z zamku za brody i wydali ich i zamek Polakom”[6].
Po wielkiej wojnie z Zakonem Krzyżackim doszło do prześladowań członków Związku Jaszczurczego, w których obronie, śląc ostre pisma do wielkiego mistrza Henryka von Plauena, wystąpili król polski Władysław II Jagiełło, Wielki Książę Witold oraz marszałek wielki koronny Zbigniew z Brzezia.
Mikołaj z Ryńska na wieść o aresztowaniu Mikołaja z Pilewic schronił się w ziemi dobrzyńskiej na zamku biskupa włocławskiego w Ciechocinie, w listopadzie jednak powrócił do Prus. Miał się wówczas usprawiedliwić przed wielkim mistrzem ze swojego postępowania. Po pokoju toruńskim Mikołaj, zaproszony na obiad przez wójta z Lipienka, Henryka Holta, został podstępnie aresztowany. W zemście za prowadzoną działalność, bez dania mu możliwości sądowej obrony, a nawet ostatniej spowiedzi, w maju 1411 Krzyżacy ścięli go na rynku w Grudziądzu, pomimo że posiadał on list żelazny i nietykalność gwarantowały mu ustalenia I pokoju toruńskiego, który zakazywał ścigania osób uznanych przez strony za zdrajców. Stawiany przez stronę polską zarzut pogwałcenia gwarancji traktatu pokojowego Krzyżacy odpierali argumentem, iż powodem aresztowania i ścięcia Mikołaja był jego udział w rzekomym spisku komtura radzyńskiego Jerzego Wirsberga na władzę Henryka von Plauena[7].
Zbiegli członkowie Towarzystwa Jaszczurczego mogli powrócić do swoich dóbr dopiero w październiku 1413 roku, po obaleniu Henryka von Plauena z urzędu wielkiego mistrza, kiedy nowym wielkim mistrzem został Michał Küchmeister von Sternberg.
U schyłku lat 30. XV w., w okresie nasilenia konfliktu stanów pruskich z władzą Zakonu, działalność Towarzystwa odrodziła się, jednakże przez długi czas postawa jego członków była ugodowa[8]. O jego aktywności świadczy chociażby udział w rokowaniach w 1435 r. i podpis ówczesnego przywódcy[potrzebny przypis] Jaszczurkowców, Jana ze Szczuplinek pod traktatem pokojowym z Brześcia Kujawskiego.
Jaszczurkowcami byli m.in. chorąży chełmiński Jan Cegenberg, współzałożyciel Związku Pruskiego, Augustyn z Szewy, a od października 1452 burmistrz toruński Tieleman vom Wege oraz Gabriel Bażyński[9][10].
W momencie wybuchu powstania stanów pruskich i wojny trzynastoletniej Jaszczurkowcy, z wyjątkiem Cegenberga, występują jako przeciwnicy władzy zakonnej. Wzmianka o darowiźnie srebrnej jaszczurki przez Jana z Głuchowa do skarbu Związku Pruskiego z 1454 r. jest ostatnim śladem istnienia Towarzystwa Jaszczurczego, potem znika ono z kart historii[11].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Grzegorz Białuński, Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku, [w:] „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 3, 2010, s. 248.
- ↑ Towarzystwo Jaszczurcze – Atrakcje Torunia. Przewodnik po Toruniu [online], www.turystyka.torun.pl [dostęp 2017-11-28] (pol.).
- ↑ Towarzystwo Jaszczurcze – Historia Wysoczyzny Elbląskiej [online], historia-wyzynaelblaska.pl [dostęp 2017-11-28] (pol.).
- ↑ Zamek w Radzyniu Chełmińskim.
- ↑ Grzegorz Białuński, Uwagi o udziale chorągwi chełmińskiej w bitwie grunwaldzkiej, [w:] „Echa Przeszłości” 11, 37-42, 2010, s. 40–41.
- ↑ Marian Bartkowiak, Towarzystwo Jaszczurcze w latach 1387–1437, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1948, s. 24.
- ↑ Grzegorz Białuński, Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku, [w:] „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 3, 2010 s. 264–266.
- ↑ Adam Szweda, Mikołaj z Ryńska – chorąży ziemi chełmińskiej i Jaszczurkowcy, [w:] Szkice z dziejów Ryńska: 600 lat od śmierci Mikołaja z Ryńska, pod red. Waldemara Rozynkowskiego, Pelplin; Ryńsk: Wydawnictwo Bernardinum, 2011, s. 32.
- ↑ Marian Biskup, Uwagi o roli i znaczeniu Towarzystwa Jaszczurczego w latach 1438–1454, [w:] „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, Tom 15 (1949), s. 65–69.
- ↑ Teresa Borawska, hasło: „Bażyński Gabriel”, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, T. 1, A-F, Wyd. Gdańskie, 1992, s. 69.
- ↑ Marian Biskup, Uwagi o roli i znaczeniu Towarzystwa Jaszczurczego w latach 1438–1454, [w:] „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, Tom 15 (1949), s. 71.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Marian Bartkowiak, Towarzystwo Jaszczurcze w latach 1387–1437, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, Toruń 1948, s. 6–40.
- Marian Biskup, Uwagi o roli i znaczeniu Towarzystwa Jaszczurczego w latach 1438–1454, [w:] „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” Tom 15 (1949).
- Grzegorz Białuński, Uwagi o udziale chorągwi chełmińskiej w bitwie grunwaldzkiej, [w:] „Echa Przeszłości” 11, s. 37–42, 2010.
- Grzegorz Białuński, Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku, [w:] „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 3, 2010.
- Adam Szweda, Mikołaj z Ryńska – chorąży ziemi chełmińskiej i Jaszczurkowcy, [w:] Szkice z dziejów Ryńska: 600 lat od śmierci Mikołaja z Ryńska, pod red. Waldemara Rozynkowskiego, Pelplin; Ryńsk: Wydawnictwo Bernardinum, 2011.