1783
- Ovo je članak o godini 1783.
| Milenijum: | 2. milenijum |
|---|---|
| Vjekovi: | 17. vijek – 18. vijek – 19. vijek |
| Decenija: | 1750-e 1760-e 1770-e – 1780-e – 1790-e 1800-e 1810-e |
| Godine: | 1780 1781 1782 – 1783 – 1784 1785 1786 |
| Gregorijanski | 1783. (MDCCLXXXIII) |
| Ab urbe condita | 2536. |
| Islamski | 1197–1198. |
| Iranski | 1161–1162. |
| Hebrejski | 5543–5544. |
| Bizantski | 7291–7292. |
| Koptski | 1499–1500. |
| Hindu kalendari | |
| • Vikram Samvat | 1838–1839. |
| • Shaka Samvat | 1705–1706. |
| • Kali Yuga | 4884–4885. |
| Kineski | |
| • Kontinualno | 4419–4420. |
| • 60 godina | Yin Voda Zec (od kineske Ng.) |
| Holocenski kalendar | 11783. |
| Podrobnije: Kalendarska era | |
Godina 1783 (MDCCLXXXIII) bila je redovna godina koja počinje u srijedu po gregorijanskom kalendaru odn. redovna godina koja počinje u nedjelju po julijanskom kalendaru.
- januar - Jekaterina Voroncova-Daškova postavljena za direktora ruske Carske akademije umetnosti i nauka - prva žena na takvom položaju.
- 16. 1. - Jozefinizam: objavljen je patent o braku, uvedena mogućnost građanskog braka.
- 20. 1. - Pregovori o miru u Versaju: Britanci sklapaju preliminarni mir sa Francuskom i Španijom.
- 4. 2. - Prvi u seriji Kalabrijskih zemljotresa koji će na jugu Italije, Napuljskom i Sicilijanskom kraljevstvu, tijekom februara i marta odnijeti živote 50.000 ljudi.
- 7. 2. - Okončana je Velika opsada Gibraltara, Britanci su zadržali poluotok.
- 24. 2. - Britanska vlada earla od Shelburnea daje ostavku jer se Parlament protivi dogoverim uslovima mira.
- 15. 3. - Urota u Newburghu: Washington uspjeva odgovoriti oficire od pomisli na pobunu protiv Kongresa zbog zaostalih plaća i nesigurne mirovine.
- mart, krajem - Crnogorski guvernadur Jovan Radonjić otišao u Rijeku (do novembra), možda i do Beča, ponovo moli Austriju za pomoć.[1]
- 22. 3. - Umro je hrvatski ban Franjo Leopold Nádasdy, naslijediće ga Franjo Esterházy (do 1785).
- 23. 3. - Mozart drži koncert u bečkom Burgteatru, kome prisustvuje i car; između ostalog je izveo i Haffnerovu simfoniju.
- 30. 3. - Car Josip II. daje dekret o centralnim sjemeništima, biskupima je oduzeta mogućnost da neposredno odlučuju o odgoju svećeničkog podmlatka; upravu nad sjemeništem u Zagrebu će dobiti Maksimilijan Vrhovac.[2]
- 31. 3. - U Ugarskoj je donesena Sistematska regulacija jevrejskog naroda: dozvoljeno naseljevanje u slobodne kraljevske gradove, obrazovne odredbe itd.
- 2. 4. - Vojvoda od Portlanda je titularni šef britanske vlade, zapravo koalicije Foxa i lorda Northa (do decembra).
- 3. 4. - Ugovor o prijateljstvu i trgovini između SAD i Švedske.
- 9. 4. - U Americi su izdata naređenja obema stranama da se prekine sa neprijateljstvima.
- 14. 4. - Praizvedba Lessingovog "Nathana Mudrog" u Berlinu.
- 17. 4. - Zakon irskih priziva ili Zakon odricanja: Britanski parlament se odrekao donošenja zakona za Irsku, prizivi na odluke irskih sudova se ne mogu iznositi pred britanske (ali irski parlament je ukinut unijom 1800/01).
- 19. 4. (8. 4. po j.k.) - Ruska carica Katarina Velika donosi ukaz kojim je anektiran Krimski Kanat, koji se prethodnih nekoliko godina nalazio pod ruskom "zaštitom"; time nestaje posljednji trag nekadašnje Zlatne Horde i nastaje područje koje će postati poznato kao Nova Rusija.
- Krimska kriza između Austrije i Turske 1783-84: Austrija gomila trupe na turskim granicama, prema hrišćanima u Bosni je zauzet tolerantniji stav.[3]
- proleće - Grupa popa Nikole Radomirovića, sa Radičem Petrovićem i Stevanom Veskovićem je krenula u prvu izviđačku misiju u Srbiju, upućeni od zemunskog majora Liderskrona (napravili su otiske ključeva beogradskih kapija[4]). U junu će obilaziti i Bosnu.[5]
- april - Dositej Obradović piše "Pismo Haralampiju" u kojoj najavljuje "Sovjete zdravago razuma", izašle sledeće godine.
- april - Commonwealth v. Jennison: vrhovni sud Masačusetsa presuđuje da je ropstvo neustavno - ali odluka je slabo poznata, neuki robovi još uvek služe, reklasifikovani su u najamne radnike.
- 28. 4. - Drugi anglo-majzorski rat: Tipu Sultan zauzima nakon opsade Bednore, dan. Nagaru u Karnataki, nakon opsade.
- maj - U Bosni se nastavlja kuga od prošle godine: "Neka se pamti i to da je iza Jurjeva gotovo čitav mjesec dana svakim danom pred Begovom džamijom u podne i ikindiju bilo po 20 dženaza, a nekada i po više"[6]. Kuge u Bosni ima i u Banjoj Luci, Ostrošcu, Travniku i Bihaću, a u Srbiji u Beogradu, Šapcu i drugde - Sava je blokirana, prebezi iz Turske se vraćaju nazad.[7] U Bosni je i gladna godina, jedu se suve kruške umesto hleba, kada je iz Carigrada stigao kapidžija da traži veliki porez, narod je odbio.[8]
- 20. 5. - Drugi Anglo-majzorski rat: Tipu Sultan uspešno opseda Britance u Mangaloreu (do januara).
- 4. 6. - Braća Montgolfier pokazuju let balona članovima provincijske skupštine staleža u Annonayu na jugoistoku Francuske.
- 8. 6. - Početak erupcije vulkana Laki na Islandu koja će trajati osam mjeseci i posredno i neposredno prouzročiti smrt trećine islandskog stanovništva, kao i glad na području Sjeverozapadne Evrope, pa i u daljim krajevima.
- 14. 6. (3. 6. po j.k.) - Ruske vlasti na novopripojenom području Krima osnivaju grad Sevastopolj, kao bazu za mornaričku eskadru, prvo pod imenom Ahtijar (Bela litica).
- 29. 6. - Crnogorski glavari pišu karlovačkom mitropolitu Mojsiju da rukopoloži arhimandrita Petra, pošto je Arsenije Plamenac bolestan i ne napušta Crmnicu - urađeno sledeće godine.
- leto - Pančevački major Turati sastavlja opis puteva Srbije na osnovu izveštaja obaveštajaca.[9]
- leto - Dositej je u Lajpcigu izdao "Život i priključenija", prvi deo. On je drugi pisac, nakon Orfelina, koji je štampao knjigu građanskom ćirilicom.[10]
- leto - "Lakijeva izmaglica" u Evropi i Severnoj Americi usled erupcije na Islandu (u Engleskoj od 23. juna do 20. jula).
- 23. 7.? - Arapska plemenska konfederacija Bani Utbah na čelu sa Ahmed bin Muhammad bin Khalifom zauzima Bahrein, ranije pod persijskom vlašću. Kuća Āl Khalīfah i danas vlada Bahreinom.
- 24. 7. - Sporazum u Georgijevsku kojim Kartli-Kahetinsko Kraljevstvo u današnjoj Gruziji postaje protektorat Ruskog Carstva (na snazi od 1784, aneksija 1800/03).
- 4. 8. - Erupcija ere Tenmei: nakon tromesečne aktivnosti dolazi vrhunac erupcije japanskog vulkana Asama - gine oko 1.500 ljudi, ali mnogo više od pogoršane gladi (1782-88).
- 10. 8. - Antelope, brod Britanske istočnoindijske kompanije se nasukao na Palauu, što je prvi dosledni kontakt sa tim ostrvima.
- 18. 8. - Uveče se vidi meteorska procesija iznad Zapadne Evrope.
- 27. 8. - Jacques Charles i braća Robert pokrenuli u Parizu prvi vodonični balon, Le Globe.
- 3. 9. - Skopljen Pariški mirovni sporazum kojim je okončan Američki rat za nezavisnost; prema njegovim odredbama Velika Britanija priznaje nezavisnost svojih bivših kolonija te predaje istočni dio Louisiane; Francuska od Britanije preuzima Senegal, Tobago i dio kolonija u Indiji; Španija od Britanaca preuzima Floridu.
- Indijanci nisu pomenuti, tako da ostaju u ratu sa SAD (→ Sjeverozapadni indijanski rat).
- septembar - Joseph Brant, poglavica Mohawka, okuplja predstavnike 35 plemena na gornjoj reci Sandusky u Severozapadnu konfederaciju.
- 19. 9. - Balon braće Montgolfier Aérostat Réveillon leti u Versaju sa prvim živim bićima: ovca, patka i petao - kralj nakon ovoga dozvoljava letove sa ljudima, Étienne Montgolfier će u saradnji sa Jean-Baptiste Réveillonom će za to napraviti veći balon.
- 22. 9. - Kongres konfederacije SAD zabranjuje kupovinu indijanske zemlje na saveznoj teritoriji, izvan država (Komitet Kongresa za indijanske poslove ipak potražuje zemlju sledećeg meseca).
- 26. 10. - Praizvedba Mozartove Velike mise u Salzburgu.
- 21. 11. - U Parizu, znanstvenik Jean-François Pilâtre de Rozier i markiz François Laurent d'Arlandes izveli prvi uspješan let Montgolfierovim balonom napunjenim toplim vazduhom. Preletjeli su iznad grada razdaljinu od 8 km za 25 minuta dosegnuvši visinu od gotovo 1.000 m.
- 25. 11. - Poslednji britanski vojnici napustili New York, nakon završetka Američkog rata za nezavisnost, svečano ulazi George Washington.
- 1. 12. - Jacques Charles poleće iz Pariza vodoničnim balonom, prvo sa jednim od braće Robert pa sam do visine od 3 km.
- 13. 12. (kal.?) - U Sankt Peterburgu otvorena učiteljska škola, pod vođstvom Teodora Janković-Mirijevskog.
- 19. 12. - Nakon pada Foxove vlade, jer se kralj protivio predlogu zakona o reformi Istočnoindijske kompanije, William Pitt Mlađi (24) postaje britanski premijer (do 1801. i 1804-06).
- 23. 12. - Washington daje ostavku kao vrhovni komandant Kontinentalne armije. Postaje prvi lider Društva Cincinnata, naslednog oficirskog udruženja.
- 26. 12. - Louis-Sébastien Lenormand skače u Montpellieru s jednom vrstom padobrana.
- zima - Ledena zima 1783/84 usled islandske erupcije.
- krajem godine - Skadarski Mahmud-paša Bušatlija počinje vršiti snažniji pritisak na Crnu Goru.[11]
- Hrvatska:
- Plemstvo u Hrvatskoj provodi "agrarni apsentizam", tako je oko 40 velikaša poslalo pisma banu da ne mogu doći na sabor, a živjeli su u Beču, Minhenu, Budimu, Požunu i drugim gradovima Evrope.[12]
- Karlovačka generalna komanda preporučila da se dopusti slobodnije naseljavanje srpskih trgovaca i zanatlija po svim varošima i štapskim mestima - neke porodice se preseljavaju iz Kostajnice u Petrinju i Karlovac.[13]
- Ujedinjene banska i varaždinska generalkomanda sa sjedištem u Zagrebu,[14] čime banska krajina gubi vezu sa hrvatskim banom (do 1786).[15]
- Komisija za ujednačavanje pravopisa u Hrvatskoj i Slavoniji - preovlađuje mišljenje da se uzme pravopis slavonskih pisaca.[16]
- Jedan pripadnik dubrovačke nove vlastele je tek ove godine izabran u Vijeće umoljenih (Senat), a što je omogućeno sporazumom iz 1763.[17]
- Kuga u Dalmaciji 1783-84, o kojoj piše Julije Bajamonti (1786).
- Pravoslavna eparhija u Bukovini je stavljena pod jurisdikciju Karlovačke mitropolije (do 1873).
- Josip II. ukida cehove (prije smrti će povući taj patent).
- Crkve: župna crkva Navještenja Blažene Djevice Marije u Gospiću (od 2000. katedrala); Evangelička crkva u Bačkom Petrovcu; pravoslavna Rođenja Bogorodice u Botošu; sv. Jovana Krstitelja u Bačkoj Palanci; župna crkva sv. Vida u Pitomači
- U Beogradu podignuto Šejh-Mustafino turbe.
- Zaharije Orfelin: "Iskusni podrumar".
- Mathias Piller i Ludwig Mitterpacher: Iter Per Poseganam Sclavoniae Provinciam.
- Braća Elhuyar izolirala volfram.
- Immanuel Kant: "Prolegomena za bilo koju buduću metafiziku", sažetak argumenata i polemika o "Kritici čistog uma".
- 23. 1. - Stendhal, književnik († 1842)
- 25. 1. - William Colgate, industrijalac († 1857)
- 13. 2. - Guglielmo Pepe, italijanski general i patriota († 1855)
- 3. 4. - Washington Irving, književnik († 1859)
- 10. 4. - Hortense de Beauharnais, poćerka i snaha Napoleona I, majka Napoleona III († 1837)
- 1. 5. - Jeremija Gagić, ruski diplomata, sekretar Pravitellstvujušćeg sovjeta († 1859)
- 3. 5. - José de la Riva Agüero, prvi predsednik Perua († 1858)
- 19. 6. - Friedrich Sertürner, pionir alkaloidne hemije († 1841)
- 21. 7. - Charles-Tristan de Montholon, francuski general († 1853)
- 24. 7. - Simón Bolívar, južnoamerički vojskovođa, državnik i revolucionar († 1830)
- 9. 8. - Aleksandra Pavlovna, ruska velika vojvotkinja, habzburška nadvojvotkinja († 1801)
- 14. 9. - Gaspard Gourgaud, francuski general, pisac († 1852)
- 27. 9. - Agustín de Iturbide, meksički državnik († 1824)
- 6. 10. - François Magendie, pionir eksperimentalne fiziologije († 1855)
- 26. 11. (8.12.?) - Dimitrije Isailović, srpski novinar, urednik "Srpskih novina", član učenog društva († 1853)
- Tešan Podrugović, narodni pjesnik († 1815)
- Sava Mrkalj, monah, filolog († 1833)
- Ali-paša Rizvanbegović, stolački kapetan († 1851)
- Juraj Karlo Wisner-Morgenstern, skladatelj, dirigent († 1855)
- 31. 1. - Caffarelli, kastrat (* 1710)
- 6. 2. - Capability Brown, pejzažni arhitekta (* 1716)
- 22. 3. - Franjo Leopold Nádasdy, habsburški maršal, hrvatski ban (* 1708)
- 11. 4. - Nikita Panin, ruski državnik (* 1718)
- 17. 4. - Louise d'Épinay, spisateljica, salonistica (* 1726)
- 19. 4. - Filip Lastrić, franjevac, povjesničar (* 1700)
- 24. 4. - Grigorij Orlov, ruski državnik (* 1734)
- 8. 5. - Pahomije Knežević, episkop aradski (* ca. 1727)
- 13. 6. - Nikola Divnić, šibenski biskup (* 1715)
- 24. 8. - Tihon Zadonski, ruski episkop, bogoslov, svetac (* 1724)
- 18. 9. - Leonhard Euler, švicarski matematičar i fizičar (* 1707)
- 29. 10. - Jean d'Alembert, matematičar (* 1717)
- 1. 11. - Jeftimije Ljubibratić, habsburški podmaršal (* 1716)
- 28. 11. - Marguerite Gourdan, vlasnica bordela (* 1725)
- 15. 12. - Ahmad bin Said al-Busaidi, vladar Omana (* 1694)
- Arsenije Radivojević, bivši episkop bački (* 1717/20)
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 525
- ↑ Historija n. J. II, 1099
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 455
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 361
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 357
- ↑ Velike suše i kuge u Bosanskom ejaletu tokom druge polovine XVIII stoljeća. bosnae.info
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 355
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 454
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 358
- ↑ Istorija s. n. IV-2, 99
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 526
- ↑ Historija n. J. II, 1074
- ↑ Istorija s. n. IV-1, 227
- ↑ Historija n. J. II, 1056
- ↑ Historija n. J. II, 1102
- ↑ Historija n. J. II, 1101
- ↑ Historija n. J. II, 1217-8
- Literatura
- Historija naroda Jugoslavije II, Školska knjiga Zagreb, 1959
- Istorija srpskog naroda, Četvrta knjiga, prvi tom, Srbi u XVIII veku, SKZ Beograd 1986 (IV-1), drugi tom (IV-2)
