Crabas

Custu artìculu est iscritu in sa grafia campidanesa. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

logudoresu · LSC · nugoresu

Crabas
Nùmene ufitziale:	Crabas / Cabras
Istadu:	Italia
Regione:	Sardigna
Provìntzia:	Aristanis (OR)
Ladiore:	39°56'0" Nord
Longhiore:	8°32'0" Est
Artiore:	6 m. subra su mare
Tirada:	122,18 km²
Populatzione:	9.134 88,11 biv./km²
Apendìtzios:	Soanas, Sant'Uanni de Sinnis, Santu Srabadoi de Sinnis, Funtana Meiga
Comunes lacanantes:	Aristanis, Arriora, Nurachi
Còdighe postale:	09072
Prefissu telefònicu:	0783
Còdighe istat:	05018
Còdighe catastale:	B314
Bividores:	Crabarissus
Patronu:  - Santu  - Die	Maria Assumida 24 Maju
Giassu web:	comunedicabras.it

Territoriu de su comuni de Crabas (inditau in arrubiu) a intru de sa Provìntzia de Aristanis

Crabas est una bidda de sa provìntzia de Aristanis de 9.134 bividoris.

Geografia

Sa bidda s'agatat in sa costera centru-otzidentalli de Sardigna, a su Norti de su golfu de Aristanis, in su chirru prus setentrionalli de sa pati de su Campidanu chi si narat de Aristanis.

Tenit làcaras cun is biddas de Aristanis, Arriora e Nurachi.

Su territòriu de su comuni tirat a totu sa pati centru-meridionalli de sa penìsua de su Sinnis e s'iscerat po sa richesa de istànius e de rius, fendi pati de una de is àreas ùmidas prus istèrrias de Sardigna. Aciunghit a atària de unus 90 metrus a sus de su mari.

Pertenint a Crabas is ìsuas de Malu 'Entu e de Su Cadallanu, chi s'agatant pagu a illargu de sa costera de su Sinnis.

Est pati de Crabas fintzas su Cungiau de Gerruso, un'ìsua amministrativa istesiada de su territòriu comunalli. S'àrea s'agatat in sa riba de dareta de sa foghi de su frùmini Tirsu.

Istòria

In tempus medievalli Crabas fiat pati de su giuigau de Arbaree, in ui fiat su centru prus importanti de sa curadoria de Campidanu Majore. Is primas documentas in ue Crabas est ammentuada andant torra a su de 11 sèculus in ui si ddi naraiat domus de Masone de Capras. Si trataiat de unu atu in ui su giùighi Orzocor II de Lacon-Zori cunfermaiat sa donatzione de unus cantus benis fatus de s'ajaja sua Donna Nibata, chi issa a totu aiat arrìciu de su giùighi Torbèniu de Làcon-Zori. Crabas fiat insaras una bidda dotada de casteddu, residèntzia in s'oru de s'istàniu in ue is giùighis s'arretiraiant fatu·fatu e a chi naraiant ''domo de su rennu''. In dii de oi nd'abarrant pagus fundamentas chi podint essi bias a pabas de sa crèsia de Santa Maria Assumida, bessendi a pillu de s'acua.

Su casteddu taniat bàllida istratègica po su giuigadu, difatis fiat una bera fortilesa in ui is giùighis cricaiant aprigu duranti is gherras vàrias cun is atrus giuigaus. Mancai in su tempus iat predi importàntzia in favori de Aristanis, in època de su giùighi Marianu IV (su de 14 sèculus) Crabas contaiat unos 200 fogus, chi benint a essi famìllias, e duncas teniant aprossimadamenti unus 1000 bividoris.

In su 1420 cun sa arruta de su Giuigau de Arborea e sa colonizatzioni de is cadallanu-aragonesus, sa bidda fiat assignada a su marchesau de Aristanis, po essi srubida a tìtulu prenu in sa Canoa de Aragona cun s'arruta de su Marchesau (1478) e a pustis in sa Canoa de Ispagna.

In su 1637 Crabas fiat atacada de is sodraus frantzesus de su conte d’Harcourt, isbarcaus a Turrimanna, ma is crabarissus aiant bogau ''is sodraus grogus''.

In su 1652 su gurrei Filipu IV, po cumbati sa Gherra de Catalugna si fiat fatu prestai dinai de unu bancheri de Genova, Gerolamo Vivaldi. Comenti fiantza de s'imprèstidu aiat giau s'istàniu de Crabas e su de Santa Justa. No arrannescendi Filipu IV a pagai su dèpidu, s'istàniu fiat passau de propiedadi a sa famillia Vivaldi.

In su 1720 sa idda fiat passada a is ducas de Savoja, prìncipes de Piemonti, chi fiant fatus gurreis de Sardigna. Suta de is piemontesus Crabas fadiat pati de su marchesau de Arcais.

In su mesi de trèguas de su 1853, is eredis de sa famìllia Vivaldi aiant cèdiu sa propiedadi a unu notaju de Aristanis: Don Srabadoi Carta. Duus annus a pustis fiant incomentzadas is primas gherras po torrai is terras a s'istadu e difatis, in su 1910 s'istàniu de Santa Justa fiat ispropiau, su de Crabas aiat però aguantau in manu a is privaus.

Fintzas a s'agabu is annus '70 is piscadoris de sa bidda funt duncas istètius a totus is efetus tzaracus de sa famìllia Carta, e po podi piscai dèpiant arrespetai is cumandus chi su meri ddis giadiat. Su traballu fiat organizau de manera chi nchi fessint piscadoris chi podiant piscai cantidadis de pisci majoris o minoris, segundu un'iscaba geràrchica istabillida de règulas feudallis chi duraiant de sèculus, e chi ddus obligaiat totus a lassai a su meri a su mancu unu 40% de is guandàngius. Chi si ribellaiat a su sistema fiat bogau e non podiat prus triballai, chi no a fura (is ispadonis), cosa chi cheriat nai riscu de essi cassaus e postus in prasoni, o fintzas bochius a fosìlliu de is guàrdias de s'istàniu. Is gherras de is crabarissus e de is autoridadis po torrai s'istàniu a s'istadu ant tentu durada de prus de unu sèculu. Is piscadoris ant arrìciu s'istàniu in cuncessioni de sa Regioni Sardigna in su 1981.

Fentzas a su de 18 sèculus sa populatzioni de sa bidda s'est dèpida difendi de is lòmpidas de morus chi fatu·fatu arribaiant de mari.

I sa prima metadi de su de 19 sèculus sa bidda fiat inclùida in sa provìntzia de Aristanis fintzas a su 1859, candu fiat passada a sa provìntzia de Casteddu. Crabas at torrau a fai pati a sa provìntzia de Aristanis in su 1974, annu candu fiat torrada a costituì.

Edadi antiga

Arrastus e testimonias de bividoris antigus nd'at medas, ispaniadas in totu su territòriu de su comuni. Si contant in totu 75 uarchis, 45 a turri soa e 28 cumpostus. Est pretzisu nai ca po sa prus pati funt meda addanniaus

Intra de is situs prus importantis, cherint ammentuaus su situ neoliticu de Cùcuru'e is Arrius, s'ipogeu chi s'agatat a suta de sa crèsia de Santu Srabadoi, in sa biddighedda omònima e chi fiat nàsciu che putzu po su cultu de is abbas, e is arruinas de s'antiga citadi de Tharros.

Crabas bia de s'istàniu

Andat torra a su 1974 s'iscrobeta de is istàtuas oi nodias che gigantis de Mont'e Prama, in s'àrea omònima de Sinnis. Agatadas fatas a cantus e torradas a montai, funt isculturas a totu tundu atas fintzas unus 2,5 metrus, datadas intra de su de 7 e su de 11 sèculus a.C, cosa chi ndi fait is prus antigas de s'àrea mediterrànea otzidentalli. Segundu istùdius fatus cun su georadar suta diretzioni de su geofìsicu Gaetano Ranieri e suportadu de is archeòlogus de s'Universidadi de Sàssari, interrados suta s'àrea de Mont'e Prama s'agatant is arrastus de una citadi antiga, cun istradas, fàbricus mannus, templus e 120 tumbas, chi tirat a unus 16 ètarus.

Mapa de is situs archeològicus ispainaus in totu su Sinnis

In su 1996 funt istadas agatadas fintzas unas ses taulleddas in bronzu, naradas taulleddas de Tzricotu, comenti s'uarchi in Sinnis acanta de in ui funt istadas aciapadas. S'origini de custus repertus no est crara. Segundu certus istùdius datant a su de 14-12 sèculus a.C. e cuntenint iscrituras in caràteris cuneiformis. Is mèdius de anàllisi a disponimentu in dii de oi però non funt de ajudu po ddas podi datai mellus e a lughi de is datus obietivus tentus, a parri de archeòlogus istimaus funt isceti odrìngius de època bizantina.

Logus de atraida

Crabas de s'istàniu, cun bista a sa crèsia manna (Santa Maria Assumida)

Bidda

In su centru s'agatant domus antigas pesàdas cun su làdrini. Caraterìstica de su centru est s'assentadura in arrugas istrintas, grutzas e introchilladas. Segundu cuncua boghi funt istètius is antigus ddas ai crèfias aici po cricai de cunfundi is istràngius, iscasi ca timiant is lòmpidas de is morus, chi fatu·fatu afracaiant sa costera.

Is crèsias de Santa Maria Assumida (su de 17 sèculus) e de s'Ispìritu Santu (su de 16 sèculus) funt is monumentus chi mellus s'iscerant.

A intru de sa bidda s'agatat unu museu archeològicu cun agataus chi benint de Tharros e de totu is situs de su Sinnis, e chi de su 22 de mratzu 2014 tenit in ammostu fintzas cancuna de is istàtuas cannotas che gigantis de Mont'e Prama, pretzidas po imoi cun su Museu archeològicu de Casteddu.

Bessendi de sa bidda si podit isceberai de pigai su longu-istàniu, camìnu de sighì a pei o in bricicreta, chi partendi de sa pratza de sa crèsia de Santa Maria sighit s'oru e s'istàniu.

Archeologia

Andendi fachi a Sinnis s'inciapat sa biddighedda de preda de Santu Srabadoi de Sinnis, cun sa cresiedda e s'ipogeu.

In Sant'Uanni de Sinnis s'agatant is isgavus de sa citadi fenìtziu-pùnicu-romana de Tharros e sa crèsia paleocristiana dedicada a Sant'Uanni Batista (sèculu VI-X).

A longu a longu de sa costera e de s'istàniu s'agatant is turris de càstiu ispagnolas, chi unu tempus, in acàpiu cun àtras fintzas a Bosa e a su territòriu de Arbus, funt srebias a annoditzai is lòmpidas de mari.

In Sinnis podit essi visitau su situ archeològicu de Mont'e Prama, in ui funt istadas agatadas is istàtuas omònimas.

Su situ neolìticu de Cùcuru'e is Arrius, chi s'agatat inghiriadu de s'abba de su canai iscucuradori. In dii de oi non podit essi visitau e est in istadu de abandonu.

Un'ammentu deghit fintzas a sa Pischera de Mar'è Pontis, chi foras de sa bàllida po is fainas de cosa de is piscadoris, ammostat fintzas acabbiddamentu e architeturas de interèssiu.

Territòriu

Turri ispagnola de Su Potu, chi s'agatat in s'oru meridionale de Mar'e Pontis pagu a tesu de sa essida de sa bidda

Su territòriu chi inghìriat Crabas ammostat fintzas bellesas naturallis, is arrius e is istànius funt nodius po sa richesa de fera de paui. Intra de custus is mangonis, funt is animais chi atirant prus de totus sa curiosidadi de is turistas.

A segus de s'istàniu de Mar'e Pontis (o istàniu de Crabas), deghit vìsita fintzas a sa paui de Pa'e Sai chi s'agatat in in s'oru estu de Mar'e Pontis, pagu a norti de sa bidda, e sa laguna de Mistras chi s'agatat in sa costera de sud de su Sinnis.

Famadas is riberas de Sant'Uanni de Sinnis e de Is Arutas, ma fomentzas is de Maimoni e de Mari Ermi.

De su 1997 est istètiu istituiu su parcu maniu Penìsua de Sinnis-Ìsua de Malu Entu, a su fini de tutelai sa fera e sa frora in totu su territòriu de mari e de sa costera.

Economia

su mari de Is Arutas

S'economia de sa bidda s'apoderat a sus de sa massaria e sa pisca, prus pagu su pastoriu, chi fiat prus ispaniadu in tempus andau. Su turismu est una faina in ammanniamentu e cussa cun prus possibilidadis de isvilupu, fintzas gràtzias a s'agiudu de is istàtuas de Mont'e Prama, chi ant fatu guadangiai fama a sa bidda e a totu su Sinnis in is ùrtimus annus.

S'organizatzioni in acàpiu cun is atras biddas de Sinnis e fintzas de su Montiferru, acumpangiada a una proposta culturalli e de unu pranu de atraida adecuau iat podi permiti s'isvilupu de una arretza tirìstica sustenìbili e moderna.

Festas

• 24 de maju: sa festa de sa patrona Santa Maria Assuntada

• 13 de làmparas: sa festa de Santu Antoni de Padova

• 29 de austu: sa festa de Sant'Uanni, celebrada in Sant'Uanni de Sinnis
• In su mesi de austu s'organizat sa Sagra de sa Butàriga.

• 1° domìniga de cabudanni: sa festa de Santu Srabadoi.

Festa de Santu Srabadoi

Est cussa po Santu Srabadoi sa festa prus caraterìstica e fintzas sentida de sa bidda, difatis in onori de su Santu is òminis andant in prucessioni, currendi iscrutzus e bestius cun una camisa longa bianca, de sa biddighedda de Santu Srabadoi a Crabas.

S'orìgini de custu cultu, iat essi acapiada a una lòmpida de turcus me in is primus annus de su de 16 sèculus, candu is òminis fiant andaus a difendi sa costera, e is fèmias fiant andadas a ndi betì s'istàtua de su santu de sa 'iddighedda Santu Srabadoi a Crabas.

In beridadi is fèmias, mancai no siat cannotu de medas allènus a sa bidda, ancora sighint a fai una prucessioni insoru dònnia annu me in is pròpias diis.

Una de is istàtuas de Mont'e Prama. Fatas de preda crachina, funt istètias agatadas - e si ndi sighint a agatai - in su situ omònimu de su Sinnis chi istat in su territòriu de Crabas a sa làcara cun su de Arriora. S'istatua in custa fotografia rapresentat unu pugilista.

Mandiaris tìpicus

Is mandiaris prus pròpius de Crabas funt fatus cun su pisci.

• Sa mreca est pisc'e iscata fatu buddì cun sai meda e a coa infrascau cun sa tzibba, una ebra de paui.

• Sa butàriga est fata cun is ous de su pisc'e iscata chi funt postus a sicai in su sai.
• Sa burrida si podit aprontai cun duas arratzas de pisci drivesas, chi benint a essi sa scrita o su gatutzu (nau in Crabas fenas gatùciu). Su pisci est postu a buddì e a pustis cundiu cun una bànnia de tamàtiga chi est coxinada a pati. Sa retzeta no est duncas pròpia a cussa de sa burrida de Casteddu, chi cherit fata isceti cun su gatutzu e cundia cun bànnia de nughi, intamas de sa tamàtiga.

Is binus tìpicus de Crabas funt sa crannàcia e sa nieddera.

Limba

Su sadru fueddau in Crabas tenit trassas in sustàntzia de su campidanesu, foras po cuncua caraterìstica chi nchi dd'acostat a su logudoresu. Est po custu fatu classificau a intru de sa variedadi arborensi.

Su crabarissu difatis, cun pagus ecetzionis (coxinai, bixinu, paxi e pagus atrus fueddus), mentenit sa [g] e sa [k] velaris anantis de is vocallis /i/ e /e/. Po esempru, si narat:

• lughi (in logu de luxi)
• chera (in logu de cera)
• canabara (in logu de cenabara)

Situ archeològicu de Tharros.

Atra caraterìstica chi si podit agatai, mancai in prus pagus fueddus, est sa trasformatzioni de su sonu GU/QU a comentzu de fueddu o intra de vocallis in b- o -bb-; duncas si narat a esempru:

• batodighi (in logu de cuatodixi)
• ebba (in logu de egua, in realidadi fatu·fatu usau a totu)
• sambiri/sambini (in logu de sanguini)

Atrus fueddus si narant a sa moda campidanesa, po esempru:

• cuatru (non batru)
• anguidda (no ambidda)
• sangunau (non sambenau)

Fomentzas in su lèssicu est manna s'influèntzia de su logudoresu, unu esempru chi podit balli po totus est su de su vèrbiu cherri (in logudoresu cherrer), chi est meda prus usau de su sinònimu campidanesu 'olli/bolli.

Est pretzisu nai, ca agatendi·sì sa bidda in una zona de mesu intra prus variedadis, medas fueddus podint essi intèndius pronunciaus siat in una manera siat in un'atra. S'usu de una forma o de s'atra càmbiat susetotus segundu s'ati de chi fueddat (messaju, pastori, piscadori de istaniu, piscadori de mari e aici sighendi). Si narat po esempru:

• inoi e fintzas innoghi/innoga
• acua e fintzas abba
• praxi e fintzas praghi

Fintzas su matessi fueddu podit essi pronunciau a sa manera logudoresa o a sa manera campidanesa segundu su cuntestu in ui si cherit usai. Est su chi suntzedit cun su diminutivu de s'agetivu "bellu", chi si fait bellixeddu isceti in chistionis de estètica (però s'usu s'est ispaniau isceti in is ùrtimas deghinas annus) e belligheddu isceti in chistionis de callidadi. Po atrus fueddus e is derivatzionis insoru s'agatant fenòmenus simbillantis, pro esempru si narat druchi, drucori, indrucai, ma unu mandiari comenti una truta est unu druci; si narat paxi, però unu chi agatat un'acòrdiu a pustis de una briga s'apàghiat e agatat apaghiamentu.

Cun atrus fueddus, me in is ùrtimas deghinas de annus prus de totu, sa limba chistionada padessit de una italianizatzioni marcada, aici a esempru su vèrbiu suntzedi podit èssi nau sucedi, s'agetivu capatza/u podit èssi mudau in capaci e atrus fueddus chi in tempus andau podiant essi pronunciaus chentza de diferèntzia in duas maneras, comenti po esempru provìntzia, detzidi, tzivilli, s'intendint sèmpiri de prus naus isceti provìncia, decidi e civilli.

Paris a totu sa zona de Campidanu de sus, fintzas in Crabas s'agatat s'elisioni de sa -n- intra vocallis (pani→paĩ; beni→beĩ; manu→maũ), de sa -l- intra vocallis (soli→soi; colori→caori; meloni→maoĩ), de sa -r- in is sìllabas cun -rt- intra vocallis (portu→potu; murta→muta; martis→matis) e prus chi non in atrus logus s'inversioni de is cunsonantis (cherbeddu→crabeddu; marxani→mraxaĩ; barca→braca).

In is sèculus passaus su sadru crabarissu - comenti totu is chistionaus in is biddas de sa zona - taniat seguramenti caràteris meda prus simbillantis a su logudoresu, mancai sempiri in ammesturu cun atrus tìpicus campidanesus. Rastas de custu fatu si point agatai in unus cantus topònimus (esemprus: "S'Arburi Longu"; "Abba Chen'e Soi"; "Su Forraghe").

Evolutzioni demogràfica

Bividores censidos

Personas famadas ligadas a Crabas

• Giovanni Casu, maistru e costruidori de launeddas.
• Francesco Cesare Casula, dotzenti universitàriu, istòricu e iscritori.
• Giovanni Marongiu, dotzenti universitàriu, giai Ministru pro su Mezzogiorno in su VII guvernu Andreotti.
• Mena Manca Cossu, insignanti, istudiosa, intelletuale militante.
• Michela Murgia, iscritora, binchidora de su Prèmiu Campiello 2010.
• Mario Sechi, giornalista, diretori de su giornali fitianu romanu Il Tempo.

Artìculus in alliòngiu

• Sinnis
• Parcu maniu Penìsua de Sinnis-Ìsua de Malu'Entu
• Tharros
• Cùcuru de is Rius
• Gigantis de Mont'e Prama
• Taulledas de Tzricotu
• Istàniu de Crabas
• Museu archeòlogicu comunalli Giovanni Marongiu
• Casteddu de Crabas

Acàpius a foras

• S'ischeda de su comuni in su potai Comunas de sa Regione Sardigna
• Àrea mania aguardada Penìsua de Sinnis - Ìsua de Malu 'Entu Archiviadu su 22 santugaine 2014 in s'Internet Archive.
• Giassu informativu a sus de sa ribera de Is Arutas Archiviadu s'8 freàrgiu 2012 in s'Internet Archive.
• Giassu informativu a sus'ìsua de Malu 'Entu Archiviadu su 19 maju 2012 in s'Internet Archive.