Maskax
Maskaxda (Af Ingiriis : brain) waa qebta maamusha dhamaan xubnaha jidhka noolaha taasi oo ku taala madaxa. Waa meesha xukunta dareenka, dhaq dhaqaaqa ama nuux nuuxsiga, jirka oo dhan. Maskax da waxay leedahay Nerfayaal malaayiin ka badan.
Maskaxdu waa xarunta awoodda jidhka,waxkastana iyada ka ayay ka dhacaan.Maskaxdu iyadaa xukunta fekerka,dhaqaaqa,cunista,barashada iyo neefsiga.Maskaxdu waxay ka kooban tahay laba dhinac; dhinac midig iyo dhinaca bidix ee maskaxda[1]. Maskaxdu waxay ka dhisan tahay sadex qaybood oo waaweyn Seribrum,Seribulum iyo Jirrid maskaxeedda. Seriburum waa qaybta ugu ballaadhan waxa ka mid ah (Frontal lobe)lab hore,(Parietal lobe) laabka koodka,(Temporal lobe)iyo laabka dhafoorka (and Occipital lobe) laabka qadaadka.Maskaxdu waxa kale oo leedahay Laabka Seribulum lobe, laabka Limbic lobe iyo jirridda maskaxda.Maskaxdu waxay u dhisan tahay si qaabaysan.Sannadihii 1900kii Cilmibaadhayaashu waxay ogaadeen meelo badan oo ay u bixiyeen bedadka Broadman.Qayb kasta oo ka mid ah qaybahaa waxay u gaar tahay inay farsamayso jaad(nooc) gaar ah oo war ah.Tani waxaa si la adeegsadaa cilmi baadhista maskaxda si ay u tilaamaanto qaybta maxkaxeed ee cilimi baaristu tilmaamayso.[2]
Dhamaan qaybahaa kala duwan ee maskaxda waxay xukumaan shaqooyin kala duwan ee jidhka iyo maanka.
Maskaxdu waa qayb ka mid ah hab dhiska dareenwadka iyadoo marka lagu daro Xangulada.Hawsha maskaxdu waa inay xukunto dhaqaaqyada,barashada,xusuusta,dareemista,xukumidda xubnaha iyo wax kasta oo aadamuhu u baahan yahay inuu ku shaqeeyo.Maskaxdu waa u lagama maarmaan taasoo ah meesha ugu muhiimsan ee xukunta shaqa kasta oo maskadu qabto. Maskaxda aadamuhu marka uu dhasho waa 350 gram hase yeeshee marka ilmihu sannnadka jiro waxay kortaa ilaa 1 kiilo.Qofka qaangaadhka ah maskadiisu waa qiyaastii 1,2-1,5 kiilo.
Seeribrurum.[2][3][4]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Maskaxdu waxay ka koobantaa maskax weynta ama cortex,kazoo ka koobma somaaosisita,dendrititeistä ja gliasolustista,midabka qaybtaa maskaxda awugeed waxaa loo yeedhaa qaybta dambaska.daboolka maskaxdu waa muhiim fekerka iyo garaadka saree qofka waayo wuxuu suurtogeliyaa fiirsashada agagarka,fekerka,afka garashada iyo xusuusta.[2][3][4]
Diirka hoose waxaa lagu ogaada laablaabmida iyo dareerayaasha.Waxay suurtogeliyaan inay maskaxda qaado qalfoofka madaxa gudihiisa iyadoon iyadoon bed weyn qaadan.Laablaabmidu waxay suurtogelisaa inay maskaxdu ku shaqayso bed ama meel yar taasoo qofka uu suurtogelisa garasho iyo feker hormarsan.
Laabka hore
Waa mid ka mid ah laababka uu ka kooban yahay seeriburumku. Laabka hore waa qayb maskaxda ah ee xukunta shqaooyinka aad u horumarsan sida sababaynta,dareenka,is ogaanta,xal ama fururida mashkiladda iyo dadnimada (shaqsiyadda).[2]
Laabka koodka
Laabka koodka waa qaybta maskaxda ee tarjunta dareenka taabashada iyo heerkulka.Waxay kaloo tarjuntaa caalamadaha ka imanaya aragga,maqalka,dareemayaasha iyo xusuusta.Waxa kaloo ay masuul ka tahay garashada meelaha iyo marika aragga..[2]
Laabka dhafoorka
Waxa uu masuul ka yahay fahamka afafka(Wernikes area) iyo xusuusta.Waxa kaloo uu masuul ka yahay isku xidhnaanta maqalka iyo habdhismeedkiisa.[2]
Laabka qadaadka
laabka qadaadku waxa uu masuul ka yahay tarjumadda aragga sida midabka,iftiinka iyo dhaqdhaqaayada socodka aragga.[2]
Seribullum[2][4]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Seribullum waxa ku yaal Seeriburumka hoostiisa.Waxaa masuul ka yahay dhaqdhaqaaqa,dheellitirka qaabaaynta iyo iskuxirnaanta.Waxay kaloo xidhiidho la leedadahay afafka,xusuusta,digtoonaanta shqooyinka.Waxay leedahay laablaabyo badan,waxayna ka kooban tahay unugyo dareen wadayaal badan; una gudba ilaa maskaxda oo dhan.Taasoo siisa in seeribullumku yeesho awood mug weyn oo ka hawlgeliyo fariimaha,si kastoo ay tahay weli lama oga shaqada dhabta ee seeribullumka.[2][4]
Jirridda Maskaxda[2]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Jirridda maskaxdu waxay ku xidhan tahay xanguladda waxayna ku taal seeriburmka hoosteeda. Waa qaybta ugu mumiihsan maskaxda waxayna xukuntaa shaqooyinka shaqooyinka salka ah ee maskaxda waxaa kaloo ay xidhiidhisaa fariimaha qaybaha saree e maskaxda iyo xangulada. Jirridda maskaxdu waxay ka dhisan tahay saddex qaybood Maskaxda dhexe,boonas iyo Medhulaha.[2][4]
Maskaxda dhexe Waxay xukuntaa aragga,maalka iyo dareen wadaka aragtida,waxay kaloo u shaqaysaa ku meel gaadh ahaan ururinta fariimaha ka imanaya,waxay kaloo xukuntaa dhaqaaqa.[2]
Boonas
Waxaa masuul ka yahay hawlaha lagama maarmaan ka ah sida neefsiga iyo dheellitirka.[4]
Medhula Waxa uu masuul ka yahay shaqada sida cadaadiska dhiiga iyo neefsiga
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Taxa Adimada (limbic system)
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Taxa addimada waxaa loogu yeedhaa dareen maskaxeeka waxa uu xukumaa dareenada,dhaqanada himada sida gaajada,xusuusta.Waxaa laga helaa seeriburumka waxaana ay dhisan tahay afar qanjidh Amygdala,Hippocampus,Hypothalamus iyo Thalamus.[2]
Amaygalada
[wax ka badal | wax ka badal xogta]waxa uu masuul ka yahay garashada dareenadda sida cabsida iyo xusuusaha.Amygalada waxa uu ky yaal laabka dhafoorka waxaana uu ka kooban yahay laba yicibood in leeg kasoo ka samaysan walax dambas ah.[2]
Hibbokampus
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Waxa uu masuul ka yahay caawinta xusuusta iyo garashada barashada.[2]
Hibothalamus
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Wuxuu xukumaa hurdada,gaajada iyo shaqooyin kale oo xukuma cabsida duulista maskaxda aadamaha.Waxaa kaloo uu masuul ka yahay habdhaca garaacidda wadnaha.[2]
Thalamus waxa uu ka dhisan yahay bu`o kuwaasoo bu’ kasta leedahay shaqo u gaara. Fariin dareen walba waxay dhex martaa marka laga reebo urta.Bu’da thalamus fariimaha ka yimaada waxaa la geeyaa diirka hoose (cortex).Fariimaha ka yimaada diirka hoose na waxaa la geeyaa thalamus.Isku xidhnaanta thalamus iyo diirka hoose waxa lagu magacaabaa habka (thalamocortial).[2]
Sidee maskaxdu wax u barataa[5]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Maskaxda aadamuhu waxay u samaysan tahay barshada,si joogta ah ayayeynu wax u baranayanaa nolosha oo dhan.Waxaynu wax u baranay inaynu adeegsano dabka iyo waxyaabaha kale ee innagu xeeran si aynu u jirno ugana gudno xaaladaha adag ee innala soo gudboonaada mararka qaarkood.Barashadu waa wax joogto ah marka kastana waxaynu helaynaa fariimo (war) cusub innooga imanaya degaanka innagu xeeran.
Tiirarka(mabaadida) waxbarashada ee maskaxda aadamaha waxa loo qaybiyaa afar (mabda’)tiir, Tiirka (mabda’a) cusboonaysiinta(modification),Tiirka(mabda’a) joogtaynta(automatization),Tiirka (mabda’a) saadaasha(prediction) iyo tiirka(mabda’a) bulshanimada ama dad la dhaqanka(socialization).[5]
Mabda’ cusboonaysiinta
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Maskaxda qofka weligeedba ma korto si aan dhammad lahayn,laakiinse way is cusbonaysiisa ama is habaysaa Isubedeshaa(habaysaa) barashada xirfad cusub(tus: garaacidda muusiga) waxay kordhisaa barashada xirfado cusub ama fududaysaa barashada xirfado cusub.(baadhista muusikada?) Maskaxda way u nugshahay is qaabaynata ama cusboonaysiinta,waxyaabaha arrimaha aynu la kullano way saameeyaan is qaabaynta maskaxda.[5]
Mabda’a joogtaynta
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Tiirakan ama mabda’ani wuxuu sharxaa sida qofku tus: ahaan u barto xirfado cusub waxaanay isu bedeshaa joogto
Tus: socodka qofka,akhriska iyo wada shaqaynta jirka.Barashada waxay qaadataa wakhti hase yeeshee waxqabadkii waxaa u wareegaa maamulka aqooneed ee maskaxda,qayb ahaan waxaa loo gudbiyaa garshada in ka baxsan sida qaybta maskaxda yar.- taasoo u banaynaysa meel waxyaabo qabashadooda.[5]
Mabda’a saadaalinta
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Maskaxdu waxay axdhaa waanay ururisaa warar cusub waxaana ay go’aamisaa waxa ku dhacaya hababkii hore ugu shaqayn jirtay(dhacdooyinkii hore,siyaabihii ay u shaqayn jirtay iyadoo adeegsanaynaysa.[5]
Haddii saadaashu ay shaqayn weydo sidii hore ama saadaasha hagaajisaa ama cuboonaysiaa-barashadii hore ayay ku noqotaa.[5]
Mabda’a bulashanimada
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Wada shaqaynta Kooxda iyo sida kooxuhu isaga taageeraan barashada.[5]
Dhiirigelinta(himada),fiirashada iyo xusuusta[5]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Dhiirigelinta,digtoonaanda iyo xusuus waa u muhiim waxbarashada,waana waxyaabaha ka dambeeya bilowga habka waxabarashada.Haddii aanu qof xiisanayan maadada iyo waxbaayaha ku xeeran(wareegsan) habkii waxabarshada ma bilaabmayo,mar hadday maskadii u aragto wax aan loo baahnayn,barshadaasi ma gaadhayso qaybaha maskaxda ee loo baahnaa si wax loo barto.[5]
Digtoonaan (soo jeed)
waa waxa innagu soo jeediyada waxyaabaha ina xiiso geliya.Tus: mar shay aynu aragno ina xiiso geliya,waynu sii baadhnaa.
digtoonaan waxay inno siisaa munaasabad si aynu dhugyeelanno hawsha(shaqo). Digtoonaanteenna waxaa hogaamiyaa xiisaha iyo mihimadda aynu maado siino.[6]
Himadda
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Macnaheedu waa waxa qofku dananayo muddo dheer ama xilli dmabe iyo yool qofku uu dhigto. Himadda waxaa loo qaybin karaa laba nooc.
Himadda gudaha
Himadda gudaha waxay timaadaa waxa qofku danaynayo iyo rabitaankiisa.Waxay inaga caawisaa inaynu xoog saaro maado barasheedada aynu xiisanayno oo aynu ka helayno faraxgelin markaynu samayno.
Himada dibedeed
Waa himadda kaga timaada qofka didedda ee aan ka iman isagau waxa uu rabo.Tus: in lacag la siiyo qofka taasoo aynu ognahay inuu jecel yahay sidaasna u baranayo waxaas.Macnaheedu waa qofku wuxuu u baahan yahay himadgelin dibedeed oo ah abaalmarin ama ciqaab. si uu wax sameeyo shaqadii loo baahnaa.
Xusuus
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Xusuusta aadamaha waa qayb muhiin u ah barshada qofka. Xusuustu shaqada caawinaysa soo celinta xussusihii awaxyaabo aynu hore u soo maray waana waxa inna caawiya iamaynu bedelo habka aynu u shaqayno.
Xasuus Dareeme
Xasuus dareeme waa qayb xasuusta ka mid ah oo kaydsisa muddo ilbidhiqsiyo ah,sida ka muuqata magaca waa kaydinta xusuusta warka ay dareemayaashu ururiyaan.Xusuus dareeme waa qaybta maskaxdeenna ay xukunto soo jeedinta hadii warku muhiim yahayna loo gudbiyo maskaxda shaqada.
Xasuus Shaqo
waa qaybta xasuusta ah ee xukunta in la xasuusta hawsha ay gacata ku hayno isla waqtigaas.Tus: Markaynu aragno taxane(list) tiro yar ah,oo aynu rabno inay u wareejino taxane(list) kale,waxay isticmaalynayaa waa xasuus shaqo.
Xasuus shaqo waxay leedahay xad, waxaynu qaban karaa hal shaqo si siifac,haddii shaqooyinka kale lagu daro,xasuustii shaqo ma soconayso.Xasuusta shaqo way ka dheer tahay xasuusta dareeme.Waxyaabaha aynu baranay uma baahna inay mar labaad barano sidaa darted waxaa loo gudbiyaa lagu kaydiyaa xasuusta dheer.
Xasuusta mudda dheer
xasuusta mudda dheer waa kayda xasuusta ilaaliya waxyaabaha aynu barano ee aynu ku tababaranay wakhti dheer.Si ka duwan xasuus dareeme iyo xasuus shaqo oo labadu ku xadaysan goob ,xasuusta waxay ku taxan tahay nolosha oo dhan,mudda dheer ma laha dhammaad.
Xasuus Xirfadeed
Xasuus xirfadeed waa xasuusta ka shaqaysa xirfadaha sida: qoraalka, fuullimaadka mootada iyo dabaasha
Xilliyada Nugalaanta[6]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Maxay yihiin xilliyada nuglaanta , maxayse muhiim u yihiin.
Dareenwadayaashu way is habeeyaan waana wayna debecsanyiin.barashaduna darteed waxaa isbedbedela xiriirka. ilmuhu wuxuu bartaa ``xilliyada nugaylka`` tusaale ahaan hadalka.Koritaanta ama horumarka maskaxda aad bay muhiim ugu tahay,in ilmuhu helo degaan uu ku horumaro oo soo saara carisyo ku filan.Si maskaxda ilmuhu u horumarto iyo inay soo saarto carisyo xidhiidheed..Xidhiidh badan baa samaysaya oo islamaraakana luma.[6]
Xilliyada nugaylka waa xilliyo,u muhiima ah barashada xirfadaha u muhiimka ah nolosha.Tus ilmuhu wuxuu baranayaa hadalka bilawga carruurnimada.Haddii aannu ilmuhu helin caristyo ku filan degaanka,kuwaasoo horumariya soona saara, waxay keeni kartaa in aannu ilmuhu baran hadalka,taasoo ah marka uu dhammaado xilliga nugaylka ilmuhu si wanaagsan uma baranayo hadalka.Hase yeeshee maskaxdu way is kabaysaa taasoo keentnaysa inay shilalka ku dhaca inay ka soo kabato,iyadoo qaybo kale oo maskaxda ahi ay qaataan ama qabtaan shaqadii,taasoo ay qaban lahayd qayabaha dhibku ku yimi.Qaybo maskaxda ah ayaa ayaa qabta shaqada ay qaban jireen qaybaha waxyeeloobay.[6]
Dad la dhaqanka( is dhexgalka bulshada)ee waxbarshada[7]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Dad waa noole bulsho kaasoo wax ka ku barta dad la dhaqanka.Tus; hadalka.Hadalka waxaa laga bartaa dadka kale,siiba dadka ilmaha daryeela iyo inta ku xeeran.Haddii aanu jirin is dhexgal bulsho,ilmuhu ma barto hadalka ama inuu sii quman u hadalo. Waxay u dhaqanaa siyaabo gaara xaallada gaara ah (social context),waxaynu baraa inaynu kaga degno baska joogsiga saxda ah..Taa macnaheedu waxaa weeyaan dugisga(iskuulku) waa Meesha ay ka dhacdo barshadu.Barshadu maaha ta iskuulka oo keliya laakiinse hawlaha kale sida cunista,dhaqaaqa,socodka iyo barashada akhriska Iyana waxay qayb ka tahay barashada.[7]
Sidaa darted si qof u barto wax cusub wuxuu u baahan yahay dad kale oo ka caawiya inuu helo aqoon cusub.Tus: ilmuhu markuu arko qofweyn ku cabaya koob waxaa bilaabaa inuu ku daydo qof kaas.Taasina waxay ku timaadaa is dhexgalka(dhaqanka) bulshada,ama ku dayasho ama ku celin waxaad aragtay.[7]
Hurdo[8][5]
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Hurdadu waa qayb u muhiim barashada. Hurda waxaa la xaqiijiyaa in fariimii aad heshay maalintii, laga soo qaado xusuusta gaaban oo loo gudbiyo xusuusta dheer waxaana loo yaqaan xejin. Marka hurdada lagu jiro maskaxdu waxay dib u raacdaa wixii maalintii soo dhacay waxayna kala huftaa fariimihii ay ururisay kana wareejiso xasuusta gaaban una soo rarto xusuusta muddada dheer.Marka qofku wax akhriyo waxa uu u baahan inuu hawl geliyo qaybo kala duwan oo maskaxda ah. [5][8]
Barshadada aan qummanayn ku adag waxaa dhaca in aan maskaxdu garan cariska(sharaxaada) ay ka hesho degaanka taasoo abuurta ama keenta akhris oo ku adag (dyslexia) ama dhib ka yimi kala habaynta cariska ku imaya dareemaha si uu barto.[5]
Tixraac:
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
- ↑ Vanderah, T., & Nolte, J. (2020). Nolte’s the human brain in photographs and diagrams (Fifth edition.). Elsevier.
- ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 2.16 Paavilainen, P. (2020). Toimivat aivot : kognitiivisen neurotieteen perusteita (2., uudistettu painos.). Edita
- ↑ 3.0 3.1 Huotilainen, M., & Peltonen, L. (2017). Tunne aivosi . Kustannusosakeyhtiö Otava.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 IGEA (n.d) Becoming minful of the brain and its functions. https://www.igeaneuro.com/becoming-mindful-brain-functions/
- ↑ 5.00 5.01 5.02 5.03 5.04 5.05 5.06 5.07 5.08 5.09 5.10 5.11 Huotilainen, M. (2019). Näin aivot oppivat . PS-kustannus.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 Paavilainen, P. (2020). Toimivat aivot : kognitiivisen neurotieteen perusteita (2., uudistettu painos.). Edita, pp. 71-72
- ↑ 7.0 7.1 7.2 Lonka, K. (2018). Phenomenal learning from Finland (1. painos.). Edita
- ↑ 8.0 8.1 Sevasti Kapsi, Spyridoula Katsantoni, & Athanasios Drigas. (2020). The Role of Sleep and Impact on Brain and Learning. International Journal of Recent Contributions from Engineering, Science & IT, 8(3), 59–68. https://doi.org/10.3991/ijes.v8i3.17099