Liechtenstein

Principadi da Liechtenstein Fürstentum Liechtenstein (tudestg)
Lingua uffiziala	tudestg
Chapitala	Vaduz
Furma da stadi	principadi
Schef da stadi	fact. prinzi ereditar Alois von und zu Liechtenstein (1989-)
Schef da la regenza	primminister Daniel Risch (2021-)
Surfatscha	160,475 km²
Abitants	38 650 (2019)
Spessezza	237 abitants per km²
Munaida	1 franc svizzer (CHF) = 100 raps
Fundaziun	1806
Independenza	1806
Imni naziunal	‹Oben am jungen Rhein›
Di da festa naziunala	15 d’avust
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (mars-october)
Numer da l'auto	FL
TLD d'internet	.li
Preselecziun	+423

Il Liechtenstein, uffizial Principadi da Liechtenstein (Fürstentum Liechtenstein), è in stadi situà en l’Europa Centrala. Cun sia surfatscha da 160 km² furma el il sisavel pitschen stadi dal mund. Il Liechtenstein è ina monarchia ereditara constituziunala a basa d’elements democratics e parlamentars. La suveranitad giascha tant tar il pievel sco er tar il prinzi che deriva da la chasa von Liechtenstein. Il Liechtenstein è in pajais da las Alps e cunfinescha en il vest cun la Svizra ed en l’ost cun l’Austria. Il territori statal è sutdividì en dus circuls electorals ed en indesch vischnancas. Vaduz è la chapitala ed a medem temp la sedia dal prinzi da Liechtenstein. Triesenberg è la pli gronda vischnanca, entant che Schaan furma la vischnanca cun ils pli blers abitants. La cuntrada dal principadi è segnada da la Part Sut (Unterland) al nord che vegn cultivada intensivamain e da la Part Sura (Oberland) al sid ch’è pli muntagnarda.

Cun radund 37 000 abitants è il Liechtenstein il pli pitschen stadi dal territori da lingua tudestga ed a medem temp il sulet stadi, en il qual il tudestg è la suletta lingua uffiziala e naziunala. La cumpart dad esters munta a 34 %.

Cun la fundaziun da la Confederaziun dal Rain l’onn 1806 è il principadi daventà facticamain independent; dapi il Contract da duana dal 1923 è el lià administrativamain ed economicamain ferm a la Svizra. Plinavant è il principadi commember da las Naziuns Unidas e dal Spazi economic europeic, ma betg da l’Uniun europeica.

Pli baud era il Principadi da Liechtenstein enconuschent sco oasa fiscala. Suenter diversas afferas a l’intern ed intervenziuns da l’exteriur è il Liechtenstein s’associà il november 2013 ad ina cunvegna internaziunala cunter la fugia da taglia.

Geografia

Sguard vers Balzers e Triesenberg

Il Liechtenstein fa – sco ses vischins Svizra ed Austria – part dals stadis en l’Europa Centrala che na cunfineschan betg cun la mar. Ils cunfins statals èn segnads dal Rain e da las Alps; en il vest giascha il chantun Son Gagl, en il sid il Grischun ed en l’ost il Vorarlberg (Austria). Il cunfin vers la Svizra furma il Rain; il cunfin vers l’Austria è per gronda part situà sin il fil da la chadaina dal Reticon.

Il pajais cuvra ina surfatscha da 160,475 km² ed è uschia il quart pitschen stadi da l’Europa ed il sisavel pitschen dal mund. La lunghezza dal stadi munta 12,35 km, la ladezza 24,77 km.

41,2 km dal cunfin statal èn situads da la vart da la Svizra (27,2 kilometers chantun Son Gagl, 14 kilometers chantun Grischun). La lunghezza dal cunfin statal vers l’Austria munta 35,04 km.

Structura dal spazi natiral

Il Liechtenstein sa divida en duas cuntradas: en il vest giascha la Val dal Rain che furma la zona da colonisaziun principala; en l’ost è situà la Val Samina cun sias vals lateralas. La part sut da la Val Samina è gia situada da vart austriaca e finescha sper Frastanz en la part inferiura dal Walgau. Questa part orientala dal Liechtenstein è spartida da la Val dal Rain tras ina collina da 1000 fin 2000 meters autezza ed è strusch populada (cun excepziun da Malbun), ma cumpiglia radund in terz da la surfatscha dal pajais.

Ultra da quai sa lascha il pajais sparter en duas regiuns, la Part Sut e la Part Sura. La Part Sut cumpiglia las vischnancas en il nord da Schaan e Planken (ca. sin l’autezza da la muntogna da las Drei Schwestern), entant che la Part Sura cumpiglia la part en il sid incl. la chapitala Vaduz. Areguard la structuraziun dal spazi natiral è la Part Sura pli alpina, entant che la Part Sut giascha per gronda part en la planira da la Val dal Rain.

11 % da la surfatscha dal pajais furman zona da colonisaziun, 33 % terren agricul, 41 % guaud e 15 % surfatscha nunproductiva.

Muntognas

Vorderer Grauspitz (2599 m s.m.)

Radund la mesadad dal territori statal è situà en la muntogna. Il Liechtenstein giascha cumplainamain en il Reticon ed appartegna uschia – tut tenor la divisiun – a las Alps da l’Ost (sch’ins parta las Alps en duas parts) u a las Alps Centralas (sch’ins divida las Alps en trais regiuns).

Il punct il pli aut dal Liechtenstein furma il Vorderer Grauspitz (2599 m s.m.); il punct il pli bass è il Ruggeller Riet che sa chatta sin 430 m s.m.

En tut datti en il Liechtenstein 32 muntognas che cuntanschan in’autezza da 2000 meters. Il punct il pli en il sid è il Falknishorn (2452 m s.m.); il cunfin dals trais pajais Liechtenstein, Svizra (Grischun) ed Austria (Vorarlberg) furma il Naafkopf (2570 m s.m.).

Sper ils pizs da la chadaina alpina che fan part da las Alps da chaltschina, cumpiglia il pajais er duas muntognas ad insla che fan part da la stresa helvetica resp. da la zona da Flysch: il Fläscherberg en il sid (1135 m s.m.) e l’Eschnerberg en il nord che furma in impurtant territori d’abitadi en la Part Sut dal Liechtenstein.

Auas

Il Rain furma il cunfin vers la Svizra

Il Rain è il pli impurtant e pli lung flum en il Liechtenstein. Sin ina lunghezza da radund 27 kilometers furma el il cunfin natiral vers la Svizra. En pli è el d’impurtanza centrala per il provediment d’aua e sco zona da recreaziun locala. Il segund lung flum furma la Samina cun 12 kilometers. Quest torrent nascha al Triesenberg e cula la finala en l’Austria en l’Ill (per sa colliar sper Feldkirch cun il Rain).

Il sulet lai natiral che sa chatta sin il territori dal Liechtenstein è il Gampriner Seele. Quest lai è vegnì furmà pir il 1927 tras in’inundaziun dal Rain colliada cun gronda erosiun. Daspera datti dentant ulteriurs lais artifizials che vegnan per gronda part duvrads per la producziun da forza electrica. In dad els è il lai da fermada Steg che furma il pli grond lai dal Liechtenstein.

Clima

Malgrà la situaziun muntagnarda è il clima dal pajais plitost miaivel. El vegn influenzà fermamain dal favugn (in vent che croda da caracter chaud e sitg). Tras quai vegn prolungà il temp da vegetaziun durant la primavaira e l’atun; en pli po in ferm favugn er manar durant l’enviern a temperaturas da var 15 °C. L’aria fraida atlantica e polara retegnan las chadainas da muntognas svizras ed austriacas, uschia ch’il Liechtenstein sa chatta en ina tipica posiziun da protecziun interalpina. Tras quai posseda il principadi culturas da puma cun prads da sternim ed ina lunga tradiziun da viticultura.

L’enviern croda la temperatura darar sut minus 15 °C; la stad sa mova la temperatura en media tranter 20 e 28 °C. Las precipitaziuns muntan tranter 900 e 1200 mm l’onn (ordaifer la zona interalpina èn quai var 1900 mm). La durada da la radiaziun dal sulegl munta a radund 1600 uras ad onn.

Populaziun

Il Liechtenstein dumbra bundant 38 650 abitants (situaziun dal 2019). Var dus terzs èn burgais dal Liechtenstein, radund 20 % derivan da l’ulteriur territori da lingua tudestga (10,8 % da la Svizra, 5,9 % da l’Austria e 3,4 % da la Germania), alura suondan mintgamai 3,3 % da l’Italia e da l’anteriura Jugoslavia, 2,6 % da la Tirchia e 4,8 % d’ulteriurs stadis. En tut cumpiglia la populaziun residenta persunas che derivan da bundant 90 naziunalitads. La creschientscha da la populaziun sa mova enturn 1,0 %. La spessezza da la populaziun munta a radund 237 persunas per kilometer quadrat.

Lingua

En il decurs dal temp medieval ha la populaziun dal Liechtenstein – sco da l’entira Rezia Bassa – midà da l’anteriura lingua rumantscha al tudestg. A l’origin rumantsch da la regiun regordan però anc blers nums locals.

La populaziun dal Liechtenstein discurra divers dialects locals alemans che sa differenzieschan per part marcantamain da vischnanca tar vischnanca. Ensemen cun ils dialects vischins dal chantun Son Gagl e dal Vorarlberg èn quels d’attribuir ad ina varietad linguistica da transiziun situada tranter l’aleman mesaun e l’aut aleman.

L’excepziun furma il dialect autischem aleman-gualser dal Triesenberg. Questa populaziun era arrivada enturn il 1300 en rom da la migraziun dals Gualsers nà dal chantun Vallais odiern.

Lingua scritta e da las medias furma per regla il tudestg da scrittira. Il Liechtenstein è il sulet stadi ch’enconuscha be il tudestg sco lingua uffiziala e naziunala renconuschida. En ils ulteriurs stadis dal territori da lingua tudestga èn er linguas romanas, ulteriuras linguas germanas, linguas slavas u l’ungarais renconuschidas sco linguas uffizialas u linguas minoritaras.

Religiun e baselgia

Catedrala St. Florin

En art. 37 II da la constituziun statala figurescha la baselgia catolic-romana sco baselgia naziunala, la quala giauda uschia er la cumplaina protecziun statala. Ozendi datti dentant tendenzas creschentas da vulair sparter baselgia e stadi.

Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2010 appartegnevan 75,9 % da la populaziun dal Liechtenstein a la baselgia catolic-romana, 8,5 % a la confessiun evangelica e 5,4 % ad ina cuminanza religiusa islamica. 2,2 % eran commembers d’ina autra confessiun cristiana u d’ina autra religiun, 5,4 % èn sa declerads senza confessiun e 2,6 % n’han fatg nagina indicaziun davart lur appartegnientscha religiusa.

Enfin il 1997 ha il Liechtenstein fatg part da l’Uvestgieu da Cuira. Ils 2 da december da lez onn è entrà en vigur l’Archuvestgieu Vaduz, il qual papa Gion Paul II aveva stabilì. Dapi lura è Wolfgang Haas archuvestg e la baselgia parochiala St. Florin a Vaduz è daventada baselgia catedrala.

Istorgia

Preistorgia

La collina dal chastè Gutenberg è colonisada dapi millennis

Chats archeologics demussan ch’il territori dal Liechtenstein odiern è stà abità dapi il temp neolitic (5avel millenni a.C.). En il fund da la val avess il Rain, che culava libramain, difficultà l’erecziun d’in abitadi; sin las spundas èn percunter sa furmadas las emprimas culegnas. Exempels cumprovads èn la collina dal chastè Gutenberg a Balzers u l’Eschnerberg. L’onn 15 a.C. han ils Romans conquistà las Alps; il territori dal Liechtenstein odiern è daventà ina part da la provinza Raetia. En il decurs da l’emprim tschientaner s.C. han ins construì la via militara Milaun-Briganza che manava per lung da la vart dretga dal Rain sur il Pass da S. Gliezi. Tras quai èn er vegnids endrizzads en il Liechtenstein bains purils e champs fortifitgads.

Suenter la fin da l’Imperi roman dal vest èn immigrads Alemans e la finala è la Rezia vegnida integrada en il 8avel tschientaner en il Reginavel dals Francs ed en il 10avel tschientaner en il ducadi aleman. Da quel temp era il territori dal Liechtenstein dad oz en possess dals conts da Briganza. Ils 3 da matg 1342 han ins dividì l’anteriur domini e constituì il Contadi da Vaduz. En il decurs dals proxims decennis e tschientaners è il contadi daventà repetidamain l’unfrenda da guerras e sblundregiadas, per exempel durant la Veglia Guerra da Turitg (1444–1446) u durant la Guerra svabaisa (1499–1500).

Naschientscha dal principadi ed independenza

Hans Adam I da Liechtenstein

En il decurs dal temp han ils regents da Hohenems fatg adina dapli debits, uschia ch’els èn la finala stads sfurzads da vender il contadi da Vaduz ed il Signuradi da Schellenberg. L’onn 1699 ha prinzi Hans Adam da Liechtenstein acquistà il Signuradi da Schellenberg ed il 1712 il Contadi da Vaduz. Ils 23 da schaner 1719 ha in diplom, emess tras l’imperatur Karl V, collià il Contadi da Vaduz ed il Signuradi da Schellenberg ad in principadi imperial sut il num Liechtenstein. Damai ch’il nov pajais consistiva be da pitschens vitgs purils, han ins installà l’administraziun en la citad la pli vischina, a Feldkirch. Là ha il prinzi laschà eriger per quest intent il Palais Liechtenstein.

Durant las Guerras da coaliziun è il Liechtenstein adina puspè vegnì occupà da truppas estras, quai ch’ha manà ad ina depauperisaziun creschenta da la populaziun locala. Durant l’Emprima Guerra da coaliziun (1792–1797) èn marschadas truppas franzosas en il principadi; suenter cumbats tranter las truppas austriac-russas e franzosas èn danovamain returnadas durant la Segunda Guerra da coaliziun (1799–1802) truppas napoleonicas. L’onn 1806 ha Napoleun Bonaparte fundà la Confederaziun dal Rain ed integrà en quella il Principadi da Liechtenstein sco in dals 16 commembers fundaturs. Uschia è il pajais daventà sut prinzi Johann I facticamain independent. Il Congress da Vienna (1814/15) ha confermà l’independenza dal Liechtenstein ed integrà il pajais en la Confederaziun tudestga.

Contract da duana cun l’Austria

Durant il 19avel tschientaner è il Liechtenstein sa midà be plaun ed è restà sur lung temp sutsviluppà. Ina revoluziun l’onn 1848 n’ha a curta vista betg purtà las midadas giavischadas. Pir il Contract da duana ch’è vegnì concludì il 1852 cun l’Austria ha pussibilità in tschert progress economic; e dapi che la Constituziun dal 1862 è entrada en vigur, na po il prinzi betg pli reger senza restricziun.

Durant l’Emprima Guerra mundiala è il Liechtenstein restà neutral e na fiss betg stà bun da sa defender en cas da guerra, damai che l’armada era gia vegnida dissolvida il 1868 per motivs finanzials. Senz’armada n’hai dà nagina mancanza da forzas da lavur, uschia ch’i fiss stà pussaivel da schlargiar l’industria da textilias ch’era vegnida stabilida durant ils decennis precedents. Ma ils alliads han scumandà d’importar fil sur la Svizra, uschia che quest’industria è vegnida interrutta dal tuttafatg. Quai ha manà a l’impovriment da la populaziun. Suenter la fin da la guerra ha il Liechtenstein schlià il Contract da duana cun l’Austria ch’aveva pers la guerra.

Contract da duana cun la Svizra

Franz Josef II

Curt suenter ch’il Contract da duana cun l’Austria è vegnì schlià il 1919, è il Liechtenstein s’avischinà a la Svizra ed ha fatg cun quella il Contract da duana dal 1923, il qual è en vigur fin oz. Suenter che l’Austria è s’alliada il mars 1938 al Reich tudestg, ha prinzi Franz Josef II decidì – sco emprim prinzi dal Liechtenstein insumma – da transferir sia sedia a Liechtenstein sin il chastè da Vaduz.

Er durant la Segunda Guerra mundiala è il Liechtenstein sa declerà neutral e n’è mai stà involvì en acziuns da guerra. Il cuntrari ha il principadi profità da ses avantatgs dal lieu: nagina mancanza da lavurers tras il servetsch militar, posiziun centrala, uniun da duana cun la Svizra neutrala, avantatg da taglia e stabilitad politica. Quai ha manà a la fundaziun da novas interpresas industrialas ed ha inizià ina ferma creschientscha economica.

Svilup a partir dal 1950

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala ha il Liechtenstein pudì sa sviluppar plaunsieu ad in’impurtanta plazza economica segnada da gronda stabilitad politica. Il dretg da vuschar da las dunnas han ins però introducì pir il 1984 ed er a las Naziuns unidas è il Liechtenstein s’associà pir il 1990.

D’impurtanza per il svilup economic è er stada la participaziun al Spazi economic europeic (SEE). Quella è vegnida decidida il 1992 tras votaziun dal pievel, e quai paucas emnas suenter che la Svizra aveva refusà da daventar commembra dal SEE. La commembranza al Spazi economic europeic ha garantì las quatter libertads economicas (persunas, rauba, servetschs e chapital) tranter il Liechtenstein e l’Uniun europeica sco er ils ulteriurs commembers dal SEE (Norvegia ed Islanda).

Il 2004 ha prinzi Hans-Adam II nominà ses figl e prinzi ereditar Alois von und zu Liechtenstein sco ses substitut ed al ha incumbensà d’exequir ils dretgs suverans che cumpetan al prinzi. Il titel da prinzi vegn però pir a passar a ses figl suenter la mort da Hans-Adam.

L’onn 2008 è il Liechtenstein stà involvì en in’affera da taglia cun la Germania, en rom da la quala è vegnì enconuschent che numerus burgais da la Germania ed er d’ulteriurs pajais hajan defraudà taglia cun deponer lur facultad sin contos bancars en il Liechtenstein. La dumonda co ch’il Liechtenstein vul sa posiziunar en avegnir areguard dumondas fiscalas n’è anc betg respundida dal tuttafatg.

Politica

Sistem politic

Il chastè da Vaduz

Tenor la Constituziun vertenta sa definescha il Liechtenstein sco «monarchia ereditara constituziunala a basa d’elements democratics e parlamentars». La basa parlamentar-democratica furma il dretg dal pievel d’eleger e relaschar ils represchentants da la legislativa; plinavant po il pievel far diever da tscherts elements da la democrazia directa.

La pussanza statala vegn exequida tenor art. 2 da la Constituziun «tras il prinzi ed il pievel e vegn exercitada dad omaduas partidas confurm a las disposiziuns da questa Constituziun». Sco schef da stadi po il prinzi schliar la Dieta; medemamain vegn la regenza nominada dal prinzi sin proposta da la Dieta; tras il dretg da sancziun po el en pli revocar leschas decididas dal parlament e dal pievel.

Legislativa

La pussanza legislativa giascha en ils mauns dal prinzi e dal parlament, numnà Dieta (Landtag). La Dieta consista da 25 represchentants che vegnan elegids dal pievel mintga quatter onns tenor il dretg d’elecziun da proporz. En il circul electoral Part Sut vegnan elegids 10 ed en il circul electoral Part Sura 15 represchentants. La legislaziun vegn reglada en l’artitgel 65 da la Constituziun. Tenor quest artitgel na dastgan naginas leschas vegnir decididas u midadas senza la participaziun da la Dieta. Suenter che quella ha deliberà ina lescha, sto quella vegnir sancziunada dal prinzi. Sche quai na succeda betg entaifer sis mais, vala la lescha sco refusada.

La cuntrada politica dal Liechtenstein vegn dominada da duas partidas conservativas, numnadamain da la Vaterländische Union e da la Fortschrittliche Bürgerpartei. La Vaterländische Union è represchentada pli ferm en la Part Sura e vala sco pli liberala ed orientada vers la Svizra, entant che la Fortschrittliche Bürgerpartei è plitost da chasa en la Part Sut e vala sco fidaivla al prinzi e favuraivla a l’Austria. Abstrahà da quai na datti naginas differenzas ideologicas pli grondas tranter las duas partidas grondas. Il 2013 ha la nova gruppaziun Die Unabhängigen gudagnà surprendentamain 15,3 % da las vuschs.

Executiva

La regenza che furma l’executiva ha num Cussegl guvernativ (Regierungsrat). Ella sa cumpona dal schef da la regenza e da quatter cussegliers guvernativs. Las fatschentas da la regenza èn repartidas sin 15 ressorts. Ils cussegliers guvernativs vegnan proponids da la Dieta e designads tras il prinzi. Il 2003 è entrà en vigur in nov artitgel constituziunal (ordvart contestà), tenor il qual il prinzi ha il dretg da relaschar da tut temp l’entira regenza u singuls cussegliers guvernativs, e quai senza inditgar motivs.

Giudicativa

La davosa instanza entaifer la giurisdicziun statala furma il Tribunal suprem che sa cumpona da tschintg derschaders. Quels vegnan designads d’in gremi electoral cun il prinzi a la testa. Chastis d’arrest da fin dus onns vegnan expiads en la praschun a Vaduz, chastis pli auts percunter en ina praschun en l’Austria; quai è reglà uschia en ina cunvegna bilaterala tranter ils dus pajais.

La paina da mort ha la Dieta abolì formalmain pir il 1987. Damai ch’il dretg penal s’orientava a la veglia legislaziun austriaca dal 1852, era la paina da mort previsa fin là sco chasti maximal, e quai cumbain ch’ella n’era betg pli vegnida exequida dapi il 1784. Anc il 1977 era in assassin vegnì sentenzià tras la dretgira criminala a la mort; il prinzi ha lura transfurmà questa paina en in chasti d’arrest.

Democrazia directa

Sedia dal parlament a Vaduz

Il sistem politic dal Liechtenstein enconuscha in ferm element directdemocratic. 1000 burgais pon pretender ina sesida extraordinaria da la Dieta e 1500 burgais pon pretender ch’i vegnia realisà ina votaziun dal pievel davart sia dissoluziun. Medemamain pon 1000 burgais dumandar la Dieta da relaschar, midar u schliar ina lescha. Mintga lescha vegn suttamessa al pievel sche la Dieta decida quai ubain 1000 burgais resp. almain trais vischnancas. Per midar la Constituziun u contracts internaziunals dovri almain 1500 burgais u quatter vischnancas. La Constituziun dal 2003 ha schlargià marcantamain ils dretgs democratics.

Il dretg da vuschar da las dunnas è pir vegnì introducì tar la terza emprova l’onn 1984. Il 1976 aveva la Dieta relaschà ina midada da la Constituziun, tenor la quala las vischnancas han pudì introducir il dretg da votar da las dunnas a nivel communal.

En temps da crisa èsi admess al prinzi da sa referir ad in dretg d’urgenza (art. 10 da la Constituziun dal Liechtenstein).

Administraziun

L’administraziun dal Liechtenstein (numnada Administrativa) sa cumpona da 46 posts da servetschs ch’èn per gronda part suttamess directamain a la Dieta.

Politica exteriura e relaziuns diplomaticas

Per mancanza da pussanza militara u politica è il Liechtenstein sa stentà ils ultims 200 onns da mantegnair l’independenza statala tras commembranzas en cuminanzas da dretgs. La cooperaziun internaziunala e l’integraziun europeica furman perquai constantas entaifer la politica da l’exteriur dal principadi. Per legitimar questa politica da l’exteriur e la render persistenta, èn ils mecanissems da la democrazia directa da grond’impurtanza. Quels èn francads en la Constituziun dapi il 1921.

Impurtantas etappas istoricas en il process d’integraziun e da cooperaziun han furmà l’adesiun a la Confederaziun dal Rain il 1806, a la Confederaziun tudestga il 1815, la cunvegna da duana e da valuta cun l’Austria il 1852 e la finala il Contract da duana cun la Svizra il 1923, al qual è suandada in’entira retscha da cunvegnas bilateralas.

Suenter il restabiliment economic dal suenterguerra è suandada il 1950 l’adesiun al Statut dal Tribunal internaziunal, la signatura da l’Acta finala da Helsinki da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa odierna (1975) sco er l’adesiun al Cussegl da l’Europa (1978) ed a las Naziuns Unidas (1990). 1991 è il Liechtenstein daventà commember cumplain da l’Associaziun europeica da commerzi liber ed il 1995 dal Spazi economic europeic e da l’Organisaziun mundiala da commerzi. Il 2008 ha il principadi plinavant segnà la Cunvegna da Schengen/Dublin.

Il cunfin avert tranter il Liechtenstein e la Svizra

Las represchentanzas consularas dal Liechtenstein surpiglia per gronda part la Svizra. Atgnas represchentanzas diplomaticas ha il Liechtenstein a Vienna, Berna, Berlin, Brüssel, Strassburg e Washington, D.C. sco er missiuns permanentas a New York e Genevra tar las Naziuns unidas. En il Liechtenstein èn accreditadas represchentanzas diplomaticas da radund 80 pajais; quellas residieschan però per gronda part a Berna.

L’ambassada a Brüssel tgira ils contacts cun l’Uniun europeica, la Belgia e la Sedia papala. Las relaziuns cun la Svizra èn spezialmain stretgas e vastas; per part surpiglia la Svizra incumbensas statalas che fissan strusch da dumagnar per in stadi da la grondezza dal Liechtenstein. L’onn 2000 ha la Svizra er nominà in ambassadur envers il Liechtenstein; quel residiescha però a Berna.

Defensiun naziunala

Il 1866 ha l’Austria pers cunter la Prussia en la Guerra tudestga. Sinaquai ha la Prussia dissolvì la Confederaziun tudestga e fundà la Confederaziun tudestga dal nord, la quala dueva vegnir transfurmada il 1871 – suenter la victoria encunter la Frantscha – en l’Imperi tudestg.

Ils 12 da favrer 1868 ha prinzi Johann da Liechtenstein decidì «en vista a las midadas actualas entaifer l’organissem statal da la Germania» ch’i saja «en l’interess da mes principadi da desister d’in contingent militar». Dapi lura na posseda il Liechtenstein nagin’armada pli. Per la segirezza a l’intern ed il cumbat cunter la criminalitad è responsabla la polizia statala; singulas vischnancas han ultra da quai in’atgna polizia communala.

Durant la Segunda Guerra mundiala vuleva la Svizra integrar il territori dal Principadi da Liechtenstein en il dispositiv da la defensiun da la patria. Il territori dal Liechtenstein avess numnadamain purschì bunas premissas per attatgar la vart svizra da la Val dal Rain. Il Liechtenstein ha dentant refusà questas tentativas, damai ch’el temeva che quai pudess engrevgiar las atgnas relaziuns cun la Germania naziunalsocialistica. Er suenter la guerra ha la Svizra insistì da schliar quest problem. En pliras etappas ha il Liechtenstein la finala surdà – cunter indemnisaziun finanziala e territoriala – puncts d’impurtanza strategica a la Svizra; il davos è quai stà il 1949 l’Ellhorn, situà directamain al Rain.

Enfin oz n’exista nagin contract en il qual i fiss previs il dretg u l’obligaziun d’intervenziun da vart da la Svizra en il cas ch’i dess in’attatga da terzs sin il territori dal Liechtenstein.

Divisiun administrativa

Il Liechtenstein sa divida en indesch vischnancas ch’èn repartidas sin ils dus circuls electorals Part Sut e Part Sura. Malgrà che questas vischnancas èn pitschnas, è lur extensiun territoriala per part vaira cumplexa. Set vischnancas cumpiglian sper la part principala er ina u pliras exclavas. La divisiun dal pajais en duas parts ha motivs istorics: la Part Sut deriva dal Signuradi Schellenberg, la Part Sura dal Contadi Vaduz.

Da la Part Sut fan part las vischnancas Eschen, Gamprin, Mauren, Ruggell e Schellenberg; a la Part Sura (ch’è tenor la surfatscha bainquant pli gronda) appartegnan las vischnancas da Balzers, Planken, Schaan, Triesen, Triesenberg e Vaduz.

Vopna Vischnanca Populaziun (31 da dec. 2012) Surfatscha (km²) Lieus Circul electoral Unterland 9491 Ruggell 2065 7,4 Ruggell 9488 Schellenberg 1037 3,5 Schellenberg 9487 Gamprin 1636 6,1 Gamprin Bendern 9492 Eschen 4284 10,3 Eschen Nendeln 9493 Mauren 4138 7,5 Mauren Schaanwald Circul electoral Oberland 9494 Schaan 5933 26,8 Schaan 9498 Planken 430 5,3 Planken 9490 Vaduz 5229 17,3 Vaduz 9497 Triesenberg 2634 29,8 Triesenberg, Masescha, Silum Gaflei, Steg, Malbun 9495 Triesen 4913 26,4 Triesen 9496 Balzers 4539 19,6 Balzers Mäls Liechtenstein 34'905 160,0

 

Infrastructura

Traffic sin via

La rait da vias dal Liechtenstein cumpiglia 105 kilometers vias catramadas; vitiers vegnan 25 kilometers vias champestras e vias da guaud. Il Liechtenstein sez na posseda naginas autostradas, l’autostrada A 13 percurra però la Val dal Rain da la vart svizra en proxima vischinanza dal cunfin statal. Tschintg sortidas da quest’autostrada èn er colliadas cun abitadis dal Liechtenstein.

En general èn las raits da vias da la Svizra e dal Liechtenstein colliadas stretgamain ina cun l’autra. Uschia cumenzan resp. fineschan las vias principalas svizras 16 e 28 en il Liechtenstein.

Er areguard las reglas da traffic vala – cun pitschnas excepziuns – il dretg svizzer. Ils numers da l’auto sa tegnan areguard la scrittira e l’arranschament medemamain al model svizzer; cuntrari als numers svizzers sa cumponan quels dal Liechtenstein però da segns alvs sin fund nair.

Bus da gas natiral

Il traffic public ha ina rait fitg vasta che collia tut las indesch vischnancas. Il pli impurtant med public furman ils bus da l’interpresa da transport LiechtensteinMobil. En tut mainan 13 differentas lingias tras il pajais e collian er las vischnancas da Sargans e Buchs (staziuns da las VFF) sco er Sevelen e la citad austriaca Feldkirch cun il Liechtenstein. Ultra da quai cursescha la lingia da bus 70 da l’Associaziun da traffic Vorarlberg pliras giadas a di tranter Schaan, Feldkirch e Klaus (en il Vorarlberger Vorderland), e quai da temps che correspundan a la lavur en squadras da las grondas firmas da la regiun.

Traffic da viafier

La suletta lingia da viafier che maina tras il Liechtenstein è quella tranter Feldkirch (Austria) e Buchs (Svizra) che sa chatta en possess da las ÖBB. Sin ils radund 9,5 kilometers che giaschan entaifer il territori dal Liechtenstein tegnan trens regiunals a las trais staziuns Forst-Hilti, Nendeln e Schaan-Vaduz. Ultra da quai curseschan ils trens internaziunals da Vienna/Salzburg a Turitg sin quest traject.

Cun il project da viafier urbana FL.A.CH èsi previs d’augmentar la purschida da traffic regiunal sin il traject Feldkirch–Buchs e d’animar pendularis da far diever pli fitg dal traffic public.

Traffic d’aviaziun

En il Liechtenstein sez na datti nagina plazza d’aviaziun; a Balzers exista in heliport che vegn manà a basa privata. La plazza d’aviaziun ch’è situada il pli datiers dal Liechtenstein è quella da Son Gagl-Altenrhein. La plazza d’aviaziun da Friedrichshafen sa chatta en ina distanza da 90 kilometers da Vaduz, quella da Turitg/Kloten en ina distanza da radund 115 kilometers.

Communicaziun

Er areguard l’urden postal è il Liechtenstein collià stretgamain cun la Svizra. Tuttina exista ina posta independenta (Liechtensteinische Post AG), la quala edescha er atgnas marcas postalas. Medemamain posseda il Liechtenstein in’atgna preselecziun telefonica (+423).

Economia

L’economia dal principadi sa concentrescha en emprima lingia sin ils secturs secundar (industria) e terziar (servetschs). L’agricultura attribuescha be 2 % al product naziunal brut (PNB). Quel cumpigliava il 2011 radund 5,14 milliardas francs svizzers.

Da las persunas che lavuran en il Liechtenstein èn bundant 50 % betg domiciliadas en il pajais sez, mabain penduleschan nà da la Svizra (2009: 8631 persunas) e da l’Austria (7470 persunas). Perquai na pon ins en il cas dal Liechtenstein betg trair conclusiuns directas dal PNB areguard la situaziun d’entradas da la populaziun indigena.

Agricultura

Il 2009 lavuravan 261 persunas en l’agricultura, quai che correspunda a 0,8 %. La gronda part dals manaschis è sa spezialisada sin la tegnida d’animals. Dals 123 manaschis dal 2009 eran 25 situads en la zona da muntogna.

Industria e commerzi

41,3 % da las persunas ch’eran sesentas il 2009 en il Liechtenstein lavuravan en l’industria u en il commerzi. En cumparegliaziun cun auters stadis da l’Europa Centrala (en spezial la Svizra, la Germania e l’Austria cun mintgamai radund 25 %) è questa cumpart fitg auta. L’industria dal Liechtenstein ha be a disposiziun in pitschen martgà da vendita a l’intern dal pajais ed è perquai orientada fermamain a l’export. Il 2008 han ins exportà products industrials en la valur da radund 3 milliardas francs svizzers en ils pajais dal Spazi economic europeic.

Bleras interpresas èn activas sin ils champs da la construcziun da maschinas ed en l’industria d’alimentaziun. Savens possedan ellas er ulteriuras plazzas da producziun a l’exteriur. Impurtantas interpresas che derivan dal Liechtenstein èn: Hilti AG, ThyssenKrupp Presta AG, Hoval AG, Hilcona AG, Ivoclar Vivadent AG ed OC Oerlikon Balzers.

Servetschs

Centrum Bank a Vaduz

L’onn 2009 eran 57,9 % da las persunas cun activitad da gudogn activas en il sectur dals servetschs. Ina gronda part dad ellas lavurava en l’administraziun publica, en la furmaziun ed en il sectur da la sanadad.

Daspera appartegnevan 17 % da las plazzas da lavur al sectur da finanzas, il qual attribuescha radund 27 % al product naziunal brut. Quest sectur è adina puspè vegnì sut squitsch pervia da l’uschenumnà «dretg da fundaziun» statal che garantiva als investiders anonimitad absoluta. Be l’affera cun la Germania ha gì per consequenza che taglias en l’autezza da radund 807 milliuns euros han stuì vegnir pajadas suenter. Igl è da supponer ch’il squitsch sin pussaivladads da mitschar da la taglia – tant en il Liechtenstein sco er en auters pajais – vegnia anc a crescher en l’avegnir.

Bilantscha dal stadi

Il 2008 ha il budget statal serrà cun expensas da radund 820 milliuns dollars ed entradas da radund 943 milliuns dollars. Da quai resulta in avanzament da 2,6 % dal product naziunal brut. Sco in dals paucs stadis insumma, n’ha il Liechtenstein nagins debits dal stadi.

Art e cultura

La vita culturala dal Liechtenstein viva da l’in sper l’auter da tradiziuns localas e d’in intensiv stgomi internaziunal.

Teater, musica e litteratura

Purtaders da producziuns teatralas e musicalas èn surtut singulas uniuns. Las pli impurtantas èn: Operettenbühne Balzers, Operettenbühne Vaduz, Liechtenstein Musical Company ed Opern Verein Vaduz. Tut las quatter organisaziuns numnadas realiseschan per regla ina nova producziun en il turnus da dus onns.

Il Theater am Kirchplatz (TaK) a Schaan è la pli impurtanta sala da teater e da concerts dal Liechtenstein. Dapi l’october 2003 datti plinavant a Vaduz il Theater Schlösslekeller, nua ch’il «Liechtenstein Gabarett» (LiGa) realisescha mintg’onn in nov program.

Il 1978 han ins fundà il P.E.N.-Club Liechtenstein, uschia ch’er questa enconuschenta federaziun internaziunala d’auturs è represchentada al lieu. Il P.E.N.-Club surdat premis e stipendis ed organisescha prelecziuns.

Museums

Liechtensteinisches Landesmuseum, Vaduz

Il Kunstmuseum Liechtenstein è il museum statal per art modern e contemporan a Vaduz. L’edifizi dals architects Meinrad Morger, Heinrich Degelo e Christian Kerez è vegnì terminà il 2000. La collecziun dal museum cumpiglia art modern e contemporan internaziunal che tanscha dal 19avel tschientaner fin al temp preschent. Plinavant vegnan adina puspè mussadas en exposiziuns spezialas ovras or da las vastas collecziuns dal prinzi.

Il Liechtensteinisches Landesmuseum è vegnì reavert il 2003 suenter renovaziuns cumplessivas. El preschenta l’istorgia, la cultura e la natira dal pajais.

Ulteriurs museums èn il Museum da skis ed il Museum da la posta sco er divers museums locals, tranter els il Gasometer che furma il center da cultura da la vischnanca da Triesen.

Dis da festa

Ils 15 d’avust è il di da la festa naziunala dal principadi da Liechtenstein. Per l’ina vegn festivà quest di l’Assumziun da Maria, per l’autra aveva l’anteriur prinzi Franz Josef II (1906–1989) ils 16 d’avust anniversari. Questas duas festas han ins cumbinà l’emprima giada il 1940 ad ina festa naziunala. Ed er suenter la mort dal prinzi han ins mantegnì questa data.

Furmaziun

Il Liechtenstein enconuscha in temp da scola da nov onns. Quel è dividì en tschintg onns scola primara ed almain quatter onns scola secundara. Ordavant po vegnir visità voluntarmain la scolina. Il stgalim secundar è partì en ils nivels reala, stgalim aut e gimnasi. Il gimnasi vegn terminà suenter set onns cun la maturitad.

Cun l’Universitad dal Liechtenstein posseda il pajais in’atgna universitad statala. Daspera datti diversas scolas autas privatas.

Sport

Ballape

Ils clubs da ballape dal Liechtenstein fan part dal manaschi da gieus da l’Associaziun svizra da ballape. L’onn 2008 ha il FC Vaduz giugà en la pli auta liga svizra, la Super League; per regla gioga il club però en la Challenge League.

Il FC Vaduz e la squadra naziunala giogan en il Rheinpark Stadion a Vaduz ch’è vegnì avert il 1998.

Sport d’enviern

Il territori da sport da skis Malbun

En la regiun muntagnarda da Malbun pon ins far divers sports d’enviern. En il ski alpin ha il Liechtenstein adina puspè gì gronds success. Tar ils gieus olimpics dal 1980 a Lake Placid ha Hanni Wenzel gudagnà duas medaglias d’aur ed ina d’argient; er ses frar Andreas Wenzel ha gudagnà numerusas cursas da la cuppa mundiala.

A l’entschatta dal 21avel tschientaner han Marco Büchel e Tina Weirather – la figlia da Hanni Wenzel – gì divers success en il ski alpin. En la statistica inuffiziala ‹Medaglias olimpicas tenor dumber d’abitants› è il Liechtenstein schizunt sin l’emprim plaz da tut ils pajais.

Medias

Il Liechtenstein posseda in chanal da radio e televisiun naziunal (Landeskanal / Radio Liechtenstein). Dapi il 2008 datti er in emettur da televisiun privat cun num 1 FL TV.

La pli gronda gasetta dal di è il Liechtensteiner Vaterland che cumpara en in’ediziun da radund 18 000 exemplars. Politicamain stat la gasetta datiers da la Vaterländische Union. La pli veglia gasetta dal di (che cumpara dapi il 1878) è il Liechtensteiner Volksblatt che vala sco organ da partida inuffizial da la Fortschrittliche Bürgerpartei.

Litteratura

• David Beattie: Liechtenstein. Geschichte und Gegenwart. Triesen 2005, ISBN 3-905501-68-6.
• Das Fürstentum Liechtenstein. Ed. dal comité d’organisaziun 200 Jahre Souveränität 1806/2006, Vaduz 2006, ISBN 978-3-9521735-8-9.
• Christoph Maria Merki: Wirtschaftswunder Liechtenstein. Die rasche Modernisierung einer kleinen Volkswirtschaft im 20. Jahrhundert. Turitg 2007, ISBN 978-3-0340-0883-9.
• Arno Waschkuhn: Politisches System Liechtensteins. Kontinuität und Wandel. Vaduz 1994, ISBN 3-7211-1020-X.
• Pierre Raton: Liechtenstein Staat und Geschichte. Liechtenstein-Verlag, Vaduz 1969.
• Paul Vogt: Brücken zur Vergangenheit. Ein Text- und Arbeitsbuch zur liechtensteinischen Geschichte 17. bis 19. Jahrhundert. Amtlicher Lehrmittelverlag, Vaduz 1990.

Colliaziuns

 Commons: Liechtenstein – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Portal uffizial dal Principadi da Liechtenstein
• Portal dal prinzi
• Pagina d’internet dal Parlament
• Pagina d’internet da la Regenza
• Pagina d’internet da l’administraziun dal Liechtenstein
• Statistica uffiziala dal Liechtenstein
• Civica dal Liechtenstein
• Pagina d’internet turistica
• Principadi da Liechtenstein en il Lexicon istoric retic

Associaziun europeica da commerzi liber (AECL)
Islanda - Liechtenstein - Norvegia - Svizra