Саха Сирэ
| |||||
| |||||
| Киин куората | Дьокуускай | ||||
| Иэнэ | 3 103 200 км² | ||||
| Дьонун ахсаана | 995 686 (2021) | ||||
| Федеральнай уокуруга | Уһук Илин | ||||
| Экономическай оройуона | Уһук Илин | ||||
| Ил тыла | Саха тыла, Нуучча тыла | ||||
| Ил Дархан | Айсен Николаев | ||||
| Кэм зоната | UTC MSK+6 (UTC+9) | ||||
Саха Сирэ, сорумдьу аата Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (нууч. ) 1851 с. Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа диэн ааттанан тэриллибитэ. Муус устар 27 күнүгэр 1922 с. Саха АССР тэриллибитэ. Ахсынньы 28 күнүгэр 1991 с. Саха ССР, 1992 с. кулун тутар 27 күнүттэн — Саха Өрөспүүбүлүкэтэ. Сибиир хотугулуу-илин өттүгэр сытар.
Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — Арассыыйа Бэдэрээссийэтин саамай улахан субъега. Нунавут Канада — кэннэ — аан дойдуга ордук улахан административнай территориальнай биирдик.
Географията
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кэм зоналара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха Сирэ 3 кэм зонатыгар сытар (MSK+6 (UTC+9, сайын UTC+10) — арҕаа өттө, Дьокуускайы кытта, MSK+7 (UTC+10, сайын UTC+11) — ортото, Саҥа Сибиир арыыларын кытта, MSK+8 (UTC+11, сайын UTC+12) — илин өттө).
Өрүстэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Саха Сиригэр 700 тыh. тахса өрүс уонна үрэх баар. Кинилэр бары холбоон уhуннара 2 млн. км. кэриҥэ буолар.
Республика ордук улахан устар аал сырыылаах өрүстэрэ Өлүөнэ (уhуна — 4400 км.), Бүлүү (2650 км.), Өлөөн (2292 км.), Алдан (2273 км.), Халыма (2129 км.), Индигир (1726 км.), Өлүөхүмэ (1436 км.), Анаабыр (939 км.) уонна Дьааҥы (872 км.).
Атын улахан өрүстэр:
- Алаһыай (1590 км),
- Амма (1462 км) Алдан салаата,
- Марха (1181 км) Бүлүү салаата,
- Түҥ (1092 км) Бүлүү салаата,
- Маайа (1053 км) Алдан салаата,
- Моркуока (812 км) Марха салаата,
- Учур (812 км) Алдан салаата,
- Лииндэ (804 км) Өлүөнэ салаата,
- Ньүүйэ (798 км) Өлүөнэ салаата,
- Силээннээх (796 км) Индигир салаата.
Хайалар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха Сирин саамай улахан иэннээх хайата — Верхоянскай сис хайата. Өлүөнэ өрүһү сэргэлэһэ турар, Охотскай муораттан Лаптев муоратыгар дылы ханньары сурааһыны хаалларар.
Черскай сис хайата Верхоянскай сис хайатын илин өттүгэр баар. Пик Победа — Саха Сирин саамай үрдүкү (3147 м.) өргөһө турар. Иккис саамай улахан өргөс — Муус Хайа өргөһө 3011 м. үрдэллээх.
Демография
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха Сирин олохтоохторун ахсаана 996 243 [1] киһи (2023). Куораттарга олорор дьон — 67,09 % (2022) Нэһилиэнньэ чиҥэтэ 0,32 киһи/км². Инньэ гынан, Саха Сиригэр дьон олорор чиҥэтэ Россия регионнарыттан саамай кыра.
Олохтоох дьон ахсаанын уларыйыыта
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Дьон ахсаана уларыйыыта (тыһ. киһинэн.).
| Сыл | Нэһилиэнньэ ахсаана |
|---|---|
| 1959 | 487 |
| 1978 | 842 |
| 1989 | 1049 |
| 2002 | 949 |
| 2010[2] | 958,3 |
| 2021 | 996,2 |
Эр киһитэ-дьахтарын ахсаана
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]2002 cыл бүтүн Арассыыйа сурутуутун түмүгүнэн:
| Куорат олохтоохторо | Тыа дьоно | Барыта | % | |
|---|---|---|---|---|
| Эр киhи | 296 155 | 168 062 | 464 217 | 48,9 |
| Дьахтар | 313 844 | 171 219 | 485 063 | 51,1 |
Омуктара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1939—2010 ыытыллыбыт сурутуу түмүгүнэн омуктар:
| Омуктара | 1939[3] | 1959[4] | 1970[5] | 1979[6] | 1989[7] | 2002[8] | 2010[9] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Сахалар | 233 273 (56,5 %) | ▼ 226 053 (46,4 %) | ▲ 285 749 (43,0 %) | ▲ 313 917 (36,9 %) | ▲ 365 236 (33,4 %) | ▲ 432 290 (45,5 %) | ▲ 466 492 (49,9 %) |
| Нууччалар | 146 741 (35,5 %) | ▲ 215 328 (44,2 %) | ▲ 314 308 (47,3 %) | ▲ 429 588 (50,4 %) | ▲ 550 263 (50,3 %) | ▼ 390 671 (41,1 %) | ▼ 353 649 (37,8 %) |
| Эбэҥкилэр | 10 432 (2,5 %) | ▼ 9505 (2,0 %) | ▼ 9097 (1,4 %) | ▲ 11 584 (1,4 %) | ▲ 14 428 (1,3 %) | ▲ 18 232 (1,9 %) | ▲ 21 008 (2,2 %) |
| Украиннар | 4229 (1,0 %) | ▲ 12 182 (2,5 %) | ▲ 20 253 (3,0 %) | ▲ 46 326 (5,4 %) | ▲ 77 114 (7,0 %) | ▼ 34 633 (3,65 %) | ▼ 20 341 (2,2 %) |
| Эбээннэр | 3133 (0,8 %) | ▲ 3537 (0,7 %) | ▲ 6471 (1,0 %) | ▼ 5763 (0,7 %) | ▲ 8668 (0,8 %) | ▲ 11 657 (1,2 %) | ▲ 15 071 (1,6 %) |
| Татаардар | 4420 (1,1 %) | ▲ 5172 (1,1 %) | ▲ 7678 (1,2 %) | ▲ 10 976 (1,3 %) | ▲ 17 478 (1,6 %) | ▼ 10 768 (1,1 %) | ▼ 8122 (0,9 %) |
Дьаһалталарынан уонна сирдэринэн (территорияларынан) араарыыы
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы](Сүрүн ыстатыйа: Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһалталарынан уонна сирдэринэн араарыы)
Саха Сирин интерактивнай картатыгар кыһыл өҥүнэн Дьокуускай уонна Жатай бэлиэтэммит.
| № на карте |
Аат | Код ОКАТО | Олорооччулар, тис. олох. |
Територия, тис. км² |
Нэһилиэнньэ хойуута, дьон./км² |
Улуус киинэ |
||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Куораттаҕы уокурук | ||||||||
| I | Жатай | 98 401 554 000 | 10,3 | 0,0022 | ||||
| I | Дьокуускай | 98 401 000 000 | 274,9 | 0,1 | ||||
| Муниципальнай оройуон (улууһа) | ||||||||
| 1 | Абый улууһа | 98 201 000 000 | 4,8 | 69,4 | 0,09 | Үрүҥ Хайа | ||
| 2 | Алдан улууһа | 98 203 000 000 | 49,4 | 156,8 | 0,32 | Алдан | ||
| 3 | Аллайыаха улууhа | 98 206 000 000 | 3,2 | 107,3 | 0,04 | Чокуурдаах | ||
| 4 | Амма улууһа | 98 208 000 000 | 17,3 | 29,4 | 0,59 | Амма | ||
| 5 | Анаабыр улууhа | 98 210 000 000 | 3,7 | 55,6 | 0,07 | Сааскылаах | ||
| 6 | Булуҥ улууһа | 98 212 000 000 | 9,7 | 235,1 | 0,05 | Тиксии | ||
| 7 | Үөһээ Бүлүү улууһа | 98 214 000 000 | 21,2 | 43,2 | 0,5 | Үөһээ Бүлүү | ||
| 8 | Үөһээ Халыма улууһа | 98 215 000 000 | 6,9 | 67,8 | 0,1 | Зырянка | ||
| 9 | Үөһээ Дьааҥы улууһа | 98 216 000 000 | 13,7 | 24,7 | 0,12 | Батагай | ||
| 10 | Бүлүү улууһа | 98 218 000 000 | 27,6 | 55,2 | 0,5 | Бүлүү | ||
| 11 | Горнай улууhа | 98 220 000 000 | 11,2 | 45,6 | 0,25 | Бэрдьигэстээх | ||
| 13 | Эдьигээн улууһа | 98 222 000 000 | 3,98 | 140,2 | Эдьигээн | |||
| 13 | Кэбээйи улууһа | 98 224 000 000 | 14,0 | 107,8 | 0,13 | Сангаар | ||
| 14 | Ленскэй улууһа | 98 227 000 000 | 38,8 | 77,0 | 0,5 | Ленскэй | ||
| 15 | Мэҥэ Хаҥалас улууһа | 98 229 000 000 | 32,1 | 11,7 | 2,74 | Аллараа Бэстээх | ||
| 16 | Мирнэй улууһа | 98 231 000 000 | 86,0 | 165,8 | Мирнэй | |||
| 17 | Муома улууһа | 98 233 000 000 | 4,5 | 101,7 | 0,04 | Хонуу | ||
| 18 | Нам улууһа | 98 235 000 000 | 24,3 | 11,9 | 2,04 | Нам | ||
| 19 | Нүөрүҥгүрү улууhа | 85,8 | 93,0 | 0,92 | Нүөрүҥгүрү | |||
| 20 | Аллараа Халыма улууhа | 98 237 000 000 | 5,3 | 86,8 | 0,06 | Черскэй | ||
| 21 | Ньурба улууһа | 98 226 000 000 | 25,9 | 52,4 | Ньурба | |||
| 22 | Өймөкөөн улууhа | 98 239 000 000 | 13,4 | 92,2 | Өймөкөөн | |||
| 23 | Өлөөн улууһа | 98 242 000 000 | 4,1 | 318,1 | Өлөөн | |||
| 24 | Өлүөхүмэ улууһа | 98 241 000 000 | 29,6 | 166,7 | 0,19 | Өлүөхүмэ | ||
| 25 | Орто Халыма улууhа | 98 246 000 000 | 7,9 | 125,2 | 0,08 | Орто Халыма | ||
| 26 | Сунтаар улууһа | 98 248 000 000 | 25,5 | 57,8 | 0,46 | Сунтаар | ||
| 27 | Таатта улууһа | 98 204 000 000 | 17,3 | 18,98 | 0,9 | Ытык-Күөл | ||
| 28 | Томпо улууhа | 98 250 000 000 | 15,1 | 135,8 | 0,11 | Хаандыга | ||
| 29 | Уус-Алдан улууһа | 98 252 000 000 | 22,4 | 18,3 | 1,22 | Бороҕон | ||
| 30 | Уус-Маайа улууhа | 98 254 000 000 | 10,6 | 95,3 | Усс-Майа | |||
| 31 | Усуйаана улууһа | 98 256 000 000 | 8,7 | 120,3 | 0,07 | Депутатський | ||
| 32 | Хаҥалас улууhа | 98 244 000 000 | 34,7 | 24,7 | Хаҥалас | |||
| 33 | Чурапчы улууhа | 98 258 000 000 | 19,9 | 12,6 | 1,52 | Чурапчы | ||
| 34 | Эбээн-Бытантай улууhа | 98 259 000 000 | 2,8 | 55,6 | 0,05 | Баатаҕай-Алыыта | ||
Олохтоох дьонун ахсаана
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха Сиригэр 949,3 тыһ. киһи олорор (2010). Куорат олохтоохторун удельнай ыйааһына: 65,5 % (2010), олорор чиҥэ: 0,3 киһ./км² (2005). Онон Саха Сирин олохтоохторугар ортотунан Россия Федерациятыгар саамай элбэх сир тиксэр.
Урбанизация
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Олохтоохтортон 65,54 % куоракка олороллор, оттон 34,46 %, тыаҕа. Улахан куораттара: Дьокуускай (267,9 тыh.), Нүөрүҥгүрү (62,3 тыh.), Мирнэй (36,0 тыh.), Ленскэй (24,4 тыh.) уонна Алдан (23,4 тыh.).
| 7 тыһыынчаттан тахса олохтоох нэһилиэнньэлээх пууннар 2010 сыл тохсунньу 1 күнүн туругунан | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Экономика
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Уопсай региональнай бородуукта 20ц3 сыллаахха 2,3 трлн. солкуобай . Киһиэхэ аахтахха Россия субъектарыттан сэттис миэстэ этэ (хас киһи аайы 2,3 млн. солк) . Структуратынан көрдөххө 45,2% промышленность, атыы-эргиэн өттүгэр 9,3%, тутууга 8,1%, сибээс 5,6% уонна тыа хаһаайыстыбатыгар 3,9% ылар эбит, атын эйгэлэргэ 28,5% ааҕыллар эбит Саха Сирин экономикатын кылгас характеристиката (нуучч.) Архыыптаммыт 2013, Атырдьах ыйын 14 күнүгэр..
Үлэтэ суох дьон ахсаана 2045 сыллаахха 10% эбит, ол эбэтэр 46,6 тыһ. үлэлиир кыахтаах дьон иллэҥ сылдьыбыттар. Саха Сирэ Россия регионнарын тэҥнээтэххэ 74 миэстэни ылан олорбут (Уровень безработицы в России).
Энергетика
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Транспорт
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Транспорт суолтата Саха Сиригэр улахан. Билигин туһаныллаллар уу, массыына (бастатан туран «Өлүөнэ» (магистрал суол)) уонна салгын транспора. 2004 с. Дьокуускайы уонна Ниэрүҥгрины ситимниир тимир суол линията тутуллан эрэр. Аллараа Бэстээххэ дылы тимир суол учаастага өссө да тутулла турар (официальнайдык 2011 сыл балаҕан ыйыгар аһыллыбыта), үлэ ноҕурууската саҕалана илик. Билигин Өлүөнэ өрүс нөҥүө массыына суолун кытта дьүөрэлэспит муоста тутуллуутун, ону тэҥэ тимир суолу салҕыы Муомаҕа, Магадаҥҥа дылы тутуутун боппуруостара быһаарылла тураллар. Саха Сирин соҕуруулуу-илин өттүгэр Эльгинскай чох хостуур сирин БАМы кытта холбуур Улак-Эльга тупик тимир суола тутуллан бүтэн эрэр.
Өҥө оҥорор сфера
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха Сиригэр туризмы сайыннара сатыыллар. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыттан омуктары Өлүөнэ өрүс устун уһуннаран, манна кэлэргэ угуйа сатыыллар. Билиҥҥи туругунан Өлүөнэ туруук хайалара баар сиригэр национальнай эркээйи сир диэн ааттанар паарка баар. Онно кэлин элбэх киһи сылдьар буолла. Сорох фирмалар бултааһыны тэрийэр хайаларга чубукуну эҥин бултаталлар.
Индустрия
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха Сирин индустрията сүрүннээн сир баайын хостооһун. Саха Сиригэр дойду биир улахан Элкэннээҕи уранус сытар сирэ баар, бигэргэтиллибит ыйааһына 344 тыһ. тонна.
Индустрия сүрүн хайысхалара:
- Өҥнөөх металлургия, сүрүннээн алмаас уонна кыһыл көмүс (Арассыыйаҕа хостонор алмаас 90% уонна кыһыл көмүс 24%). АЛРОСА акционернай хампаанньа — аан дойдуга биир улахан алмаас хостооччунан биллэр; аан дойдуга алмаас атыытынан иккис миэстэҕэ турар.
- Таас чоҕу хостуур индустрия.
- Тутууга сыһыаннаах матырыйааллары оҥоруу.
- Маһы таҥыыр индустрия.
- Массыына өрөмүөнэ.
- Таҥас уонна ас индустрията.
Тыа хаһаайыстабата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Күндү түүлээҕи иитии — кииһи, хара саһылы, кырсаны үксүн иитэллэр.
- Эт-үүт — сахалар былыр былыргыттан ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитэллэр.
- Оҕуруот аһа — бу үксүн XX үйэҕэ үөдүйбүт көрүҥ буолар. Өрөбөлүүссүйэ да иннинэ холобур Хатаска арбуз үүннэрэн сииллэрин туһунан архыыпка дөкүмүөннэр бааллар.
- Таба, сылгы иитиитэ.
- Куораттарга (Дьокуускай, Нүөрүҥгүрү, Мирнэй, Ньурба) көтөр уонна чооску фермалара бааллар.
Культуура
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха Сиригэр хаһыаттар бэчээттэнэллэр: «Якутия», «Саха Сирэ», «Якутск вечерний», «Наше время», «Кыым» ону тэҥэ сурунааллар — «Чолбон», «Полярная Звезда» уонна 34 улуус хаһыаттара.
Дьокуускай куоратыгар Нуучча драматическай театра, Саха академическай театра, Опера уонна Балет театра. Куоракка уонна өссө Национальнай художественнай музей, Хоту норуоттар историятын уонна культуратын түмэлэ, Сахацирк, уонна аан дойдуга соҕотох Аан дойду норуоттарын хомус түмэлэ баар.
Саха Сирин биллиилээх дьоно
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Төрөөбүттэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Кондаков Николай Алексеевич (1920-1979) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
- Степанов Николай Саввич (1922-1992) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
- Дмитриев Роман Михайлович (1949—2010) — тустуук, 1972 с. Олимп оонньууларын чемпиона, 1976 с. Монреальга буолбут Олимп оонньууларын үрүҥ көмүс призёра, Аан дойду уонна европа чемпиона, ССРС алта төгүллээх чемпиона.
- Кулачиков Серафим Романович (1904—1976) — поэт, тылбаасчыт.
- Кульбертинов Иван Николаевич (1917—1993) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, биллиилээх бэргэн ытааччы.
- Ларионов Владимир Петрович (1938—2004) — биллиилээх учуонай, РАН академига.
- Николаев Михаил Ефимович (1937) — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ.
- Охлопков Фёдор Матвеевич (1908—1968) — участник Второй Мировой Войны, снайпер 234-го стрелкового полка (уничтожил 429 фашистов из снайперской винтовки и более 1000 пулеметным огнем), Герой Советского Союза.
- Тыгын Дархан (?—1632) — Өлүөнэ өрүс орто сүүрээнигэр уонна Бүлүүгэ бэйэтин былааһын тарҕаппыт, XVI—XVII үйэлэр быыстарыгар олоро сылдьыбыт сахалар баһылыктара.
- Ходулов Дмитрий Федорович (1912—1977) — ССРС норуодунай худуоһунньуга.
- Чусовской Николай Николаевич (1910—1977) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2017.xls
- ↑ Информационные материалы о предварительных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
Сигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Саха Республикатын официаллык сервера Архыыптаммыт 2011, Олунньу 22 күнүгэр.
- Первый республиканский информационно-аналитический портал SakhaNews.ru
- Республика портала Архыыптаммыт 2005, Тохсунньу 22 күнүгэр.
- Ископаемые насекомые с территории Якутии
- Республика Саха (Якутия). Справочник административно-территориального деления на 1.01.2005 г. — каталог Архыыптаммыт 2007, Кулун тутар 12 күнүгэр.
