Razum
Razum ili razbor je sposobnost razboritog (logičkog, kritičkog) mišljenja, poimanja i rasuđivanja.[1] Razum takođe označava više kognitivne funkcije ljudskog uma.[2] U psihološkom smislu „razumski“ (racionalni) doživljaji se često suprotstavljaju „iracionalnima“ (nagonima, osećanjima, težnjama).
Mnogi filozofi uključuju "racionalno" u definiciju čoveka, kao njegovu posebnost.[3] Neki drugi, poput Hjuma, smatraju da ni jedna istina ne izgleda očiglednija nego tvrdnja da su životinje obdarene mišlju i razumom kao i ljudi.[4]
Razum dolazi od latinskog "ratio ", pojama koji je u tadašnjem društvenom govoru imao značenje izračuna ili odnosa. Ciceron je pojam iskoristio da bi preveo višeznačnu grčku riječ logos. U srednjovjekovnoj skolastici pojam ratio se koristio da bi se preveo grčki pojam dianoia, odnosno onog što se razlikuje od nous-a, pojma koji je preveden na latinski kao intellectus.
Tokom povesti filozofije odnos razuma i uma se različito određivao. U starogrčkoj filozofiji se nije pravila stroga razlika između uma i razuma.[5] Razlikovanje razuma od uma vuče svoj koren iz Aristotelovog razlikovanja nus pathetikos i nus poietikos.[6] U srednjovekovnoj filozofiji, Toma Akvinski, razlikuje um (lat. intelekt) kojim se neposredno (intuitivno) saznaje istina, i razum (racio) koji zaobilazno (diskurzivno) dolazi do istine.[5]
Razbor nije ništa drugo do računanje (to jest, zbrajanje i oduzimanje) slijeda općih imena o kojima postoji slaganje.[7]
Prema Hobsu, onaj tko rasuđuje ne radi drugo nego razabire ukupni zbroj pomoću zbrajanja dijelova ili, s druge strane, razliku pomoću oduzimanja jedne količine od druge. Ako se to čini riječima, onda je to poimanje slijeda imena dijelova prema imenu cjeline ili, iz imena cjeline ili jednog dijela prema imenu drugog dijela.[7] Operacije računanja nisu svojstvene samo brojevima već svim vrstama stvari koje se mogu dodavati ili oduzimati. Tako logičari zbrajaju dva imena da bi se sačinila tvrdnja, ili dve tvrdnje da bi se sačinio silogizam, i opet zbrajaju više silogizama da bi se sačinio dokaz. Hobs zaključuje, "u čemu god da ima mjesta zbrajanju i oduzimanju, u tome ima mjesta i razboru, a gdje god nema prostora za to, tamo ni razbor nema mjesta."[7]
Hobsu se čini da nam razbor nije prirođen, poput osjeta ili pamćenja, niti se pak stječe iskustvom poput promišljenosti, nego se stječe radinošću, i to, prvo, umijećem prikladnog davanja imena, i drugo, stjecanjem dobre i sređene znanstvene metode.[8]
Kant uvodi hijerarhiju „saznajnih moći“, razlikujući razum (nem. Verstand), kao užu spoznajnu moć, i um (nem. Vernunft), kao širu i višu, koja pored čulnosti obuhvata i razum i stvaranje ideja. Razum čine apriorne funkcije kojima se utisci pretvaraju u predmete iskustva, pojmove i sudove, dok je um ravan direktivnih ideja, najviših jedinstava misaone djelatnosti.[6]
Sve naše saznanje počinje čulima, prelazi od njih na razum i završava se umom.
– Imanuel Kant, Kritika čistog uma, Transc. dijalektika, Uvod, O umu uopšte
Prema Kantu, sve naše saznanje potiče iz dva osnovna izvora: iz opažaja, i pojmova koji se na osnovu njih stvaraju.[9] Dakle, saznanje razuma jeste saznanje putem pojmova.[10] Za Kanta, razum je moć mišljenja. A misliti znači saznavati pomoću pojmova.[11]
Hegel razum postavlja na najnižu tačku lestvice, u sferu apstraktne određenosti, u sferu „konačnog“, pa mu je razumska logika ona koja se izgrađuje u nepremostivoj odvojenosti (apstrakciji) subjekta od objekta i kojoj je neprotivrečnost njenih fiksiranih formi osnovno merilo istinitosti.[5]
Šopenhauer razumom naziva „sposobnost povezivanja intuitivnih predstava saglasno principu dovoljnog razloga“, a umom „sposobnost formiranja apstraktnih pojmova i njihovog kombinovanja u rasuđivanju i umovanju“.[12].
- ↑ Razum, Filozofija, Enciklopedijski leksikon, Mozaik znanja, Beograd 1973.
- ↑ Ivan Vidanović, Rečnik socijalnog rada
- ↑ Frederik Koplston, Srednjovekovna filozofija (str. 521), Beograd, 1989.
- ↑ Dejvid Hjum, Rasprava o ljudskoj prirodi (str. 163), Sarajevo, 1983.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Branko Pavlović, Filozofski rečnik (odrednica razum), Plato, Beograd, 1997.
- ↑ 6,0 6,1 Razum, Filozofijski rečnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Thomas Hobbes, Levijatan (str. 33-34), Zagreb, 2004.
- ↑ Thomas Hobbes, Levijatan (str. 37), Zagreb, 2004.
- ↑ Kant, Kritika čistog uma (str. 88), Beograd 1970.
- ↑ Kant, Kritika čistog uma (str. 99), Beograd 1970.
- ↑ Kant, Kritika čistog uma (str. 100), Beograd 1970.
- ↑ Svet kao volja i predstava I, par. 4, 8
- Kant, Kritika čistog uma, Beograd, 1970.
- Beer, Francis A., "Words of Reason", Political Communication 11 (leto 1994): 185-201.
- Gilovich, Thomas (1991), How We Know What Isn't So: The Fallibility of Human Reason in Everyday Life, New York: The Free Press, ISBN 0-02-911705-4
- Tripurari, Swami, On Faith and Reason Arhivirano 2013-05-22 na Wayback Machine-u, The Harmonist, 27. 5. 2009.