Vocabulário de Shimakonde
Vocabulário de Shimakonde
Vocabulário de Shimakonde
Vocabulário de
SHIMAKONDE
Ficha Técnica
Língua: Shimakonde
Actas Ortográficas
yakudimba yuvi
semi-vogais
Na circunstância em que as vogais fechadas (/i/ e /u/) precedem uma
vogal aberta (/a/, /e/, /o/ ) são representadas pelas semi-vogais /w/ ou
/y/.
2.) lionga > lyonga (seta)
uino > wino (tinta)
Y - y
111
vanao wakukulupilika
V - v
vanji alguns.
venentete povo.
vyakulekwa herança.
vyanda costas.
Lista Alfabética
vigai
vilyo
chapa.
comida.
vyoe muitos.
vyombo ferramenta.
de
vingapi? quantos?
vitali ferramenta.
vyuma missanga.
Palavras
Português – Shimakonde
W - w
U - u
108 1
acenar ajoelhar-se shilinga shitogwa
adiantar kulitandya; kulangalela. aguardente lipa. shingula coelho. shitandi primeiro (coisa).
adivinhar kulaudya yangele; agudo kwangaleka. shinguluguma redondo. shitangodi língua falada;
shingumi vida. linguagem.
adivinho muyangele. águia undi.
shitanola chupa-sangue.
admirar kushanga. aguilhão luvola. shingwingwinda reumatismo.
shiteng'u banco.
admiração kushangisha (encanto). agulha kashinji (pequena); shingwipi curto; baixo.
shitoota. shitete verde (fruta) (tenro).
shing'ila escorpião.
2 107
shani shilipilo aí amanhã
106 3
amaldiçoar anzol shada shantatu
sabini setenta (70). sha de. (fora do prazo). armazenar kukondya muligashini.
apoiar-se kulinonowedya; arranjar kukandyanga; kudyuwa.
salasini trinta (30). shaabu ouro.
apontar kwalota (com dedo). arrastar kushukuma; kuuta
samaki peixe. shaala lagarto.
aprender kulipundishe; (puxar).
samanini oitenta (80). shaambo isca.
kushomya. arrotar kudukula.
sasita meio-dia. shaambu tempo seco.
apressar-se kupajeka. arroz mpunga, nshele,
sauti som. shaanda ninho. ubwabwa.
aprofundar kukadaleya.
104 5
arruinar açoitar nshajo nyoka
8 101
na ndala batuque bonito
beber kukumbila.
N - n bebida alcoólica ugwalwa.
bebida não alcoólica
vyakukumbilanga.
na e. namwili viúvo(a).
beijar kuupa ibeshu, kwambatila.
naapu amuleto. nana hiena.
bem shana, shambone.
nae ele(a). nanangaledi guia.
bens mali.
nainyenje limite; lado; borda. nanata sanguessuga.
benção dinema.
nainyenje ya ao lado de. nandi estaca; árvore.
batuque ligoma, ntoji. beringela lipwidu.
nakapanji talvez. nandi wamiva espinheiro.
bexiga shinena.
nakashenga falcão. nandinya formiga.
bico lundomo lwashuni.
nakatatambwe aranha. nane oito (8).
bílis shikwedo.
nakulu avó; avô. nanga nada.
bloco injelo.
nakumbwa machimbombo. nangangoli galo.
boca ikanywa.
naliiyu camaleão. nango porta.
bocejar kulya myai.
nalugwangwa árido; deserto. nangu eu.
bode mbudi nannume.
namaande gafanhoto. nangumi tubarão.
namadi de propósito. nang'olo adulto; tia; velho; chefe. bebé nunu, mwana nume.
namaundi coruja; môcho. nanjili sarampo.
nambili perdiz. nankupa alele jantar.
namembe mosca. nankwaa rato.
namomo assim. nantandi primeiro pessoa.
namu cunhado(a). nantendang'ondo soldado.
namu com; e. nantumbula shilongo louva-a-
namumbamavi escaravelho. deus.
nantutuvilo tecto. boi ng'ombe.
namutimuti morcego.
nanyushi abelha. bolha lideni.
namuwa mamba verde.
napanelo então. bolor umbugwela.
namwedi libelinha.
nashilangola guia. bolso mpuku; lipeta (de pele de
namwikala-pamo lagartixa. bêbedo kwambalwa.
nashove corvo. animal).
100 9
bom café muto myodi
bom shambone. brilhar kushenga, kung'ala; muto poço. mwedi lua; mês.
bondoso wakwalala ntima. brilho kushenga, kumalameta, mutwe cabeça. mwedi waneke lua-nova.
bonito wambone. brincar kwavela, kupikita. muwa topo; em cima. mwembe mangueira.
muyangele adivinho. mwene mali dono.
mwaa problema. mwenentete habitante.
mwaa wa porque. mwenu vocês.
mwaashani? porquê? mwidingi cegonha.
mwaka ano. mwiko nunca; não.
brinco yaleni.
mwaku dinheiro. mwimbo música; canção.
borboleta lipuluputu. brita dinyanga.
mwale cana-doce. mwina mwa baixo de.
borbulha litungulungu. buraco ntupa.
mwali moça. mwindi indiano.
borda mpaka, nainyenje. buscar kutwala; kuteka (água).
mwalimu violar. mwipa músculo; tendão; veia.
bossa shituli. búfalo nyati.
mwalindembo virgem. mwishi ladrão.
branco yanashwe. mwana bebé; filho. mwisho fronteira.
braço nkono. mwanda viagem. mwiyu verdade; realmente.
mwanda umo uma vez. mwogo mandioca.
C - c mwanda unji outra vez. mwondo preguiçoso.
mwandugwa batata doce; batata. mwongo coluna vertebral.
cabaça likungwa; luwene (copo). cacete ilungu. mwanedi parente; conhecido. mwoo rebento.
cachimbo inyungwa. mwangasho luz. myadi sangue; menstruação.
cacho nkonga, lipamala. mwanu cinco (5). myanda vinji às vezes.
cachorro ng'avanga ndikidiki. mwanu na imo seis (6). myanda vyoe muitas vezes.
cacimba itabwe. mwanu na mbili sete (7). myodi lágrimas.
cada kila, kula. mwanu na natu oito (8).
cabelo ugwimbo. cadáver maiti, ntwi. mwanu na nsheshe nove (9).
cabeça muti, mutwe. cadeira ikiti. mwapu juba.
cabo mpini. café kaawa. mwashola criança.
cabrito mbudi. mwavi nume feiticeiro.
cacarejar kutatela, kukakalika.
10 99
mbudi muwa cair campainha
14 95
linadi litenga cêra chuvisco
94 15
chupa-sangue comichão likalale lindandosha
92 17
contar história corvo kwaunapamo kwova
contar história kwimyanga copo shikopu, luwene. kwaunapamo todos. kwina sul.
(narrar); kutadolya (em copular kulalana, kwelanila. kwaushanga estragar. kwinama inclinar-se.
pormenor).
coqueiro nnadi. kwavela brincar. kwinamya baixar.
cor ilangi, lilemba. kwaya desaparecer. kwindila sono.
corajoso wakulyunga ntima. kweka rir. kwindula repetir.
coração ntima. kwelanila copular. kwingilita rolar.
corcunda shuumbi. kweludyanga desprezar. kwingiliya empurrar.
corda ndidi, lumbuu. kwenga cortar. kwing'a dar; entregar.
cordão umbilical lutunga, kwenganga despedaçar. kwinikidya fechar.
inungo. kwepa colher a colheita. kwinikila tapar; cobrir.
corneta talumbeta.
kwi quarto. kwinjila entrar.
corpo mili.
kwida vir. kwinjila liduva pôr do sol.
contar números kuvalanga. correcto sawasawa, shukile shana.
kwidanao trazer. kwinjipa muito.
continuar kuuka mushu. corrente mupita medi.
kwidopa peso. kwinuka terminar.
conto nkong'o, lutano. correr kutukuta.
kwigwa ouvir. kwipa capinar.
contradizer kuvilinganyanga; correr água kupita medi;
kwigwilila escutar. kwipiya encurtar.
kutauka. kungalola.
kwijala ficar. kwisha ntima suspirar.
corrupto nnavilavi.
kwikala sentar-se; habitar; kwishimu respeitar.
cortar kwenga, kukata;
empoleirar-se; ficar. kwita negar.
kulumula.
kwikuta saciar.
kwitika responder.
kwimang'anya juntar.
kwitikila concordar; aceitar.
kwimang'anyanga reunir.
kwiva roubar.
kwimba cavar; escavar; cantar.
kwivilila enterrar.
kwimbinyala saciar.
kwoda obedecer.
kwimila estar de pé; parar.
kwoda seguir; perseguir.
kwimilila urinar.
kwogwela nadar; mergulhar.
conversar kwomba mwaa, kwimita grávida.
kwomba pisar.
kulanjela.
kwimuka acordar; despertar.
kwona ver; sentir.
convidar kulalika, kwalipu. cortar cabelo kushangula
kwimyanga narrar.
ugwimbo. kwova falta.
18 91
kwadulanga kwaya coruja crescer plantas
crescer plantas kukulumuka, cumprido shakulepa. kuungulanga desembrulhar; kuvanao indoti sonhar.
kunyanyamoka. cumprimentar kuudyanga, desamarrar; desapertar. kuvanao inyasheu soluçar.
criança ndyoko, mwashola. kwamukila. kuunguligwa soltar.
kuvanao mang'amung'amu
criar kulanga; kushunga. cunhada namu nkongwe, bibi. kuunjikila amontoar. atento.
crista lyenje. cunhado namu nume, mbwana. kuunukula abrir. kuvanao njigo grávida.
crista-de-galo lyenje curandeiro muntela, nkulaula. kuupa dar; entregar. kuvanao shididi ter pena.
lyanangangoli. curar kupona, kuponya. kuupa dinema abençoar. kuvandika aproximar-se; perto.
crocodilo ng'wena, mamba.
kuupa ding'ano aconselhar. kuvangedya odiar.
crosta ukoko, likakatelo.
kuupa ibeshu beijar. kuvangudya repetir.
cruél nkalau, nkatili.
kuupa inudyo oferecer. kuvataveta espiar.
cruzamento malakanuko,
kuupa nkono abraçar. kuvava comichão.
mapukano, panjepanda.
kuusha tirar; diminuir. kuvavanga chamuscar.
cuidar kushunga, kutunja.
kuusha majini exorcizar. kuveda esculpir.
kuuta puxar; arrastar. kuveya soprar.
kuutamila incubar. kuvika juntar; pôr.
kuutikanga embrulhar. kuvilinganyanga contradizer.
kuutukula desembrulhar. kuvimba inchar.
curioso shikampunda. kuutwa pilar. kuvina dançar.
curral lingongo. kuuva sofrer; estar; ser. kuvyonga cemitério.
curto shingwipi. kuuva shana perfeito; certo. kuwa céu.
curva indingo. kuva mushilwele doente. kuwai levar.
cuspir kushuna, kulukula. kuva vila vazio. kuwena andar; viajar.
kuvala kwamwedi luar. kuwesha conseguir; capaz.
kuvalanga dizer; contar números. kuwika chegar.
kuvalanganga explicar. kwa kawaida normalmente.
culpado wamakosha, wakukowa. kuvalekwa nascer. kwaa fermentar.
cultivar kulima. kuvalula rachar. kwabudu veneração.
cume padadeu, pashanya kuvameo despertar. kwadika pedir emprestado.
lishinga. kuvanao ter; obter. kwadula destruir; estrangular.
20 89
kutombana kuunguligwa dança demorar
88 21
deles dezanove (19) kutaila kutosha
deles wave, shave, shao. descansar kupumula. kutaila pôr ovos. kutauka contradizer.
demónio ndamoni, ntubya. descarregar kushuluwa (fazer kutakatuka acordar; levantar-se; kutawala governar; conquistar.
demorar kutima. descer); levantar. kuteka buscar água.
descascar kudadeya; kutateya kutakota fermentar.
dente lino. kutela fazer armadilha.
(uma semente); kugwaula kutalambwala escarranchar-se.
dente de cobra lino. (esfolar). kutema conquistar; vencer.
kutaledya escorregar.
dente molar lipanga, litang'unilo, descendente ndukulumunu. kutema luvagala assaltar; atacar.
lyanganyama. kutaledyanga escorregadio.
descer kushuluka, kwalela. kutenda fazer; planear.
dentro de nkati mwa/mu. kutaleka cozinhar.
descobrir kwanalela, kugundula. kutenda ing'ondo lutar.
denunciar kwaulanga (informar); kutalola apunhalar.
desejar kulotela. kutengula deixar cair.
kutambisha pescar.
desembrulhar kuutukula, kutepa inclinar-se.
kuungulanga. kutamola escolher.
kutepya baixar.
desenhar kulemba, kwandika. kutandeka amadurecer.
kutika malhar; debulhar.
desenterrar kuukula. kutandika estender.
kutilila refúgio.
deserto nalugwangwa. kutandola escolher.
kutima demorar.
desistir kutatakela, kushindwa. kutangadika sussurrar; lamentar;
kutimbanyanga misturar.
murmurar.
deslizar kwalaleka. kutimbula lavrar.
kutangadikanga queixar-se.
desmaiar kudilika. kutimbwidyanga mexer corpo;
kutangila excisão.
despedaçar kwenganga, perturbar.
kulumulanga, kutangola falar; cantar.
kutimisha fazer.
kubadulanga. kutang'anedya vedar; rodear.
kutimula atacar.
depenar kunyadola magwimbo. despedir-se kulilaila. kutang'una triturar; mastigar.
kutinga impedir.
depois badae, mushu. despertar kwimuka, kuvameo. kutanola assassinar.
kutingula juntar rebanho.
depois-de-amanhã ntondo. despir-se kukulyula. kutanona chocar.
kutingulanga aborto espontâneo.
derreter kunyang'anyuka. desprezar kweludyanga. kutapika vomitar.
kuting'inika mover.
derrubar kugwiya. destruir kwadula, kubamola. kutatakela falhar; desistir.
kuting'inya sacudir; abanar.
desamarrar kuungulanga. desviar kwashedya. kutatamela tremer.
kutipuka fugir; evadir.
desaparecer kulambaleka, kwaya, desvio kwapuka. kutatela cacarejar.
kwaja. kutipula moer; esmagar.
deus nnungu. kutatela maoni argumento.
desapertar kulagesha, kutisha ameaçar.
Deus Nnungu. kutateya descascar semente.
kuungulanga. kutitimila afundar.
dever lyunganilo.
22 87
kupya moto kutakota devolver dores do parto
kupya moto queimadura. kushimula abrir porta. devolver kuujiya, kujaula. disputa kupwatana, kugombanila.
kupyaila varrer. kushimwa ficar zangado. dez (10) kumi. disputar kupwatanila,
kupyalika acenar com a mão. kushinda degolar. dezanove (19) kumi na mwanu kugombanila.
na nsheshe, kumi na tisa. dívida udeni, nkopo.
kushaga moer. kushindwa falhar; desistir.
dezasseis (16) kumi na mwanu dividir kujava.
kushagula escolher. kushinyina coar.
na imo, kumi na sita. divorciar-se kwapukana shitamo,
kushakashoka vaguear. kushishila hesitar.
dezassete (17) kumi na mwanu
dizer kwaula, kuvalanga.
kushakosha provocar. kushiya ntima paciente. na mbili, kumi na saba.
kushakota enrolar. kushomedya ensinar. dezoito (18) kumi na mwanu na
kushalyauka virar-se. kushomya aprender; ler. natu,
86 23
dormir em frente kupaleya kushaga
24 85
kumi na tatu kupambedyanga em frente entrar
kumi na tatu treze (13). kunshanda esquerdo. em frente mushu. engraçado shakwakedya.
kumi na tisa dezanove (19). kunshushuwanga surpreender. em frente de mushu mwa. enguia nkunga.
kumila engolir. kuntambudyanga acusar. embondeiro nonje. enrolar kushakota, kudingila.
kuminya espremer. kunung'a cheirar. embotado kuumbala.
kumoka mundo dos mortos. kunung'idya cheirar. embrulhar kuutikanga,
kumudali alterar idéia. kunya defecar. kukulunganga,
kuumbilidyanga.
kumwaadila espalhar. kunyakata carregar.
embrulho shutiko, shituvi.
kumwamweta sorrir. kunyakonya fazer barulho.
empoleirar-se kwikala,
kumwangu margem. kunyala murchar. kudambulila.
kumwomanga ferir. kunyalodya esticar. empregado mmadengo, boi.
kuna matedya colar. kunyang'anyang'a fazer ensinar kupundisha, kushomedya.
empregar kumupa madengo.
kunagwela amar. cócegas. então pavedoni, napanelo.
emprego lidengo, shibalugwa.
kunyang'anyuka derreter. enterrar kushika, kwivilila.
kunama habitar. emprestar kukapesha,
kunyanyamoka crescer plantas. kujadikisha. entornar kujang'anya, kujaa.
kunanopya apertar.
kunyata sujo. empurrar kugang'ola, kwingiliya,
kunavanga lavar.
kunyatila odiar; aborrecer. kutukula.
kunda apodrecer.
kunyonya fazer barulho. encantamento shakutikinikanga,
kunemya ornamentar. shakulava.
kunyuma quarto; reverso.
kunga punir. encher kuumbadya.
kunyunyanga salpicar.
kungalola correr água. encontrar kukodya.
kupagwa estar; ser; haver.
kungwa ser preso de castigo. encontrar-se com kukodyana
kupajeka rápido; apressar-se. namu/na.
kung'ala brilhar.
kupajola assaltar. encurtar kwipiya.
kung'ung'ulanga murmurar.
kupaka untar. endireitar kuudula.
kung'wenya roer; fofocar.
kupakala aplicar; esfregar; untar. endurecer kunonowanga.
kunivaliva perdoar.
kupakanila discutir. enfeitiçar kulogwa.
kunkanakono direita.
kupalakedya enviar. enfiar kupisha, kupaleya, kujela.
kunkono lyelo direita.
kupalakela acompanhar; entregar. enganar kuduwanga, kushang'apa. entrar kwinjila.
kunogwela gostar.
kupalalesha espiar. engasgar kulakila.
kunola afiar.
kupalapata palpar; acariciar. engolir kumila.
kunonowanga endurecer.
84 25
entre escasso kulongolela kumila
26 83
kulaudya yangele kulotela escavar espremer
82 27
espremer eu mesmo kukukalamola kulela
kujosha assar na brasa. kukamulila violar; segurar. eu nangu. excisão kutunya, kutangila.
kujuguja mover. kukana negar. eu mesmo ninene. exército ijeshi, italopa.
kujugwa pedir. kukanao enviar uma coisa. evadir kutipuka, kushwaa. exorcizar kuusha majini.
kujugwajugwanga mendigar. kukanda amassar. evaporar kuulukanga; kupwalela. explicar kuvalanganga, kwaula.
kujugwangila implorar; kukandyanga preparar; arranjar. evitar kukwepa, kushililidya. explodir kupuka (arrebentar).
persuadir. kukangavela cantar (galinha). exaltar kulitamangila.
kujujuwanga ameaçar.
kukangola prender. excesso kumbala namene,
kujuma murchar; seco. kupundanyanga, kupita;
kukanyola dar pancada; bater.
kuka mubondi para baixo. kumamodya (exagerar).
kukapesha emprestar.
kuka mwina para baixo.
kukata cortar.
kukadaleka fundo. F - f
kukatoka perder.
kukadaleya aprofundar.
kukodya encontrar.
kukadula escapar. fábula nkong'o.
kukoma dar pancada; bater.
kukadyedya surpreender.
kukondya guardar.
kukakalika cacarejar.
kukondya esconder.
kukakova atrasar; lento.
kukondya muligashini
kukalala amargo. armazenar.
kukalanga torrar. kukong'a acender fogo.
kukaledya acender. kukopa pedir emprestado.
kukalibisha servir. kukosha errar.
falcão nakashenga, shikwapu.
kukalogwa misturar; mexer. kukowa falhar; errar.
falecer kupela.
kukaloma roncar; rosnar; rugir. kukoweka errado.
faca shipula. falésia nyenje ibali, nyenje
kukalula rachar. kukubali permitir. litanda.
fácil shikakamadyenge.
kukamala amadurecer. kukubalya aceitar. falhar kukowa, kutatakela,
faísca yeea.
kukamang'anyanga chocar com. kukubalya crer; permitir; admitir; kushindwa.
falar kutangola, kwombanga
kukamatana myadi coagular. acreditar. faltar kwova, kulambaleka.
mwaa.
kukudaila coxear.
kukamola chegar.
kukuduwa calor.
kukamula agarrar.
kukugwa gritar.
kukamulanga palpar.
80 29
família fio kudidimya kujugwajugwanga
J - j
K - k flauta ipalauta.
flor induva, lyuuwa.
kaawa café. kubulukula abrir. florescência kutukila dinduva; fogo moto.
kabishi repolho. kubyaa abater; matar; assasinar. kuma. fogueira shuli.
kaka irmão. kubyaya assassinar. floresta imwitu, inundu.
kaka walikola primo(a). kubyaya matar. flutuar kulalemba.
kaladao antes; cedo. kudadamola roubar. fofocar kung'wenya.
kalamponi campainha. kudadeya descascar.
kalela machimbombo. kudadola picar (pássaro).
kashinji agulha pequena. kudaka apanhar.
kila cada. kudaladedya gotejar.
ku em. kudaloka saltar. foice nkutime; mundu.
78 31
forte futebol isumana ivela
isumana semana.
itabu sofrer.
itabwa madeira.
itabwe cacimba.
italopa exército.
itamba tampa.
itoshi lanterna.
fundo kukadaleka.
32 77
inema itabwa gabar-se girafa
D - d
haste nkalonga.
74 35
homem inchar aii bulu
36 73
impedimento jovem
J - j
já ambi, bai.
janela lidilisha.
jantar shakulya shalyulo,
nankupa alele.
jarro shitumba, nningi, nninga.
javali mbango.
joelho lilundi.
jogar kujelanga.
72 37
jogo lata
L - l Lista Alfabética
lá akula, apala, ako. lago litanda.
de
lábio
lado
lundomo.
nainyenje, nshau.
lagoa litanda lidikidiki.
lágrimas myodi.
Palavras
ladrão
ladrar
nkwiva, mwishi.
kushugwa.
lamber kulamba.
lamentar kutangadika;
Shimakonde – Português
lagarta shitamanga. kulilidyanga.
lâmina wembe.
lagarta agama shang'ong'o.
lanho lidapu.
lanterna itoshi; shenje (tocha).
laranja lilalange.
laranjeira nnalange.
lareira shuli, magwija.
largo shakwandauka.
larva imbunya, lyuungu.
lasca imbalukila.
lagarta monitor ligwalagwondo.
lagartixa libalama, namwikala-
pamo,
lagarto ng'ondo, shaala.
38 71
lata lepra
lavrar kutimbula.
leão ntumi.
lei lipangilo, lilamulo.
leite mashiwa (de vaca);
mavele.
lembrar kukumbukila,
latrina shoo. kukumbuwanga.
lenha ding'uni.
lento kukakova.
lenço lilesho.
leopardo shuvi.
lepra mangundula, malemba.
70 39
ler louvar voar
limpo kwalala.
ler kushomya. língua falada shitangodi, iluga. Z - z
leste kwalyuma liduva. língua na boca lulimi.
levantar kutakatuka. linguagem shitangodi. zagaia nkushi. zumbir kuuluta.
levantar-se kutakatuka, linha de pesca lumbuu zebra mmunda.
kulitakatuwe, kulidwedya. lwaindawani.
levar kutwala, kulakota; liso shikavele mang'wang'wa,
kubeba. shakulainika.
lixeira shituta.
lixo dinywashwa.
lobolo mali akulombela.
loja lidyuka, liduka.
lombriga magwedo la muutumbo.
longe kushu, kwakulepa,
kulepile.
leve shakugaluka.
40 69
ventilar vocês louvar maluco
68 41
mamar melhorar vala veneração
vala lukulu.
vale lilawa.
42 67
tropeçar vala meio-dia míope
metade inushu.
U - u meu waangu, shangu.
mexer comida kukupa;
kukalogwa.
úlcera libidinga; likana likapona. unha lukombe.
mexer corpo kukalogwa,
último wamwisho, shamwisho. untar kupaka, kupakala. kutimbwidyanga.
mendigar kujugwajugwanga.
ultrapassar kupunda. urina imwedo. mexoeira nshuvele.
mendigo nkujugwajugwa.
um (1) imo, moja. urinar kupwamwa imwedo, mil (1000) alupu imo, alupu
kwimilila. mensageiro nkwaula,
uma vez mwanda umo. moja.
nkutumigwa.
umbigo inungu. menstruação kwona mwedi,
myadi, kutumila.
V - v mentira kushang'apa, kulambila.
trançar kuluka.
tranças lingongo(sg.);
mangongo(pl.).
moer kushaga, kutipula.
trapo lyanjala, lishanda.
mosquito njanjema. trazer kwidanao, kwalokanao.
mostrar kulodya. tremer kutatamela.
mover kupikitanga, kuting'inika, três (3) natu, tatu.
kujuguja. treze (13) kumi na natu, kumi na
tatu.
tribo ikabila.
44 65
terceiro toutinegra moça nó
tinha shimbalambanduku,
shikakalapa. N - n
tinta wino, ugwino.
tomate shimatimati, nyanya.
tio njomba, numbugwe meio pakati.
mama, njombamunu. topo pamwisho, padadeu,
muwa. nada mene, ata, nanga.
tirar kuusha, kutumusha,
toranja lisheda. nadar kwogwela.
toca likungo, ntupa.
toranjeira nsheda. nádegas dimatako.
tocar kwomba shombo.
torcer kupinda. não mene, ata, mwiko, aii.
tôco shiki.
tornozelo inyung'unyung'u. nariz imula.
todo pamo. nascer do sol kuma kwaliduva.
torrar kukalanga. nascente kuuma liduva.
todos uti, kwaunapamo. nascido kuvalekwa.
torto shingangamene. negar kwita, kukana.
tossir kukukalamola. negociante nkushulusha.
64 45
negociar olhar tabaco terminar
surdo akaigwa.
surpreender kunshushuwanga,
kukadyedya. ovo lii, lyai, liyai.
suspirar kwisha ntima.
62 47
baixo parecer-se com sessenta (60) suave
pequeno shidikidiki. perdoar kulivaliva, kunivaliva, saltar kushumba, kudaloka. seguir kwoda.
perder kujaya, kujaa, kukatoka. perfeito kuuva shana, uwambone. sandália malapa, shampali. segunda esposa ndyangu
wambili,
perdido wakujaika. perguntar kuudya, kulambela sangrar kuuma myadi.
kumanya. segundo wambili, shambili.
perdiz nambili. sangue myadi.
perigo shijoidyo. segurar kukamulila, kushikulila.
sanguessuga nanata.
permitir kulotela, kukubali, seio livele.
santo wanashwe, akave lidambi.
kukubalya. seis (6) mwanu na imo, sita.
sapato shilatu.
perna lidodo. seiva ululu.
sapo lyumi.
perseguir kwoda; kulandola
(seguir o.
persuadir kujugwangila,
kudumangila.
perto pepi, kuvandika.
50 59
roer saliva perturbar piolho
perturbar kutimbwidyanga.
perú libata-njinga.
58 51
pilar poeira rede de pesca rodilha
52 57
rã rede poderoso prata
poderoso wakulyulula,
R - r wadimongo, wadimbalati.
rã shitogwa, shanene. rápido shipajelo, kupajeka. poeira litutunga.
rachar kuvalula, kukalula. rasgar kupapula, kudalula. poente kwalinjila liduva,
raiz lushija. raspar kukwanga. poesia shilanga.
pôr do sol kwinjila liduva.
rastejar kulyuuta. polegar likong'o.
pôr ovos kutaila.
polígamo wakwandya.
porco nguluve.
polir kukwesha, kukulungila.
porco-espinho nuungu.
pomar lishamba lyavyepo.
porque mwaa wa.
porquê? mwaashani?
porta nango, lwidi.
ratazana mmende. portão nango walugwani.
ralar kukwanga. rato nganje, lipuko, nankwaa, pouco padiki.
lingundu.
ramo lutavi. povo venentete, vene shilambo.
realmente mwiyu, momo, yadao. pombo ng'unda.
ranho limila, lyuva.
reanimar-se kudyuka, kupona.
rebanho shipinga shadingandolo
(ovelhas); ding'ombe
(bois); dimbudi.
rebento mwoo.
rebolar kupindikukanga,
kupindikulila.
receber kupokela, kupata. poço muto, shima.
recomeçar kwanjanga,
kutunduvanga kavili.
reconciliar kujanila, kulidumanga.
recto shakwaloka, shakuuduka.
pontapear kupiga.
recuperar kudyuwa, kupona,
kudyanga. ponte ntado.
56 53
prata pulga pulgão das plantas rachar
prender kuungangila, kukangola. proibir kuleya, kushililidya. quando? duvani? quente kupiya.
promessa kulivikila. quantos? vangapi?, vingapi? querer kulota.
prostituta lilaja, puta, quarenta (40) makumi nsheshe, quiabo ibamiya.
wakulavalava. alubaini. quinhentos (500) dimya mwanu,
proteger kushilidyanga. quarto shumba, kwi, kunyuma. dimya tano.
proteger com feitiçaria quatro (4) nsheshe, inne.
kuulikandyanga pamili, quebrar kutumbula, kupwaya.
kulikuda, kulipaleka.
queda de água patangola medi.
provar kujedya, kulinga.
queimadura kupya moto.
provérbio nkong'o.
queimar kupya, kushashoka.
provocar kwangonga, kushakosha, quintal lugwani.
kwatota. queixar-se kutangadikanga,
kulamadika. quinze (15) kumi na mwanu,
pulga papani, ukupata. kumi na tano.
queixo shijegwe.
preparar kukandyanga.
54 55